خاکساریه

خاكساريه، فرقه ‏اى از درويشان ايرانى است که از میان شيعیان برخاسته‌اند. اين فرقه در دوران قاجار، به خصوص پس از سفر يكى از قلندران جلالیه هند به نام غلام‏علی شاه به ايران، مشهور شد و ظاهراً تا پيش از آن، طريق آنان همان طريقه حيدريه بوده است. این فرقه به سه شاخه غلام‏علی‌شاهی، معصوم‏علی‌شاهی و نورائی تقسیم می ‏شوند. خاکساران امروزین از غلام‏على‌شاهیان و شمار اندكى از معصوم‏علی‌شاهیان هستند. امروزه، خاكساران، سلسله خودرا خاكسار جلالی ابوترابى معرفى می‏ كنند. آنان با ذكر واژه ابوتراب ظاهراً نوعى ارتباط بين نام سلسله خود و كنيه علی (ع) ايجاد كرده‏ اند.

وجه نام‏گذاری

شاهزاده و بانو، که يكى از قصه‏ هايى كه ظاهراً در بين سده هاى يازدهم و دوازدهم در هند نوشته شده ‏است، نشان می ‏دهد كه برخى از قلندران جامه خاكسترى می‏ پوشيدند و بر چهره خود خاكستر می‏ ماليدند و آيين آنان خاكسارى ناميده می ‏شد. شايد منشأ نام‏گذاری خاكساريه چنين رسم و آيينى بوده باشد. معصوم‏علی شاه، نويسنده طرائق ‏الحقائق درباره وجه نام‏گذاری خاكسار گفته است: اصل خاكساران از طايفه ‏اى هندوست كه برخى مرتاضان آنها بی ‏لباس در خاك می ‏نشينند و خاك نرم سوده بر بدن می ‏ريزند.

امروزه از واژه خاكسار، اغراق در فروتنى استنباط می ‏شود.

موسس خاکساریه

موسس خاكساريه، شخصى به نام سید جلال‏ الدین حیدر بوده‏ است. خاکساران رساله ‏اى نيز به او نسبت داده‏ اند كه در آن، اعتقادات و آداب خاكساريه شرح داده شده است. آنان به درستى نمی ‏دانند سيد جلال ‏الدين حيدر كيست. البته برخى از رسال‏ه های خاکساریه او را سید جلال بخاری (متوفى 690)؛ از صوفيان سهروردى هند و پيشواى طريقه جلالیه، پنداشته ‏اند. خاكساريه چون اهل فتوت سلسله ‏شان را به سلمان فارسی منسوب می ‏کنند. آنان سلمان را سلطان محمود پاتيلى/ پاطلى می‏ نامند.

تاثیرپذیری خاکساریه از سایر فرقه ‏ها

رساله‏‌هاى خاكساريه دلالت بر آن دارد كه آنان اعقاب قلندران حيدرى و نيز متأثر از جلالیه‏ اند. ذكر نام هايى نظير لعل شهباز قلندر و فریدالدین گنجشکر _ از صوفيان مشهور هند در قرن هفتم_ در آثار آنانو نيز نام هايى هندى مانند مياخاكى و نورنهال در شجره ‏نامه آنان، نشانه تأثرشان از طريقه ‏هاى هندى است. به علاوه، آنان مانند دراويش هندى، به چهارده خانواده صوفيان اعتقاد دارند.

برخی اعتقادات خاکساران به اهل حق شبيه است؛ از جمله اعتقاد به افسانه هفت‏ تنان و چهل‏ تنان كه آنان را اشخاصى مقدّس و ملكوتى می‏ دانند.

انتساب خاکساریه به سلمان فارسی يادآور انتساب اهل فتوت به اوست و نشانه‏ هايى از فتوت در آيين خاكساريه باقی‏مانده ‏است.

مراتب سلوک در نظر خاکساریه

1. لسان: در این مرحله یكى از پیران، طالب خاكسارى را توبه می دهد. طالب غسل كرده، پیر از سر و ابرو و سبیل و ریش او موى برمی چیند و طالب در مجلسى خاص تعهد می كند اصول طریقت را رعایت كند. لسان در طریقت خاكسار یادآور قول دادنِ جوانمردانِ قولى در آیین فتوت است

2. پیاله: در این مرحله در مجلسى خاص چندین درویش به قطار می ایستند و با لنگى مشهور به لنگ چهل تن، به همدیگر وصل می شوند و از دست پیر یا قطب، شربتى خاص می گیرند و به نوبت می نوشند . این رسم نیز یادآور شُرب در آیین فتوت است.

3.کسوت: در عهد قاجار ظاهراً بازوى درویشانى را كه به این مرحله می رسیدند، با سكه اى داغ می كردند تا نشانى براى آنان باشد. این رسم امروزه منسوخ شده است.

4. گل سپردن در گذشته رسمى در دنباله مراسم داغ كردن در مرحله كسوت بوده كه در آن، مرید پس از چندین روز داغ خود را به پیر نشان می داده است.

5. جوز شکستن در این مرحله، درویش خاكسار نزدِ یكى از پیران اهل حق سر می سپارد و آن پیر میوهاى معطر و جنگلى به نام جوز را در مراسمى خاص با كارد خُرد می كند

6. چراغی گرفتن: در این مرحله، مرید طى مراسمى خاص، چراغى كه چند شمع روشن داشت از پیر می گرفت

7. ارشاد: در این مرحله، مرید لُنگى خاص از پیر می گیرد. براى همین در رساله هاى آنان به جاى سَنَد خرقه از لنگ و جارى شدن لنگ سخن گفته شده است. با وجود رسم ارشاد در این طریقت، خاكساریه را جزو طریقه هاى بی سلسله محسوب كرده اند

برخی رسوم خاکساریه

درویشان خاکسار در اواخر هر سال با نزدیك شدن نوروز، بر در خانه اعیان و اشراف چادر می زدند و چند روزى را در چادر به سر می بردند و شعر می خواندند و دعا می كردند تا صاحب آن خانه به آنان پولى می داد و چادر خود را جمع می كردند. آنان در روزهاى عاشورا و تاسوعا بین مردم سقایى می كردند و نوحه می خواندند.

هركدام از درویشان خاكسار از مرشد خود رساله اى دستنوشته می گرفتند و موظف بودند آن را به همراه داشته باشند. از طرف قطب خاكساریه در هر شهرى نقیبى حضور داشت كه اجازه داشت از درویشان دوره گرد رساله هایشان را مطالبه كند و اگر درویشى رساله نداشت یا به پرسشهاى نقیب پاسخ درست نمى داد، نقیب او را از كسوت درویشى خلع مى كرد.

درویشان گُل مولا، شبهاى جمعه به پَرسه/ پارسه می رفتند؛ به این ترتیب كه كشكول به دست در كوچه ها و بازارها راه رفته و در منقبت على (ع) با صداى رسا شعر می خواندند و رهگذران و كسبه به دلخواه خود پول یا خوراكى در كشكولشان می گذاشتند. آنان نیز دستاورد پرسه را به پیران خود تقدیم می كردند.

درویشان خاکسار، گاه در گوشه مسجد یا حَرَم امامزاده اى معتكف می شدند و هنگام سحر و غروب آفتاب در مدح على (ع) شعر می خواندند. این رسم را «طلب نشستن» می گفتند.

ابزارهای خاص آنان

خرقه، تاج (كلاه نمدى درویشان)، كشكول، رشته (میانبند خاص خاكساران)، كفنى (پیراهن سفید و بلند آنان)، تخته پوست، عصا و سنگ قناعت (سنگى كه بر شكم می بستند)از جمله ابزارهای یاد شده در رساله های خاکساران برای آنان است.

درویشان عجم و خاکساریه

در عهد قاجار، درویشان عجم جزء سلسله خاكساریه محسوب مى شدند. آنان پس از طى مراحل سلوك در طریقت خود، به خاكساریه مى پیوستند و گروههاى دیگر خاكسار آنان را پست تر از خود و خدمتگزار و فرّاش خودشان مى شمردند. فرقه عجم در نقالى تبحر داشتند و شبهاى ماه رمضان در قهوه خانه ها مراسم مشاعره اى به نام سخنورى اجرا مى كردند. عجم ها، مشایخ خود را، بابا مى نامیدند

درویشان عجم

درویشان عجم، زیرشاخه اى از خاكساریه بودند. بااین حال، رساله وسیلةالنجاة كه از یكى از درویشان عجم عهد قاجار به جامانده است، نشان مى دهد كه برخى از درویشان عجم با خاكساریه اختلاف داشتند و خود را فرقه اى مستقل مى دانستند).

اصناف عجم

فرقه عجم، پیشه ور بودند و خود را هفده سلسله مى دانستند و مقصودشان هفده صنف بود كه عبارت بودند از: درویش، روضه خوان، چاووش، سقا، بابا، پهلوان، بوجار، شاطر، مُكارى، قصاب، نعل بند، شبرو، شاطر، جلودار، پاره دوز، غسال، سلمانى و قهوه چى. این اصناف در نوشته هاى درویشان عجم، متفاوت ذكر شده اند.

مراسم تشرف به آیین درویشان عجم، لسان دادن نام داشته است.

مراتب سلوک آنان عبارتند از؛ كودك ابدالى، غزاوت، مُفِرد ابدالى، درویش اختیارى، علمدارى، دست نقیب و نقیبى.

درویشان عجم، به هر یك از مراتب سلوك كه مى رسیدند، از پیر خود پروانه یا اجازه نامه اى به نام مُجَلّا همراه با ابزارها و جامه هایى خاص به نام وصله دریافت مى كردند

تقسیمات خاکساریه

خاكساریه به سه گروهِ غلامعلى شاهى، معصومعلى شاهى و نورائى تقسیم مى شده اند.

قطب‌های خاکساریه

قطب نامدار خاكسارانِ غلامعلى شاهى در اواخر عهد قاجار و اوایل دوره پهلوى بهارعلیشاه یزدى (متوفى 1355) و قطب پیش از او، قطارعلیشاه (متوفى 1308) بود. پس از فوت بهارعلیشاه كه در نجف ساكن بود و در عراق و ایران مریدان بسیار داشت، حاج مطهرعلیشاه جانشین او شد.

حاج مطهرعلیشاه (متوفى 1361ش) كه بیش از صد سال زیست، به اصلاحاتى در طریق خاكساریه پرداخت و با آنكه صاحب خانقاه هایى در کوفه و مشهد نیز بود، مركز این سلسله را تهران قرار داد. او در دروازه دولت تهران در جوار جایگاه حاجب شیرازى، درویش شاعر، خانقاهى بنا كرد كه همچنان باقى است. حاج مطهرعلیشاه بنابه وصیتش، در لاهیجان در جوار مقبره شیخ زاهد گیلانى (متوفى 700)، در باغچه اى متعلق به خاكساریه به خاك سپرده شد.

پراکندگی جغرافیایی

امروزه از سه گروه خاكساران، بیش از همه گروه غلامعلى شاهى و شمار اندكى از گروه معصومعلى شاهى در ایران باقى مانده اند كه بیشتر در تهران، مشهد، شیراز، كرمانشاه و اهواز سكونت دارند.

جستارهای وابسته

• اهل حق
• باطنیه

منابع

1. آلمانى، هانرى رنه د، سفرنامه از خراسان تا بختیارى، ترجمه علی‏محمد فرهوشى، تهران 1335ش.
2. آیین‏قلندرى: مشتمل بر چهار رساله در باب قلندرى، خاكسارى، فرقه عجم و سخنورى، چاپ ابوطالب میرعابدینى و مهران افشارى، تهران: فراروان، 1374ش.
3. افشارى، مهران، «اهل‏حق»، چیستا، سال 9، ش 4 (دى 1370).
4. اقتدارى، احمد، «حاج مطهر علیشاه خاكسار»، آینده، سال 9، ش 3و4 (خرداد و تیر 1362).
5. پرتو بیضایى، حسین، تاریخ ورزش باستانى ایران: زورخانه، (تهران )1337ش.
6. زریرى، عباس، داستان رستم و سهراب: روایت نقالان، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران 1369ش.
7. زرین‏كوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، تهران 1363ش.
8. شاهزاده و بانو، نسخه خطى كتابخانه (ش 1) مجلس شوراى اسلامى، ش 7840.
9. فتوّتنامه ها و رسائل خاكساریه: سى رساله، چاپ مهران افشارى، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1382ش.
10. مجموعه رسائل و اشعار اهل حق، با اصلاح و. ایوانف، بمبئى: انجمن اسماعیلى، 1950.
11. محجوب، محمدجعفر، «سخنورى»، سخن، دوره 9، ش 6 (شهریور 1337)، ش 7 (آبان 1337).
12. مدرسى عالم، عبدالكریم، بیوگرافى هزار درویش، یا، حدیقةالعرفاء، (بىجا، بىتا.).
13. همو، تحفه درویش، تهران 1337ش.
14. همو، گنجینه اولیاء، یا، آئینه عرفا، تهران 1338ش.
15. معصوم‏علی شاه، محمدمعصوم‏بن زین‏العابدین، طرائق‏الحقائق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران 1339ـ1345ش.
16. منجمى، حسین، مبانى سلوك در سلسله خاكسار جلالى و تصوف، تهران 1379ش.
17. ناصرى سیواسى، فتوتنامه مولانا ناصرى، چاپ فرانتس تشنر، لایپزیگ 1944.

منبع آلمانی

1. Richard Gramlich, Die schiitischen Derwischorden Persiens, Wiesbaden 1965-1981

پیوند به بیرون

• منبع مفاله دانشنامه جهان اسلام؛ خاکساریه با دخل و تصرف
• ویکی فقه؛ خاکساریه
• پایگاه تحلیل فرق و ادیان؛ فرقه خاکساریه
• پایگاه مجلات تخصصی نور؛ از فتوت تا خاکساری