کاربر:Kadkhodaee/صفحه تمرین
وحدت وجود' وحدت وجود از اساسی‌ترين آموزه‌های جهان‌بينی صوفيانه است. قرائت‌های مختلفی از وحدت وجود در آثار صوفيان به چشم می‌خورد. بر پایه مهم‌ترین و مشهورترین تفسیر، تنها یک حقیقت وجود دارد و آن حق تعالی است و سایر موجودات چیزی جز مظاهر و نمودهای هستی او نیستند. بُن‌مایه‌های وحدت وجودی در نگاه به هستی در ميان بسياری از نحله‌ها و اديان توحيدی و غيرتوحيدی قابل مشاهده است، گرچه نباید وحدت وجود را نباید با نظریه‌های رقیب، ازجمله وحدت شهود، حلول و اتحاد، یکسان پنداشت. آموزه وحدت وجود، به‌ویژه بر ادبیات و شعر فارسی و عربی تأثیرگذار بوده است. عارفان، به منظور ملموس شدنِ این آموزه، از تمثیل‌های فراوانی کمک گرفته‌اند، چنان‌که طرفداران این نظریه، براهین فلسفی و شواهد قرآنی و روایی بر مدعای خود اقامه کرده‌اند. اما نظریه‌پرداز اصلی آموزه «وحدت وجود» را ابن‌عربی می‌دانند، گرچه محتوای این نظریه در کلمات صوفیان سابق بر او یافت می‌شود. فقیهان در مواجهه با این نظریه، رویکرد یکسانی ندارند؛ برخی موافق و حتی از مدافعان آن هستند، و برخی نیز به شدت با آن مخالف هستند. این درحالی است که بسیاری از فقها درباره آن موضع‌گیری مثبت یا منفی نداشته‌اند.
مفهوم‌شناسی
وحدت وجوداز اساسی‌ترين آموزه‌های جهان‌بينی صوفيانه است. قرائت‌های مختلفی از وحدت وجود در آثار صوفيان به چشم می‌خورد.[۱] بر پایه مهم‌ترین و مشهورترین تفسیر، تنها یک حقیقت وجود دارد و آن حق تعالی است و سایر موجودات چیزی جز مظاهر و نمودهای هستی او نیستند. توضیح آن که تمام شیعیان بلکه هر کسی‌که به اسلام یا سایر ادیان آسمانی و ابراهیمی باور دارد خدای متعال را واحد و یگانه می‌داند. آن‌چه در این میان سبب نزاع و جدالٰ‌های عمیق فکری ـ فلسفی بلکه تکفیر و برخورد عملی شده است برخی تفسیرهای حداکثری از این وحدت خداوند است. اساسا می توان گفت مکاتب فلسفی مشائی، اشراقی و حکمت متعالیه بر مبنای همین اختلاف شکل گرفته‌اند. نزد مشائیان در عالم، بی‌نهایت موجود کاملا مجزا و متباین یافت می‌شود؛ بنابراین موضوع فلسفه برای آنها حقائقی است متکثر و متباین. طبعا در این دیدگاه، خدا و خلق کاملا جدای از هم هستند. در فلسفه اشراقی نیز وجود متکثر و متباین است ولی تباین آن فقط به دو حقیقت نور و ظلمت منحصر است؛ حکمت متعالیه صدرائی موضوع فلسفه را حقیقتی یک‌گونه و موجودی یگانه اما دارای مراتب متعدد قرار داد، و طبعا فلسفه‌ای متناسب با چنین موضوعی که به‌صورت تشکیکی، واحد و متکثر بود، شکل گرفت. به‌عبارت‌دیگر بر پایه فلسفه ملاصدرا هستی یک حقیقت است اما دارای مراتب متعدد که مرتبه بالاتر مراتب پایین‌تر را درخود دارد. اما آیا می‌توان از این هم جلوتر رفت؟ پاسخ آنست‌که بسیاری از صوفیان جلوتر رفته‌اند و گفته‌اند که نه‌تنها هستی حقیقت یک‌گونه و یگانه است، اختلاف مرتبه‌ای هم در آن نیست یعنی هیچکدام از دوگانه‌های علت و معلول، واجب و ممکن، مجرد و مادی و ... حقیقتا در خارج نیستند بلکه در سرای هستی تنها خدای متعال است و دیگر هیچ. اوست که گاه لباس واجب می‌پوشد و گاه لباس ممکنات؛ گاه خود را در عالم ماده نشان می‌دهد و گاه به صورت روح و مجردات و به همین ترتیب. خدای متعال ـ بلا تشبیه ـ بسان بازیگر تئاتری است که خود هم نقش شاه را بازی می‌کند و هم نقش گدا و هم سایر نقش‌های نمایشنامه را.[۲] در بخش تمثیلات، بیشتر با این نظریه آشنا خواهیم شد.
ابهام‌زدایی
وحدت وجود به عقیده طرفداران این نظریه
- به معنای همه‌خدایی یا پانتئیسم (به انگلیسی: Pantheism) نیست. کسی که معتقد به پنتئیسم باشد، خدا و عالم را یکی می‌داند و موجودات را خدا فرض کرده به گونه‌ای که برای هر یک از آنها وجود بالذات قایل است، در حالی که از نظر عرفای مسلمان وجود حقیقی یک مصداق بیش ندارد و سایر موجودات تنها سایه و تصویری از اویند.[۳]
- به معنای همه در خدایی یا پَنِنْتِئیسم (به انگلیسی: Panentheism) نیست. پننتئیسم به تأثیرپذیری خدا از جهان باور دارد در حالی که نظام‌های خداباور با اولویت دادن به تفاوت بین خدا و جهان، هرگونه تأثیر جهان بر خدا را رد می‌کنند.[۴]
- به معنای اتحاد خداوند با موجودات نیست.[۵]
- به معنای حلول خدا در اشیا نیست؛ به تعبیر شبستری حلول و اتحاد اینجا محال است/ که در وحدت دویی عین ضلال است[۶]
- به معنای تجافی(فلسفی) نیست. تجافی به زبان ساده یعنی پایین آمدن خدا از جایگاه مقدس خود برای هم‌رتبه‌شدن با موجودات به‌طوری‌که نتیجه آن ازدست‌رفتن جایگاه پیشین باشد.
- به معنای وحدت شهود نیست.
در ساير اديان
بُن‌مایه‌های وحدت وجودی در نگاه به هستی در ميان بسياری از نحله‌ها و اديان توحيدی و غيرتوحيدی قابل مشاهده است. به‌عنوان‌نمونه در وداها و اپنیشادها تعبیراتی یافت می‌شود که مضامین وجدت وجودی دارد. «آن، تو هستی» (تَتْ تُواَم اَسی/tát tvam ási) به وحدت «آتمن و برهمن» یعنی «حقیقت انسانی و وجود مطلق» اشاره دارد.[۷] مایستر اکهارت، عارف مسیحی، غیر خدا را را معدوم می‌داند.[۸]
اختلاف نظر فقيهان
شايد كمتر موضوع بحث‌برانگيزی را بتوان سراغ گرفت كه بسان وحدت وجود فقیهان طرفدار و مخالف را در مقابل يكديگر قرار داده باشد. بسیاری از فقها هوادران نظریه وحدت وجود را، به شرط پایبندی به احکام ظاهری دین، در زمره مسلمانان به شمار آورده اند.[۹]
در آینه شعر و ادب
تصوف و عرفان به‌طور کلی، ادبیات وسیع قابل ملاحظه‌ای در انواع تعلیمی، تمثیلی و تغزلی در تمام السنۀ مهم اقوام اسلامی به‌وجود آورده است که قدیم‌ترین آنها البته عربی و فارسی است. ترکی و اردو و سایر زبان‌های اسلامی هم از حیث اهمیت در مرتبۀ بعد قرار دارند. در زمینۀ شعر صوفیه در عربی دیوان ابن فارض مصری (د ۶۳۲ق) مخصوصاً قصیدۀ خمریۀ میمیۀ او، و دو قصیدۀ تائیه‌اش معروف به کبری و صغری از سرشار مضامین توحیدی است. بعد از ابن فارض، اشعار ابن عربی عالی‌ترین نمونه‌های شعر صوفیانه در ادبیات عربی است. در زبان فارسی، آثار تعلیمی و تحقیقی سنایی، عطار (به ویژه منطق الطیر) و مولوی عالی‌ترین تعبیرات از تجارب توحیدی و تعالیم صوفیانه را عرضه می‌کند. منظومۀ تعلیمی کوتاه تقریباً هزار و اند بیتی گلشن راز هم که به وسیلۀ شیخ محمود شبستری از محققان صوفیه در جواب سؤالات امیر حسینی هروی به نظم آمده است، بنایی فوق‌العاده، اما کوچک به نظر می‌رسد که متضمن دقایق بسیار از مسائل وحت وجودی است.[۱۰] اما در میان شاعران پارسیگوی، شاید هیچ‌کس به اندازه شمس مغربی در باب موضوعات وحدت وجودی نسروده است. محوری‌ترین موضع در دیوان شمس مغربی، وحدت وجود است.[۱۱]
تمثیلات وحدت وجود
طرفداران نظریه وحدت وجود برای تقریب به ذهن این نظریه سخت‌باور از مثال‌های متعددی استفاده کرده‌اند که ذیلا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
تمثیل آینه برطبق این تمثیل آینه‌های متعدد آن‌گاه‌که مقابل هم قرار گیرند تصویر شخص را تا بی‌نهایت تکرار می‌کنند. این تصاویر ممکن است با یکدیگر فرق داشته باشند یا به فراخور قابلیت آینه‌ها به صورت محدب یا مقعر یا معمولی باشند یا بخاطر اندازه یا شکل آینه‌ها با هم متفاوت باشند یا بخاطر زاویه آینه با جسم مقابل، اشکال متفاوتی در نظر بیایند اما همه آنها تصاویر و جلوه‌های جسم واحدی هستند که از زوایای متعدد به آن نگریسته‌اند. به عقیده برخی صاحب‌نظران مثال آینه دقیق‌ترین مثال برای تبیین قول به وحدت وجود است و این مثال که مبتنی بر تعالیم قرآن درباره آیت بودن جهان است، نخستین‌بار توسط خاندان وحی و نبوت و به‌ویژه امام هشتم (ع) در حدیث معروف عمران صابی مطرح شده است.[۱۲] لازم به ذکر است که از منظر عرفانی و فلسفی، شیشه و جیوه و یا نوری که در آنها منعکس می‌شود هیچکدام آینه نیستند بلکه مراد از آینه در اصطلاح این طائفه چیزی است که قابلیت انعکاس غیر خود را داراست یعنی آن صورتی که در ذهن تشکیل می‌شود و قابلیت نشان‌دادن جسم خارجی را دارد.
تمثیل موج و دریا از دیگر تمثیلات بکار رفته در آثار صوفیان است. از یک سو موج قطعاً غیر از دریاست؛ زیرا می‌توان دریای آرامی را تصور کرد که هیچ موجی ندارد ولی پس از مدتی موّاج شود. این موج‌های پدید آمده، طبیعتاً غیر از دریا و آب آن‌اند؛ زیرا زمانی دریا و آب آن بود ولی این امواج نبودند؛ و از سوی دیگر، موج چیزی بر دریا نیفزوده است، و پس از آنکه دریا موّاج شد، ما باز چیزی جز دریا و آب نخواهیم داشت، و هرچه هست همان آب دریاست. بنابراین از این منظر موج دریا عین دریا و آب دریاست و جز آن نیست؛ زیرا در همان حال که دریا موج برداشته، آب تمام متن آن را فرا گرفته است و موج هیچ بخشی از آن را تشکیل نمی‌دهد. اما با این حال کسی نمی‌تواند موج را انکار کند و آن را صرفاً امری وهمی و ذهنی انگارد.[۱۳]
تمثیل حدیث نفس، تمثیل نور و شیشه‌ها، تمثیل الف و حروف، تمثیل صورت و معنا یا پوست و مغز یا جسم و جان، تمثیل سلسله اعداد، تمثیل نقطه و کثرت‌های هندسی، تمثیل سایه و صاحب سایه، تمثیل تکلم، تمثیل مرکب و قلم و حروف، تمثیل آتش، تمثیل نفس و قوای نفس، تمثیل غذا و مغتذی، تمثیل ثانِیَةُ ما یَراهُ الأَحْوَل(یعنی تصویر دومی که شخص دوبین از اشیا می‌بیند) ازجمله تمثیلاتی هستند که برای تقریب نظریه وحدت وجود در آثار طرفداران این نظریه آمده است.[۱۴]
نظریه‌پردازان اصلی در عالم اسلام
طرفداران نظریه وحدت وجود برای اثبات مدعای به شواهد قرآنی و حدیثی تمسک جسته‌اند و سعی دارند پیامبر و معصومان را نخستین قائلان به وحدت وجود به شمار آورند. اما از این ادعا که بگذریم، می‌توان از ابن‌عربی به عنوان بزرگترین نظریه‌پرداز وحدت وجود در جهان اسلام نام برد. ولی این بدان معنا نیست که پیش از او این نظریه مطرح نبوده است. آری، اصطلاح وحدت وجود در هیچکدام از منابع مقدم بر آثار ابن عربی یافت نمی‌شود، اما بسیاری از عبارات صوفیه به محتوای آن اشاره دارد. برای نمونه، نقل است معروف کرخی از بزرگان صوفیه در سده دوم و از موالیان امام رضا(ع) می‌گوید که: «در هستی جز خدا نیست.»[لیس فی الوجود الا الله][۱۵] باری، پس از ابن‌عربی نیز، شارحان مکتب او، در تحکیم این اندیشه بسیار کوشیدند.
اختلاف نظر درباره سرچشمه این نظریه
گفته شد مسلك نظری و عملی عرفانى در اديان مختلف وجود دارد. اما آيا مسلمانان، عرفان خود را از آنان گرفته‌اند يا اين كه سرچشمه‌هاى اصلى و اوّليه‌ى آن در خود منابع اسلامى بوده است؟ پاسخ آنست‌که در اين مسأله دو ديدگاه متفاوت وجود دارد: عده‌اى معتقدند كه سرچشمه‌ى اصلى عرفان در خود اسلام بوده است و عرفان نيز مانند فقه، تفسير و حديث است كه خود مسلمين اين علوم را از منابع اصيل دينى گرفته و قواعد و ضوابط آن را كشف كرده و گسترش داده‌اند. اما برخی بر این باور بوده‌اند که عرفان به علومى چون طب و رياضيات مى‌ماند كه مسلمين آنها را از تمدن‌هاى ديگر اخذ كرده و سپس در رشد و تكاملشان كوشيده‌اند. عرفا خود، ديدگاه اول را قبول دارند. بر پایه ديدگاه دیگر، گاهى آن را مأخوذ از عرفان و رهبانیت مسيحى، گاهى عكس العمل ايرانى‌ها در برابر اسلام و عرب، و گاهى نيز محصول فلسفه نوافلاطونى مى شمارند. بعضى نيز ريشه‌هاى عرفان اسلامى را در مكاتب شرقى و خصوصاً آيين بودا جستجو مى كنند; البته، اخيراً شرق‌شناسانِ صاحب‌نظر در عرفان اسلامى، هم چون: پُل نویا، نيكلسون و ماسينيون بيان مى‌دارند كه قرآن و سنت به اندازه‌ای غنی هست که می‌تواند منبع اصلى عرفان اسلامى تلقی شود. آری، تأثیرات متقابل بین گفتمان‌های عرفانی، از جمله تصوف اسلامی و عرفان‌های پیش‌گفته به هیچ روی مورد انکار نیست چنان‌که داد و ستد درون و برون‌دینی در سایر علوم و معارف اسلامی مورد انکار نیست.[۱۶]
ادله وحدت وجود
گرچه خود عرفا وحدت شخصيه وجود را به شهود دريافته‌اند، براي اثبات اين امر برای كسانی كه صاحب مكاشفات عارفانه نيستند، سه گونه تلاش صورت پذيرفته است: تلاش عقلی، تلاش نقلی و تلاش آماری كه به سرحد تواتر برسد.
ادله عقلی
در علم علم نظری و فلسفه‌های عرفانی برای برهانی‌کردن مدعای وحدت وجود، براهین عقلی ارائه شده است. اغلب براهینی که در کتاب برهان‌های صدیقین؛ دویست و بیست برهان به شیوه صدیقین آمده است، در صدد اثبات مدعای وحدت وجود است.[۱۷] ابوحامد ترکه، صائن الدین ترکه و قیصری، برهان صرف‌الوجود را اقامه کرده‌اند. برهان وجود ربطی ملاصدرا، و برهان بی‌نهایت از دیگر براهین وحدت وجود هستند. بر پایه برهان بی‌نهايت، پس از تأمل در بي‌نهايتی بالفعل خداوند متعالی، كه مورد اتفاق همگان است، فراگيری آن نسبت به همه ساحت‌های واقع و به تبع آن، وحدت شخصيه ثابت می‌شود.[۱۸]
شواهد قرآنی و روایی
طرفداران نظریه وحدت وجود بر این باورند که شماری از آيات و روايات به‌صراحت يا به‌ظهور بر خداشناسی عرفانی در طرح وحدت شخصيه وجود دلالت می‌كنند. آیه نور، سوره توحید، آیات نخستین سوره حدید، و برخی دیگر از آیات به‌وفور در تبیین توحید عارفانه مورد استشهاد قرار گرفته است. به‌عنوان نمونه، بر پایه آیه ۲۴ سوره انفال، وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ خدای متعال از جان هر شخص، به او نزدیک‌تر است و هویت او را پُر کرده است.[۱۹]
شواهد آماری
شواهد آماری یا برهان تواتر به معنای آن است که پس از تتبع و گردآوری گزارش‌های متعدد از گوشه و كنار جهان و در فرهنگ‌ها و زمان‌های متفاوت به‌تدريج هم‌سانی آنها در ارائه واقع، روشن، و مدعای عرفانی در مثل وحدت شخصيه وجود ثابت می‌شود. از ديدگاه حكمای اسلامی همچون شيخ اشراق و صدرالمتألهين، اگر انسان خود اهل شهود و مكاشفه نباشد می‌تواند بر مكاشفات عارفانی كه به نحو تواتر و با حفظ شرايط آن، از اقوام و ملل و نحل مختلف و متفاوت نقل شده، اعتماد کند؛ همچنان‌كه امروزه نيز يكی از راه‌هاي اثبات حقانيت معارف عرفانی و شهودی را بررسی آماری گزارش‌هايی می‌دانند كه در گوشه‌وكنار دنيا ارائه شده است. عرفا در سنت‌ها و عصرها و دوره‌های مختلف با فاصله‌های مكانی، زمانی و فرهنگی بسيار، در مقام شهود حق‌تعالی همه بر يك سخن اتفاق دارند. اين معنا خود دليلی بر درستی كلام آنها و مطابقت آن با واقع است. والتر ترنس استيس، فيلسوف انگليسی، در كتاب «عرفان و فلسفه» برای اثبات واقعی و فراذهنی بودن مدعيات عرفا كوشيده است شواهدی را در گذر تاريخ و در مكان‌ها و فرهنگ‌های مختلف، گرد آورد و همانندی آنها را اثبات کند. «امینی‌نژاد، حکمت عرفانی...، ۱۳۹۴ش، ۲۳۴-۲۴۵»
تک‌نگاری در باب وحدت وجود
«توحید علمی و عینی در مکاتیب حکمی و عرفانی میان آیتین علمین: حاج سید احمد کربلائی و حاج شیخ محمد حسین اصفهانی (کمپانی)»
از مهم‌ترین کتاب‌ها در باب وحدت وجود است. این کتاب درمجموع شامل 14 نامه است که میان محقق اصفهانی (مخالف وحدت وجود) و سید احمد کربلایی(مدافع وحدت وجود) رد و بدل شده است. در انتها نیز علامه طباطبایی و سیدمحمدحسین طهرانی تحت عنوان تذییلات به دفاع از وحدت وجود پرداخته‌اند.[۲۰]
«کثرت یا وحدت وجود»
نویسنده در مقدمه کتاب می‌نویسد: «این کتاب، بجز مقدمه تفصیلی در اولش، حاصل مناظراتی است که بین این جانب حسین عشاقی و فاضل گرامی حجت الاسلام و المسلمین آقای غلامرضا فیاضی، در مورد ارزیابی برخی از براهین مسأله «وحدت شخصی وجود» و به پیشنهاد برخی از دانشجویان کارشناسی ارشد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی برقرار شد، جلسات این مناظرات از تاریخ ۱۳۸۱/۷/۳ شروع و تا تاریخ ۱۳۸۴/۴/۱ به‌صورت هفتگی (جز ایام تعطیل) در طی ۵۹ جلسه تقریبا دو ساعته در مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی قم برقرار بود. در مباحث این چهار بخش، اینجانب حامی وحدت وجود و تمامیت برهان‌های مورد بحث آن بودم، و جناب آقای فیاضی ناقد آنها، و بر همین مبنا در عنوان‌هائی که برای ساختار کتاب و فصل بندی آن تنظیم شده، از جناب آقای فیاضی با عنوان «ناقد» نام برده شده است.»[۲۱]
«گام‌های پسین در فلسفه برین»
این کتاب اثر حسین عشاقی است که توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است و سعی دارد فلسفه اسلامی را براساس نظریه وحدت وجود بازسازی کند. مؤلف در مقدمه می‌نویسد: به نظر نگارنده فلسفه‌های رایج و پررونق همه بر دو پایه موهوم و دو اندیشه باطل پی ریزی شده‌اند که هر کدام بدون هر تأمل درخوری، و بی هیچ برهانی، دیدگاهی مسلم و نظریه‌ای قطعی‌‌الصدق پنداشته شده، و سپس بر أساس آن دو پایه موهوم اما مسلم تفلسف، و به‌ظاهر فلسفه‌هائی ساخته شده‌اند؛ این دو دیدگاه عبارتند از یکی بحث تکثر «هستی» (به معنای مطلق واقعیت)، که در همه فلسفه های رایج و پررونق به‌گونه ای أصل آن مسلم و غیرقابل منافشه گرفته شده، و اگر اختلافی هست در مقدار و چگونگی آن است، و دیگر قضیه حکم پذیری «هستی» که این نیز أصلی مسلم الصدق پنداشته شده است... بنابراین ضرورت دارد این فلسفه ها هم به لحاظ این دو دیدگاه که پایه همه آنها است و هم به لحاظ مسائلی که بر أساس این دو دیدگاه در آنها شکل گرفته مورد نقد واقع گردند؛ و سپس فلسفه‌ای بر پایه نفی هر گونه کثرتی در خود «هستی» پی ریزی و بازسازی و إرائه گردد.[۲۲]
«وحدت وجود به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت»
کتابی است نوشته قاسم کاکایی با مقدمه‌ای در شش صفحه به قلم مصطفی ملکیان که چاپ اول آن در سال ۱۳۸۱ انتشار یافت و در سال ۱۳۸۲ برنده جایزه کتاب سال شده‌است. این کتاب تا سال به چاپ ششم رسیده است.[۲۳]
«توحید ذاتی و وحدت وجود از نگاه کلام»
مؤلف این اثر محمدحسن قدردان قراملکی است و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۷ آن را در ۳۱۲ صفحه منتشر کرده است.[۲۴]
پیوند به بیرون
- سایت عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت
- سایت وحدت وجود به زبان ساده
- صحابی، شهربانو. «بحثی نوین در نظریة وحدت وجود» (PDF). ادبیات فارسی (خوی: دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی)، ش. ۳۴ (زمستان ۱۳۹۵): ۴۵- ۶۰.
- اخلاقی، مرضیه. «کتاب وحدت وجود در عرفان اسلامی» (PDF). حکمت سینوی (تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام))، ش. ۲۶ و ۲۷ (پاييز و زمستان ۱۳۸۳): ۸۶- ۱۱۱.
- واحدجوان، وحید. کتاب وحدت وجود در عرفان اسلامی. تهران: قائم آل علی علیه السلام، ۱۳۹۷.
منابع
- امینی‌نژاد، علی، حکمت عرفانی: تحریری از درس های عرفان نظری استاد یدالله یزدان پناه، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۹۴ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد، قم، نشر اسرا، ۱۳۹۳ش.
- دانشنامه استنفورد، مدخل پننتئیسم
- زرین‌کوب، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- سعادت پرور، على، پاسداران حريم عشق، تهران، احياء كتاب، چاپ اول، ۱۳۸۸ ش.
- شاه نعمت الله ولى، ديوان كامل حضرت شاه نعمت الله ولى، كرمان، انتشارات خانقاه نعمت اللهى، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- شبسترى، شيخ محمود، گلشن راز، كرمان، انتشارات خدمات فرهنگى كرمان، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- شيروانى، زين العابدين، رياض السياحة، تهران، انتشارات سعدى، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- شمس مغربی، محمدشیرین، دیوان کامل شمس مغربی، تهران، نشر زوار، ۱۳۸۵ش.
- صلواتی، عبدالله، دانشنامه جهان اسلام، مدخل شمس مغربی، جلد۲۷ (شرق شناسی - شهادت)، ۱۳۹۸ش.
- عشاقی، حسین، برهان‌های صدیقین؛ دویست و بیست برهان به شیوه صدیقین، تهران، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۹۳ش.
- عشاقی، حسین، گام‌های پسین در فلسفه برین، قم، انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول ۱۳۹۴ش.
- عین القضات همدانی، تمهیدات، چاپ شده در «مصنفات عین القضات همدانی»، تهران، انتشارات دانشگاه، ۱۳۴۱ش.
- کاکایی، قاسم، وحدت آفاقی وجود از دیدگاه ابن عربی و مایستر اکهارت، در مجله خردنامه صدرا»، شماره۲۴، ۱۳۸۰ش.
- کهنوجی، مهدی؛ «توحید از منظر افلوطین و عارفان مسلمان (با تأکید بر آراء صدر الدین قونوی)»، در مجله معرفت، شماره ۱۳۳، ۱۳۸۷ش.
- گروهى از نويسندگان، مجموعه رسائل عوارف المعارف، شيراز، كتابخانه احمدى شيراز، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- متقیان، محمدرضا؛ جوانان و پرسش‌های عرفانی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳ش.
- محمودی، ابوالفضل، گذاری بر فلسفه «ودانته» از آغاز تا «رامانوجه»، در مجله نامه مفید، شماره۳۴، ۱۳۸۱ش.
- موسوی دره‌بیدی، سیدمجتبی، حیدری، محمدعلی؛ «وحدت وجود در آیات قرآن کریم و روایات»، در فصلنامه مطالعات قرآنی، ۱۴۰۰ش.
- یزدان‌پناه، سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۹۳ش.
پانويس
- ↑ بیانات مقام معظم رهبری در دیدار شاعران
- ↑ برای تفصیل این مطالب نک: گام‌های پسین در فلسفه برین، صص۳۱ ـ ۲۵۴.
- ↑ کهنوجی، توحید از منظر افلوطین و عارفان مسلمان ...، ص۵۵.
- ↑ دانشنامه استنفورد، مدخل پننتئیسم
- ↑ شمس مغربى، ديوان كامل شمس مغربى، ص۳۰
- ↑ شبستری، گلشن راز، ۱۳۸۲، ص۵۱
- ↑ محمودی، «گذاری بر فلسفه ودانته از آغاز تا رامانوجه»، ۱۳۸۱، ص۴۴.
- ↑ کاکایی، وحدت آفاقی وجود از دیدگاه ابن عربی و مایستر اکهارت، ۱۳۸۰، ص۶۸.
- ↑ طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، جماعة المدرسین، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ زرین‌کوب، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذیل مدخل اسلام، زیرمدخل تصوف و عرفان، بخش تصوف در ادبیات ملل اسلامی، ۱۳۸۵، ج۸.
- ↑ صلواتی، دانشنامه جهان اسلام، مدخل شمس مغربی، ج۲۷، ص۵۵۶.
- ↑ جوادی آملی، تحریر تمهیدالقواعد، ۱۳۹۳، جلد ۱ صفحه ۳۲۴ تا ۳۲۶.
- ↑ سایت عرفان و حکمت
- ↑ سایت عرفان و حکمت
- ↑ عین القضات همدانی، تمهیدات، ۱۳۴۱، ص۲۵۰.
- ↑ متقیان، جوانان و پرسش‌های عرفانی، ۱۳۸۳، سرچشمه عرفان اسلامى
- ↑ عشاقی، برهان‌های صدیقین...، ۱۳۹۳.
- ↑ یزدان پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۱۳۹۳، ۲۶۴ - ۲۶۷.
- ↑ موسوی دره‌بیدی، «وحدت وجود در آیات قرآن کریم و روایات»، ۱۴۰۰، ص۵۱۱.
- ↑ ویکی نور، مدخل توحید علمی و عینی
- ↑ سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
- ↑ سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
- ↑ سایت دکتر قاسم کاکائی
- ↑ سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی