آغاز و انجام (کتاب)

از ویکی شیعه

آغاز و اَنجام عنوان شماری از رساله‌ها و کتاب‌های کلامی و عرفانی به قلم اندیشمندان مسلمان است. برخی از مهم‌ترین كسانی كه رساله یا كتابی با اين عنوان دارند عبارتند از: خواجه نصیر الدین طوسی، اثیرالدین ابهری، محمد احمدی، افضل الدین کاشانی، ابوالخیر محمد تقی‎ فارسی، کمال الدین کاشی، عزالدین نسفی، علامه طباطبایی .

معرفی

آغاز و انجام، عنوان شماری از کتاب‌ها و رساله‌های کلامی و عرفانی است که توسط اندیشمندان مسلمان و شیعی به نگارش درآمده است.[۱] برخی از این رساله‌ها و کتاب‌ها از این قرار است:

اثر خواجه نصیرالدین طوسی

اثر خواجه نصیرالدین طوسی(درگذشت ۶۷۲ق) رساله‌ای مختصر و فشرده‎ در باب مبدأ و معاد است[۲] که در حقیقت شرح حال انسان در دو عالم دنیا و آخرت است که در برخی مواضع به اختصار درباره آغاز،‌ یعنی خداوند نیز سخنانی بیان شده است. از این‌رو گفته شده این رساله، اثری درباره معرفت نفس شمرده می‌شود.[۳]

خواجه نصیرالدین در آغاز این رساله می‎نویسد: «دوستی از محرّر این تذکره التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‎اند، از انجام کار آفرینش شبیه به آنچه در کتاب مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء مذکور، از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده کنند».[۴]

به گفته حسن حسن‌زاده آملی این کتاب یکی از مصادر «الحکمة المتعالیة» اثر ملاصدرا در مسئله نفس بوده است.[۵]

محتوا

این کتاب دارای ۲۰ فصل به ترتیب ذیل است:

خواجه دیباچه کتابش را با آیات ۸و۹ سوره آل‌عمران آغاز کرده است[یادداشت ۱]و در ادامه نوشته است:«سپاس آفريدگارى را كه آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلكه خود همه اوست.» و درود بر پيغمبران كه راه نمايان خلق‌اند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى الله عليه و آله.و در فصل اول کتاب راه آخرت را روشن و راهنمایانش را قابل اعتماد و نشانه‌های راهش را آشکار و پیمودنش را آسان ولی در عین حال مردم را از آن رویگردان دانسته است. وی هم‌چنین علت این رویگردانی را اموری چون شهوت و غضب و فریب کاری‌های نفس اماره و تقلید از جاهلان عالم نما برشمرده است. [۷]فصل بیستم که پایان کتاب است درباره ثواب و عقاب و عدل الهی است. خواجه در این فصل ثواب را از فضل خدا و عقاب را از عدل او دانسته است و بالاترین ثواب را از آنِ شهیدان دانسته که خویشتن را درباخته و فدا کرده‌اند و بیشترین عقاب را هم از آنِ کسانی دانسته که خویشتن را باخته و زیان کرده‌اند.آخرین فراز کتاب نیز بیان این مطلب است که «الدنيا حرام على اهل الآخرة و الآخرة حرام على اهل الدنيا و هما حرامان على اهل الله».[یادداشت ۲] [۸]

نسخه و چاپ

رساله آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در سال‌های ۱۳۱۳ق، ۱۳۲۴ق، ۱۳۱۸ش و ۱۳۳۵ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است و نسخه‎‌های خطی آن نیز در انگلستان (موزه بریتانیا)، ایران (تهران، مشهد، همدان، قمپاکستان، ترکیه و مصر موجود است.[۹]

اثر اثیر الدین ابهری

رساله‎ مبدأ و معاد اثر اثیرالدین مفضل ‎بن‎ عمر ابهری دارای ۲ بخش است. بخش اول، ۶ فصل بدین ترتیب دارد:

  1. برهان واجب‎ الوجود،
  2. توحید واجب‎الوجود،
  3. تنزیه واجب‎الوجود،
  4. اثبات معلول،
  5. کثرت عقول،
  6. اثبات نفوس فلکیه.

بخش دوم، دارای ۵ فصل بدین‌گونه است:

برخی این رساله را ترجمه کتاب‎ المبدأ والمعاد اثر ابوعلی ‎سینا پنداشته‎اند که گفته شده درست نیست.[۱۱] از این اثر نسخه‎ هایی خطی در کتابخانه‎ های مرکزی دانشگاه تهران، الهیات، مجلس شورای ملی (سابق) و مدرسه سپهسالار (سابق) موجود است.[۱۲]

دیگر رساله‌ها

رساله‌های دیگری با عنوان آغاز و انجام به شرح زیر به نگارش درآمده است:

  • رساله ابوالخیر محمد تقی ‎بن ‎محمد فارسی (درگذشت۹۴۰ق)، شاگرد میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (درگذشت۹۰۳ق) که درباره اسطرلاب است.[۱۶] این رساله گزیده‎ای است از کتاب حل ‎التقویم ابن فارسی که در ۳ قسمت (آغاز، مقاله‎ای در چند لمعه و انجام) فراهم آمده و طبق فهارس نسخه‎های خطّی به نام‌های دیگری مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّ‎التقویم و انتخاب حل‎التّقویم نیز یاد شده است.[۱۷]

آقابزرگ تهرانی نسخه‌ا‌ی از آن را ضمن مجموعه‌ا‌ی در کتابخانه حاج ‎علی‌محمد نجف‌آبادی]] در نجف اشرف دیده است که تاریخ کتابت این نسخه ۱۱۲۲ق است.[۱۸] همچنین از این رساله نسخه‎هایی خطی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آستان ‎قدس رضوی، مسجد گوهرشاد (مشهد) و شورای ملی (سابق) موجود است.[۱۹]

  • اثر کمال ‎الدین ‎بن ‎جمال ‎الدین کاشی که نسخه‌‌هایی خطی از کتاب او در کتابخانه مرکزی و الهیات دانشگاه تهران موجود است. برخی از فهرست‎ نویسان او را «کمال‎ الدین عبدالرزاق‎ بن ‎علی ‎لاهیجی» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهیجی (درگذشت۱۰۷۲ق) اشتباه گرفته‌‎اند.[۲۰]

پانویس

  1. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  2. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
  3. طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، بخش مقدمه، ص۸۰.
  4. طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ص۱.
  5. طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، بخش مقدمه، ص۷۸.
  6. طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، فهرست کتاب.
  7. طوسی، رساله آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵-۶.
  8. طوسی، رساله آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷۱-۷۲
  9. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
  10. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  11. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  12. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  13. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
  14. تهرانی، الذریعه،‌ ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۶۳.
  15. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  16. تهرانی، الذریعه،‌ ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۵.
  17. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  18. تهرانی، الذریعه،‌ ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۶.
  19. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
  20. بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹و۴۴۰.

یادداشت

  1. رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ* رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ ۚ إِنَّ اللهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ* پروردگارا، پس از آنكه ما را هدايت كردى، دل‌هايمان را دستخوش انحراف مگردان، و از جانب خود، رحمتى بر ما ارزانى دار كه تو خود بخشايشگرى.*پروردگارا، به يقين، تو در روزى كه هيچ ترديدى در آن نيست، گردآورنده [جمله‌] مردمانى. قطعاً خداوند در وعده [خود] خلاف نمى‌كند.
  2. دنیا بر اهل آخرت حرام و آخرت بر اهل دنیا حرام است و هر دو بر اهل خدا حرام است.

منابع