ابن‌اعلم علوی حسینی
| فیلسوف و منجم شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | شریف ابوالقاسم علی بن ابی‌الحسن علی بن ابی‌المجیب علی بن جعفر بن محمد اعلم علوی حسینی کوفی بغدادی |
| لقب | ابن‌اعلم |
| نسب | علویان |
| تاریخ وفات | ۳۷۵ قمری هنگام بازگشت از سفر حج |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | کوفه • بغداد |
| تألیفات | احکام النجوم • احوال منجمین دوره اسلام • ارقام نجومی • عمل اسطرلاب • مشکلات علم نجوم و ... |
| سایر | از پیشگامان تهیه زیج در تاریخ نجوم اسلامی • ریاضی • هیأت |
ابن‌اعلم (۳۲۴-۳۷۵ق) که به ابن‌اعلم علوی حسینی نیز مشهور است، فیلسوف و منجم شیعه. تحصیلات خود را در شهرهای کوفه و بغداد به اتمام رساند و در ریاضی، هیأت و حتی در قوانین فیثاغورثی موسیقی به مقام استادی رسید. وی از پیشگامان تهیه زیج در تاریخ نجوم اسلامی است، اما در اینکه این اثر مهم ابن‌اعلم در حال حاضر وجود دارد یا از بین رفته، میان دانشمندان اختلاف‌نظر است.
نسب
شریف ابوالقاسم علی بن ابی الحسن علی بن ابی‌المجیب علی بن جعفر بن محمد اعلم علوی حسینی کوفی بغدادی،[۱] که برخی از نویسندگان او را از نسل جعفر بن ابی‌طالب دانسته‌اند.[۲] آقا بزرگ تهرانی به نقل از ریاض العلماء، ضمن اینکه نام کامل‌تری از او آورده (... محمد اعلم بن عیسی بن یحیی)، وی را از نوادگان زید شهید و برادر حمزه معدّل اهوازی شمرده است[۳] که به نظر می‌رسد در این نقل، اشتباهی رخ داد؛ زیرا در ریاض العلماء از ابن‌اعلم سخنی دیده نمی‌شود.
تقریبا محرز است که ابن‌اعلم از علویان بوده؛ به دلیل روایت تنوخی که خود معاصر و مربوط با ابن‌اعلم بوده و او را سید فاطمی و علوی معرفی کرده است[۴].
زادگاه
درباره زادگاه او اختلاف است؛ برخی او را بغدادی[۵] و برخی دیگر کوفی[۶] دانسته‌اند. روایت اخیر توسط تنوخی[۷] که او را کوفی خوانده است، تأیید شده.
درگذشت
قفطی، تاریخ درگذشت ابن‌اعلم را ۳۷۵ق و هنگام بازگشت از سفر حج در منزلگاه عُسَیله دانسته،[۸] ولی برخی از نویسندگان متأخر، آن را ۳۷۴ق و محل آن را منزلگاه ثعلبیه دانسته‌اند.[۹]
حادثه عجیب دوران تحصیل
ابن‌اعلم در خلال دوران تحصیل خود در بغداد، گاه به کوفه می‌رفت. در یکی از همین سفرها بود که با شیری روبرو شد، اما آسیبی ندید و از آن پس تا پایان عمر هر سه‌شنبه به شکرانه آن روزه می‌گرفت.[۱۰] این واقعه در همان وقت نیز ظاهراً با داستان زینب دروغگو و امام رضا(ع) و نتیجه آن که درندگان فرزندان فاطمه(س) را نمی‌درند،[۱۱] مقایسه می‌شده است.
مقام استادی در شاخه‌های مختلف
ابن‌اعلم به تحصیل خود در بغداد چندان ادامه داد که در ریاضی، هیأت و شاخه‌های آن و حتی در قوانین فیثاغورثی موسیقی به مقام استادی رسید.[۱۲]
مراوده ابن‌اعلم با خلفا
ابن‌اعلم با سه تن از خلفای عباسی، یعنی مستکفی، مطیع و طائع، معاصر بوده، لیکن از روابط او با این خلفا گزارشی در دست نیست، اما در نزد عضدالدوله دیلمی (۳۲۴-۳۷۲ق/۹۳۶-۹۸۲م) چنان مقامی داشته که عضدالدوله بدون توجه به پیش‌بینی‌های نجومی او، دست به هیچ اقدامی نمی‌زده و از او به عنوان استاد حل جدول‌های نجومی یاد می‌کرده است. ابن‌اعلم پس از فوت عضدالدوله نزد صمصام الدوله دیلمی پسر و جانشین وی از احترام چندانی برخوردار نبود و بدین جهت از دربار کناره گرفت و در ۳۷۴ق به سفر حج رفت.[۱۳]
ابن‌اعلم ملقب به صاحب الزیج
بعید به نظر نمی‌رسد که عضدالدوله به ابن‌اعلم فرمان تأسیس رصدخانه‌ای را در بغداد داده باشد[۱۴] زیرا زیج ابن‌اعلم که آن را منسوخ کننده زیج‌های پناش ، از جمله زیج یحیی بن ابی منصور، دانسته‌اند بایستی نتجهک مطالعات نجومی و رصدگریهای وی در چنین مرکزی بوده باشد. ابن‌اعلم به سبب تصنیف همین کتاب، که از زمان مصنف تا چند قرن بعد، مدارکار منجمان بر آن بود، لقب «صاحب الزیج» یافت.[۱۵]
تایید رصدهای ابن‌اعلم
دانشمندانی همچون ابو ریحان بیرونی، ابن‌یونس و کوشیار بن لبّان گیلی با استفاده از آن، صحت رصدهای ابن‌اعلم را مورد تأیید قرار داده و نظرات او را در آثار خویش آورده‌اند[۱۶] حتی بیهقی متذکر گردیده که تقویم مریخ در زیج ابن‌اعلم به اتفاق نظر همه هندسه دانان، صحیح‌تر و به حقیقت نزدیک‌تر است.[۱۷]
ابن‌اعلم از پیشگامان تهیه زیج
بی‌شک یکی از علل موفقیت چشمگیر زیج ابن‌اعلم، این بوده که وی خود ابزارهای لازم رصدگری را می‌ساخته و یا در صورت نیاز، آنها را اصلاح می‌کرده است.[۱۸] وجود چند نقل قول از وی در کتاب الزیج المأمونی الممتحن، منسوب به ابن‌ابی‌منصور[۱۹] اگر چه به طور قطع، صحت انتساب کتاب را به ابن‌ابی‌منصور خدشه‌دار می‌کند، اما در عین حال از گستردگی دامنه نفوذ ابن‌اعلم، حکایت دارد. بدین ترتیب قطعی است که وی از پیشگامان تهیه زیج در تاریخ نجوم اسلامی بوده است؛ با اینهمه نمی‌توان او را نخستین ترتیب دهنده زیج[۲۰] دانست.
وجود زیج ابن‌اعلم
بیهقی و در پی او شهرزوری آورده است که ابن‌اعلم زیج خود را در آب افکند و جز نسخه‌ای سقیم از آن در دست نیست. اینان همچنین گفته‌اند که وی خویی چون مجانین داشت و شاید به همین سبب دست به چنین کاری زده باشد.[۲۱] از سخن ابو ریحان بیرونی[۲۲] و قفطی[۲۳] چنین برمی‌آید که آن زیج در آن وقت وجود داشته، و مورد استفاده آنان بوده است. همچنین در نامه دانشوران آمده که «از مؤلفات وی یکی زیجی است مبسوط که نسخه آن اکنون موجود است»[۲۴] اما تعیین نکرده‌اند که در کجاست. به نظر می‌رسد که ۵ جدول زیج کوشیار، موجود در کتابخانه برلین، برگرفته از همین اثر ابن‌اعلم باشد.[۲۵]
آثار
منابع متأخر علاوه بر زیج، آثار دیگری هم از ابن‌اعلم نام برده‌اند که هچم یک از آنها در منابع متقدم نیامده است و از این رو دانسته نیست که این منابع، آنها را از چه طریقی به ابن‌اعلم نسبت داده‌اند، این آثار بدین قرار است:
- احکام النجوم
- رسالة فی النجوم[۲۶]
- «احوال منجمین دوره اسلام»
- «ارقام نجومی»
- «استخراج مطالب نجومیه»
- «عمل اسطرلاب»
- «فواید علم نجوم»
- «مشکلات علم نجوم»
- «مسأله معاد»[۲۷]
- کتابی در علم احکام» به نام عضدالدوله دیلمی و تمجید از مؤلفات علی بن عیسی مجوسی صاحب کامل الصناعه که هم عصر بوده‌اند.
- «رساله در احکامی از نجوم که اطبا را به کار آید»
- «رساله در جوابات سؤالات ابوماهر طبیب»
- «رساله در آنکه چه قسم باید احکام را استخراج نمود»
- «رساله در شرح حال خود و بستن رصد که چه قسم باید آلات و اسباب آن را فراهم نمود»
- «رساله در اقوال منجمین»
- «رساله در تصحیح زیج یحیی بن ابی منصور».[۲۸]
پانویس
- ↑ قفطی، اخبار الحکماء، ص۱۵۷: علی بن حسن
- ↑ بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ص۹۰؛ شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح، ج۲، ص۳۳.
- ↑ طبقات، ص۱۷۸.
- ↑ تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۲.
- ↑ بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ص۹۰.
- ↑ ابن‌طاووس، فرج المهموم، ص۱۲۵ و ۱۲۶.
- ↑ تنوخی، الفرج بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰.
- ↑ قفطی، اخبار الحکماء، ص۱۵۷.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۲، ص۸۱؛ نامه دانشوران، ج۲، ص۶۱۲.
- ↑ تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۳.
- ↑ تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۳.
- ↑ بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ۹۰؛ قفطی، اخبار الحکماء، ۱۵۷.
- ↑ ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول، ص۱۷۴؛ قفطی، اخبار الحکماء، ص۱۵۷.
- ↑ مدرس، ریحانه الادب، ج۷، ص۳۸۸؛ نامه دانشوران، ج۶، ص۲۴۰ که هچز یک، مأخذ خود را در این باب ذکر نکرده‌اند.
- ↑ قفطی، اخبار الحکماء، ص۱۵۷؛ ابن‌طاووس، فرج المهموم، ص۱۲۵.
- ↑ VI/215) V/309, GAS
- ↑ ص ۹۰؛ قس: بیرونی، «رساله تمهید المستقر»، صص۳۰، ۵۴
- ↑ سوتر، ۶۲ VI/215ا. (GAS,
- ↑ ابن‌ابی‌منصور، الزیج المأمونی الممتحن، صص ۱۶۳، ۲۰۷
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۵۱؛ آقابزرگ، طبقات، ص۱۷۸.
- ↑ بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ص۹۰؛ شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح، ج۲، ص۳۴.
- ↑ بیرونی، «رساله تمهید المستقر»، ص۳۰، ۵۴
- ↑ قفطی، اخبار الحکماء، ص۱۵۷.
- ↑ ج۶، ص۲۴۱.
- ↑ آلوارت، شم.۵۷-۵۱.
- ↑ بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ص۶۸۲.
- ↑ مدرس، ریحانه الادب، ج۷، ص۳۸۸؛ نامه دانشوران، ج۶، ص۲۴۱.
- ↑ نامه دانشوران، ج۶، ص۲۴۱.
منابع
- آقابزرگ، الذریعه.
- آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۴، بیروت، ۱۳۹۰ق / ۱۹۷۱م.
- ابن‌ابی‌منصور، یحیی، الزیج المأمونی الممتحن، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
- ابن‌طاووس، علی، فرج المهموم، قم، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌عبری، گریگوریوس، تاریخ مختصر الدول، بیروت، ۱۹۵۸م.
- ابوریحان بیرونی، «رساله تمهید المستقر»، رسائل، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق / ۱۹۴۶م.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
- بغدادی، اسماعیل، هدیه العارفین، استانبول، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
- بیهقی، علی، تاریخ حکماء الاسلام، به کوشش محمد کردعلی، دمشق، ۱۳۶۵ق / ۱۹۴۶م.
- تنوخی، محسن، الفرج بعدالشده، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۸ق /۱۹۷۸م.
- شهرزوری، محمد، نزهه الارواح و روضه الافراح، به کوشش خورشید احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
- قفطی، علی، اخبار الحکماء، قاهره، ۱۳۲۶ق /۱۹۰۸م.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، تبریز، شفق؛ نامه دانشوران.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی