روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن (کتاب)

رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن اثر حسین بن علی الخزاعی النیسابوری معروف به ابوالفتوح رازی متوفای 556 از متکلمان و محدثان امامیه در قرن ششم هجری است. این کتاب که معروف ترین اثر ابوالفتوح رازی است به زبان فارسی نگاشته شده و یکی از مصادر کهن تفسیری شیعه برای مفسران پس از خود بوده است.

معرفی کتاب

این کتاب، اولین تفسیر کامل شیعی فارسی است که همه سوره های قرآن را در بر می گیرد. به نام کتاب، در خود تفسیر اشاره ای نشده و در کتب شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهر آشوب با نام «روض الجنان و روح الجنان» آمده است. ابن شهر آشوب در کتاب دیگر خود از این کتاب با عنوان «روح الجنان» یاد می کند.

انگیزه تألیف

بنا بر آن چه خود مؤلف در مقدمه تفسیر آورده است به پبشنهاد جماعتی از دوستان و بزگان و اهل علم و تدین مبنی بر تألیف تفسیری مشتمل بر همه موارد ، آن را اجابت کرده است. و زبان فارسی را انتخاب کرده، چون طالبان آن بیشتر و فواید آن عام تر بود.

سبک نگارش و تنظیم تفسیر

مؤلف ، پس از ذکر مقدمه ای کوتاه در معانی و اقسام قرآن و بحثی در معنای تفسیر و تأویل، به تفسیر آیات سوره ها به ترتیب از سوره حمد تا ناس پرداخته و لفظ به لفظ آن را ترجمه کرده است.

سپس به شرح لغات و ابعاد مختلف ادبی، روایی، تاریخی، فقهی، کلامی و اخلاقی آیات پرداخته و از اقوال مفسرین، اصحاب و تابعان هم بدون هیچ اظهار نظری نقل می کند.

با توجه به رویکرد عقلی و نقلی مفسر در آیات، تفسیر وی در زمره تفسیر اجتهادی به شمار می آید.

امتیازات و ویژگی های تفسیر

تفسیر روض الجنان و مؤلف آن در بیان بسیاری از عالمان و دانشمندان شیعه ستایش شده و با تعابیر عظیم از وی یاد کرد اند. برخی از محققان، ویژگی های دیگری برای تفسیر ابوالفتوح رازی بیان کرده اند.

• توجه به تناسب واژه ها برای فهم بهتر آیات.
• تبیین جایگاه اهل بیت(ع) خصوصا امام علی(ع) از زبان مخالفان.
• بهره گیری از اشعار فارسی در توضیح آیات قرآنی.
• دفاع از مکتب کلامی و فقهی تشیع با دلایل عقلی و نقلی.

نسخه های تفسیر

تاکنون ۵۳ نسخه ناقص و کامل از این تفسیر در کتاب‌خانه‌های ایران و دیگر کشورها شناسایی شده است.

مجلدات تفسیر

تفسیر ابوالفتوح بر اساس تقسیم‌بندی مؤلف و تصریح برخی مانند منتجب‌الدین رازی و عبدالجلیل قزوینی و اتفاق همه دست‌ نویس‌ها، بیست جلد بوده که در چاپ های اول تا سوم، این تقسیم بندی مراعات نشده است.

چاپ های تفسیر

1. چاپ پنج جلدی با کوشش چند تن از فضلا از جمله ملک الشعرا صبوری در 1307 و 1309 که دو مجلد آن در 1323 به فرمان مظفرالدین شاه و سه جلد باقی مانده در 1313ـ 1315ش به دستور علی اصغر حکمت -وزیر معارف وقت- به چاپ رسید.
2. چاپ ده جلدی در 1320 ش با تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای.
3. چاپ سیزده جلدی در 1382 با تصحیح و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی با نام روح الجَنان و روح الجِنان.
4. چاپ بیست جلدی با تصحیح و مقابله با 38 نسخه‌ي کهن و ذکر نسخه بدل‌ها و با مقدمه‌ای مبسوط به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح در سال‌های 1365 تا 1376ش از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.