عبیدالله بن احمد ابوطالب انباری
| محدّث امامی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عبیدالله بن احمد بن یعقوب بن نصر بن طالب |
| لقب | اَبوطالِبِ اَنْباری |
| تاریخ تولد | اواخر قرن ۳ هجری |
| تاریخ وفات | ۳۵۶ق |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابن ابی‌داوود سجستانی•حمید بن زیاد نینوایی•حسن بن محمد بن جمهور عمی•یوسف بن یعقوب قاضی•مفضل بن عبدالعزیز و ... |
| شاگردان | قاسم بن محمد مزنی•ابوغالب زراری•ابن داوود قمی•هارون بن موسی تلعکبری•ابن‌عیاش•جوهری•ابن عبدون و ... |
| تألیفات | اسماء امیرالمؤمنین علیه‌السلام • الخط و القلم • مزار ابی عبدالله علیه‌السلام و ... |
عبیدالله بن احمد بن یعقوب بن نصر بن طالب مشهور به اَبوطالِبِ اَنْباری (متوفی۳۵۶ق)، محدّث امامی.
تولد
با توجه به دانش آموختن ابوطالب نزد برخی از مشایخ در اواخر سده ۳ ق، چون احمد بن یحیی ثعلب (متوفی ۲۹۱ ق)، ابن داوود اصفهانی (متوفی ۲۷۹ ق) و احمد بن مغلس حمانی، باید تولد او را در ربع سوم سده ۳ ق دانست.[۱]
اصل خاندان وی گویا از انبار بوده، ولی او خود تا پایان عمر در واسط می‌زیسته است.[۲] البته از بررسی نامهای استادان و شاگردانش برمی آید که بارها برای تحصیل یا تعلیم به بغداد رفته است.[۳]
استادان
در میان استادان ابوطالب شیوخی از نقاط مختلف به ویژه عراق، از محدث و ادیب و شیعه و اهل سنت دیده می‌شوند. از آن میان جز افراد یاد شده، می‌توان ابن ابی داوود سجستانی، حمید بن زیاد نینوایی، حسن بن محمد بن جمهور عمی، یوسف بن یعقوب قاضی و مفضل بن عبدالعزیز کاتب را برشمرد.
برای اطلاع بیشتر از مشایخ او می‌توان به آثار اینان مراجعه کرد: ابن نجار،[۴] ابوغالب زراری، [۵] حسین بن عبدالوهاب،[۶] طوسی[۷] و رجال نجاشی[۸]
شخصیت ادبی و حدیثی
ابوطالب در ادب و روایت اشعار و اخبار ادبی نیز ید طولایی داشت،[۹] ولی چیرگی او در حدیث، به خصوص حدیث امامیه، این بعد از شخصیت او را تحت الشعاع قرار داده بود.
در واقع ابوطالب بسیاری از آثار سلف امامیه را از طریق شیوخ خود به ویژه حمید بن زیاد روایت کرد و شاگردش ابن عبدون این روایات را در فهرست خود ضبط نمود که به نوبه خود مورد استفاده شیخ طوسی در الفهرست[۱۰] و نجاشی در رجال[۱۱] قرار گرفته است. طوسی در «مشیخ‍ـة الاستبصار»[۱۲] تصریح کرده که تمام تألیفات و روایات حمید بن زیاد را ـ که از مهم‌ترین حلقه‌های اتصال در اسانید سلف امامیه به شمار می‌رود ـ از طریق ابوطالب در روایت داشته است.
شاگردان
در میان کسانی که از ابوطالب بهره علمی گرفته‌اند، افرادی از نسل‌های مختلف دیده می‌شوند. به نقل ابن نجار[۱۳] وی در ۳۱۸ق به تدریس اشتغال داشته و ابوالفوارس قاسم بن محمد مزنی از او استماع کرده است.
همچنین ابوغالب زراری، ابن داوود قمی، هارون بن موسی تلعکبری و ابن عیاش جوهری که چندان جوان‌تر از او نبوده‌اند از وی استفاداتی نموده‌اند[۱۴]
از جوان‌ترین شاگردان او ابن عبدون احمد بن عبدالواحد است که بیش از همه او را به آیندگان شناسانیده است.[۱۵]
اعتبار رجالی
از لحاظ اعتبار رجالی وی، در میان صاحب‌نظران اختلاف‌نظر دیده می‌شود. از معاصرانش ابوغالب زراری و ابوالقاسم ابن سهل واسطی او را ستایش کرده و بر زهد و تعبد او تکیه نموده‌اند، اما غالب امامیان بغداد او را به «ارتفاع» (= گرایشی به غلو) متهم می‌ساخته و تضعیف می‌کرده‌اند، تا آنجا که به هنگام آمدن ابوطالب به بغداد، حسین بن عبیدالله غضایری هر اندازه کوشید که به درس او حاضر شود، از جانب مشایخ بغداد این امکان به او داده نشد.[۱۶]
در میان رجال شناسان نیمه اول سده ۵ ق شیخ طوسی که روایات او را در تهذیب و الاستبصار از کتب اربعه شیعه نقل کرده،[۱۷] در شرح حال ابوطالب در الفهرست[۱۸] و نیز موضعی از رجال[۱۹] درباره جرح و تعدیل سکوت کرده و در موضع دیگری از رجال،[۲۰] ضمن تکرار ذکر ابوطالب او را تضعیف شمرده است. ولی نجاشی معاصر وی به صراحت ابوطالب را در حدیث ثقه دانسته است.[۲۱]
از رجالیان حلّه نیز علامه حلی و ابن داوود حلی به دنبال این اظهار نظرهای متفاوت، با این تصور که موضوع بحث دو شخصیت متمایز است، نام ابوطالب را هم در قسم اول (ممدوحین) و هم در قسم دوم (ضعفاء) آورده‌اند.[۲۲]
تغییر مذهب
از نکات فابل توجه در حیات فکری ابوطالب انباری مساله تغییر مذهب اوست. به گفته شاگردش، ابوغالب زراری، وی در طول عمر خود بر مذهب واقفیه بود و در روزگار سالمندی به قطعیه پیوست؛ با این حال همچنان مورد بی‌مهری شیوخ قطعی بغداد قرار داشت.[۲۳]
این واقعیت که ابوطالب نزد مشایخ مهم واقفی آن عصر چون حمید بن زیاد، علی بن محمد بن رباح و برادرش احمد بن محمد بن رباح تحصیل کرده و به انتقال میراث واقفیه اهتمام ویژه‌ای داشته است، می‌تواند قرینه‌ای در تأیید گزارش ابوغالب تلقی شود.[۲۴] همچنین نجاشی[۲۵] حدیثی به روایت ابوطالب نقل کرده که بر عدم وفات امام کاظم(ع) تأکید دارد که خود از اعتقادات اساسی مذهب واقفی است.
آثار
گفته شده که ابوطالب بالغ بر ۱۴۰ کتاب و رساله در زمینه‌های گوناگون تألیف کرده بوده است،[۲۶] ولی از آن میان تنها معدودی برای اندک زمانی تداول داشته‌اند و هم اکنون اثری ازهیچ یک از آنها در دست نیست. از آن میان این چند اثر معروف بوده است:
- اسماء امیرالمؤمنین علیه‌السلام،[۲۷] که نسخه‌ای کهن از آن که احتمالاً در زمان مؤلف کتابت شده، به دست ابن طاووس رسیده واو یک حدیث را از آن در الیقین (ص ۵۰) نقل کرده است؛
- الخط و القلم،[۲۸] که چنانکه از عبارت ابن نجار در وصف آن برمی آید، وی احتمالاً نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته است.[۲۹]
- مزار ابی عبدالله علیه‌السلام،[۳۰] درباره زیارت امام حسین(ع) که احتمال می‌رود یکی از مآخذ ابن داوود قمی در تألیف المزار بوده و دو حدیث از آن را طوسی در التهذیب[۳۱] نقل کرده است.
برخی از دیگر آثار او عبارتند از:
- البیان عن حقیق‍ـة الانسان؛
- الانتصار للشیع من اهل البداع؛
- کتاب فی التوحید والعدل و الامامة؛
- فرق الشیع‍ـة؛
- مسند خلفاء بنی العباس.[۳۲]
پانویس
- ↑ نک: رجال نجاشی، ص۳۱۴؛ ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۸.
- ↑ ابن ندیم، ۲۴۷؛ رجال نجاشی، ص۲۳۲ ـ ۲۳۳.
- ↑ مثلاً نک: رجال نجاشی، ص۲۳۲ ـ ۲۳۳؛ ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۷.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۷ ـ ۲۸.
- ↑ رسال‍ة فی آل اعین، ص۲۰.
- ↑ عیون المعجزات، ص۱۰.
- ↑ الفهرست، جاهای مختلف.
- ↑ جاهای مختلف.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۷.
- ↑ ص ۹، ۱۰، جاهای مختلف.
- ↑ نجاشی، رجال، ص ۲۹، ۶۲.
- ↑ طوسی، «مشیخ‍ـة الاستبصار»، ص ۳۱۳.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۷.
- ↑ نک: رسال‍ة فی آل اعین، ص۲۰، ۲۹؛ التهذیب، ج۶، ص۵۱، ۷۶، رجال طوسی، ص۴۸۱؛ اعلام الوری، ص۳۵۹، به نقل از ابن عیاش؛ عیون المعجزات، ص۱۰.
- ↑ نک: الفهرست طوسی، ص۱۰۳، جاهای مختلف؛ رجال نجاشی، ۲۰۲، جاهای مختلف؛ برای برخی دیگر از شاگردان او، نک: ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۸.
- ↑ رجال نجاشی، ص۲۳۲ ـ ۲۳۳.
- ↑ نک: مشیخة التهذیب، ص۳۹ ـ ۴۰، ۷۵؛ مشیخة الاستبصار، ص۳۱۳، ۳۲۸.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۰۳.
- ↑ طوسی، رجال، ص ۴۸۱ ـ ۴۸۲.
- ↑ طوسی، رجال، ص ۴۸۶.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۲۳۲.
- ↑ نک:رجال علامه حلی، ص۱۰۶ و ص۲۳۶؛ رجال ابن داوود، ص۱۹۶، ص۴۶۶.
- ↑ رجال نجاشی، ص۲۳۲ ـ ۲۳۳.
- ↑ برای موارد آن، نک: الفهرست طوسی، جاهای مختلف؛ رجال نجاشی، جاهای مختلف.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۳۵.
- ↑ الفهرست ابن ندیم، ص۲۴۷.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۲۳۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۲۳۳.
- ↑ ذیل تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۷.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۲۳۳.
- ↑ طوسی، التهذیب، ج۶، ص۵۱، ص۷۶.
- ↑ برای فهرستی از آثار وی، نک: الفهرست ابن ندیم، ص۲۴۷؛ رجال نجاشی، ص۲۳۳.
منابع
- ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱ م.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
- ابن‌نجار، محمد بن محمود، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست.
- ابوغالب زراری، احمد بن محمد، رسال‍ة فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
- شعرانی، حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، نجف، ۱۳۶۹ ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، نجف، ۱۳۹۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، به کوشش حسن موسوی خراسان، نجف، ۱۳۷۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
- طوسی، محمد بن حسن، «مشیخة الاستبصار »، به همراه ج۴ الاستبصار، نجف، ۱۳۷۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، «مشیخة التهذیب »، همراه ج۱۰ تهذیب (نک: هم، طوسی).
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری، زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی