دلدل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''دُلدُل'''، بر وزن بلبل نام مَرکب [[پیامبر (ص)]] که هنگام درگذشت همراه با مرکب‌ها و مایملک شخصی دیگر نظیر [[عمامه]]، جامه و عصا و انگشتری و نظیر آنها، به وصی خود [[حضرت علی]] بخشید. دلدل پس از [[شهادت]] امام علی، به [[امام حسن (ع)]] و سپس به [[امام حسین (ع)]] و پس از ایشان به [[محمد بن حنفیه]] رسید.

به گفته [[طبری]]، در [[سال هفتم هجری]] [[حاطب بن ابی بلتعه]] از نزد مقوقس (حاکم [[اسکندریه]]) چند هدیه برای پیامبر (ص) آورد؛ از جمله کنیزی به نام [[ماریه قبطیه]] و خواهرش سیرین، و استری به نام دلدل و درازگوشی به نام [[یعفور]] و جامه‌ای.<ref> طبری، ج ۳، ص ۲۱، ص ۱۷۴؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۵۱۱</ref><ref>ابن سعد، ج ۱، ص ۱۰۷،۲۰۰ </ref><ref>ابن اثیر، ج ۲، ص ۲۲۵</ref>.

بر اساس گزارشی دیگر، دلدل را فروة بن عمرو جذامی فرماندار قیصر روم در [[اردن]] فعلی به پیامبر(ص) هدیه داده بود<ref>ابن سعد، ج ۱، ص ۱۰۷،۲۰۰ </ref>. این نخستین استری بود که در [[اسلام]] دیده شد<ref>ابن سعد، ج۱، ص۳۸۱</ref><ref>ابن اثیر، ج ۲، ص ۳۱۴</ref><ref>ذهبی، ج ۱، ص ۵۱۹</ref>.

دلدل استر یا قاطری خاکستری رنگ بوده و به همین دلیل گاهی آن را بغله شهباء یا بغله شبهاء نامیده‌اند<ref>محدث نوری، مستدرک، ج ۱۳، ص ۳۱۰</ref><ref>فتوح، ج ۲، ص ۴۶۹</ref>.

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[مولوی]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|گفتی سرمست در سبزه و گل است |یا سواره بر براق و دلدل است}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>[[مثنوی معنوی]]، دفتر دوم، ص ۳۳۸، بیت ۳۷۹۳</small> | تراز = وسط| عرض = 500px | اندازه خط = 14px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

==مرکب‌های رسول خدا (ص) ==

دلدل در [[غزوه حنین]] مرکب پیامبر(ص) بوده است<ref>ابن سعد، ج ۲، ص ۱۵۰.</ref><ref>خلیفه بن خیاط، ص ۵۲.</ref>. رسول اکرم (ص) مرکب‌های دیگری نیز داشته و طبق عادت برای اشیاء شخصی خود از سلاح‌ها، شمشیرها، عصاها و مرکب‌ها نام‌گذاری می‌نمود. دیگر اسب‎های سواری آن حضرت، المرتجز، ذوالعقال، السکب، الشحاء و البحر نام داشته‌اند. استر دیگری به نام ایلیه و درازگوشی به نام عفیر یا یعفور (هدیه مقوقس) داشته‌اند، همچنین ناقه‌ای به نام غضباء که گاه صحباء و قصواء هم نامیده می‌شده است<ref> بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۹۷، ۱۲۷، ج ۱۰، ص ۵</ref><ref>ابن اثیر، ج ۲، ص ۳۱۵-۳۱۶</ref><ref>بدایه و نهایه، ج ۶، ص ۹</ref><ref>ارشاد القلوب، ج ۲، ص ۳۱۸</ref><ref>شیخ صدوق، ج ۲، ص ۵۹۷</ref>.

==پس از پیامبر (ص) ==

[[ابن شهر آشوب]] در [[مناقب آل ابی طالب (کتاب)|مناقب آل ابی طالب]] نقل می‌کند که روزی [[عباس بن عبدالمطلب|عباس عموی پیامبر (ص)]] به نزد [[علی بن ابی طالب]] آمد و به ایشان گفت من عموی پیامبرم لذا میراث او- که چیزی جز دلدل و شمیشرش [[ذوالفقار]] و زره و عمامه‌اش نیست – به من می‌رسد حضرت علی(ع) فرمود: [[ارث|میراث]] [[پیامبران|انبیاء]] به اوصیاء آنان می رسد نه به دیگران، حتی فرزندانشان و سپس با او مماشات کرد و گفت هر یک از این چیزها را توانستی به دست بگیری متعلق به شماست. و این اشیاء به طرز شگفت آوری گویی که جاندار و ذیشعور باشند به تملک او در نمی آمدند تا نوبت به دلدل رسید یکی از مشاوران عباس به او گفت علی به تو ترفند می‌زند. برای دفع آن وقتی که خواستی دلدل را سوار شوی آن را یاد کن و بسم الله بگو و این [[آیه]] را بخوان.

<blockquote>{{متن قرآن|إِنَّ اللَّـهَ یمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ أَن تَزُولَا ۚ وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ ۚ إِنَّهُ كَانَ حَلِیمًا غَفُورً‌ا ﴿۴۱﴾|ترجمه= همانا خدا آسمانها و زمین را نگاه می‌دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ كس آنها را نگاه نمی‌دارد؛ اوست بردبار آمرزنده.|سوره=۳۵|آیه=۴۱}}</blockquote>

چون دلدل دید که عباس آهنگ او دارد، رم کرد و چنان شیهه‌ای کشید که نظیر آن شنیده نشده بود و از مهابت آن، عباس بیهوش درافتاد. و حضرت علی (ع) دستور داد استر را بگیرند، اما نتوانستند. آنگاه خود حضرت علی (ع) آن را با نامی غریب خواند. دلدل رام شد و حضرت همراه [[حسنین]] علیهم‌السلام سوار بر آن شدند. و در حالی که زره پیامبر را در بر و عمامه او را بر سر داشت، با ادای [[شکر]] الهی با همان هیئت به منزل خود رفتند<ref>بحار الانوار، ج ۴۲، ص ۳۲</ref><ref> ابن شهر آشوب، المناقب، ج ۲، ص ۳۲۵</ref>.

طبق بعضی گزارش‌های دیگر پیامبر(ع) دلدل را در عزوه حنین به علی(ع) بخشید، و از او پرسید چرا اسب سوار نمی شود، علی پاسخ داد اسب برای تعقیب و فرار است و من به کسی که بگریزد حمله نمی کنم و از حمله کسی فرار نمی کنم، بنابراین استر برای من کافی است.<ref>ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۳۴۳.</ref><ref>مجلسی، ج ۴۲، ص ۵۹.</ref>

===دوران امام علی (ع)===

حضرت علی (ع) تا پایان عمر بر دلدل سوار می‌شد و در بیشتر [[غزوه|غزوه‌ها]] و جنگ‌ها مرکب وی بود. بنابر بعضی روایات حضرت علی(ع) در [[جنگ جمل]] و [[جنگ نهروان|نهروان]] بر دلدل سوار بوده است.<ref>ابن اعثم کوفی ج ۱، ص ۱۱۴.</ref><ref>ابن عساکر، ج ۴، ص ۲۳۱.</ref>

پس از [[شهادت]] [[حضرت علی]] (ع) دلدل به [[امام حسن]] (ع) و سپس به [[امام حسین]] (ع) و پس از ایشان به [[محمد بن حنفیه]] رسید. دلدل بسیار پیر شده بود و چشمانش درست نمی‌دید و دندانهایش ریخته بود و غذای او را در دهانش می‌گذاشتند تا روزی به منطقه‌ای به نام [[مبطخه]] یا مطبخه که متعلق به [[قبیله بنی مذحج]] بود، وارد شد و مردی او را از پای درانداخت.<ref>اسدالغابه، ج۱، ص۳۷</ref> <ref>بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۲۶</ref>

بر اساس بعضی از گزارش‌های تاریخی دلدل تا زمان [[معاویه]] زنده بوده است.<ref>ابن قتیبه، ص149</ref>

وصف و ستایش حضرت علی(ع) با دلدل از پیشینه گسترده قابل توجهی در ادبیات فارسی برخوردار است، این گستردگی هم در متون ادبی و شعر کلاسیک و هم متون منظوم مذهبی و عامیانه با تعابیر مختلف و گویش‌های متفاوت دیده می شود.<ref>انوری 68 </ref><ref>یاحقی360</ref>

خود دلدل نیز در ادبیات فارسی از ویژگی‌هایی همچون رهواری و تیزتکی برخوردار است.<ref>عبدالواسع، جلبی، 244</ref>

در اشعاری که بیشتر صبغه آئینی دارد می‌توان این واژه را یافت،<ref>انجوی ج2ص 68 </ref> <ref>خلعتبری، ص55</ref>

بلی من حیدر دلدل سوارم<ref>همایونی، 812-823</ref>

===در سروده‎های شاعران===

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[ناصرخسرو]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|کی شدستی نفس من بر پشت حکمتها سوار | گرنه پشت من سوار دلدل شهباستی}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>ناصرخسرو، ص 228</small> | تراز = وسط| عرض = 500px | اندازه خط = 14px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[مسعودسعد]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|سنگ در زیر پای او گرداست | رخش خیز است و دلدل آوردست}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>مسعودسعد،ص564</small> | تراز = وسط| عرض = 500px | اندازه خط = 14px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[دوبیتی های عامیانه]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|علی دیدم علی در خواب دیدم| علی در مسجد و محراب ودیدم}}{{ب|علی دیدم سوار دلدلش بود|چو [[قنبر]] در کنارش می دویدم}} {{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>پناهی، ص 75و بختیاری، ص376</small> | تراز = وسط| عرض = 500px | اندازه خط = 14px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[دوبیتی های عامیانه]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|سحرگاهی صدای بلبل آمد| صدای بلبل از شاخ گل آمد}}{{ب|برای خاطر شاه شهیدان|امیرالمومنین با دلدل آمد}} {{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>مویدی محسنی، ص684</small> | تراز = وسط| عرض = 500px | اندازه خط = 14px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[دوبیتی های عامیانه]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|سفر کردم من از بهر توسل| قدمگاه علی با اسب دلدل}}{{ب|عرق از سینه پاک محمد|چکیده بر زمین حاصل شده گل}} {{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>هدایت، ص103و پناهی، 75</small> | تراز = وسط| عرض = 500px | اندازه خط = 14px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

در فرهنگ عامیانه و متون فارسی افسانه هایی به دلدل نسبت شده که در آنها حضرت علی(ع) سوار بر دلدل کارهای خارق العاده ای انجام می دهد، افعالی همچون باراندن ابرها جنگ با دشمنان.<ref>وکیلیان، ج8ص 105 وج9ث 124</ref> <ref>انجوی شیرازی، 125-106</ref>

در گوشه و کنار ایران اماکن متبرکه و قدمگاه‌های زیادی وجود دارد که طبق باورهای عامیانه، حضرت علی(ع) با دلدل از آنجا گذشته و اثری از خود بر جای گذاشته است. در بعضی از اینها جای پای دلدل به صورت اعجاب برانگیزی بزرگ می باشد، <ref>حاجی پیرزاده، ج۱، ص۵۰ـ ۵۱</ref> <ref>رضایی، ج۱، ص۶۶ </ref> <ref>آلیور داتسون، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۱،</ref> مثلا در بلوران کوهدشت، زیارتگاهی به نام دلدل وجود دارد و بیشتر محل مراجعه [[فرقه اهل حق]] است. در آنجا سنگ گودی وجود دارد که به باور مردم جای سم دلدل است.<ref>ایزدپناه ص 59</ref>

ارج و قرب دلدل تا آن اندازه پیش رفته که وارد سوگندها، لالایی‌ها<ref>سعیدی، ص35 </ref><ref>عمرانی ج2ص 91</ref> و ضرب المثل‌ها<ref>ذوالفقاری ج2ص 1424</ref> شده است.

شهرت دلدل به بیرون از ایران نیز کشیده شده، مثلا در شهر [[لاهور]] در ایام [[ماه محرم|محرم]] دسته های علمدار از بخشهای مسلمان نشین عبور می کنند که نام یکی از آنها دلدل است.<ref>محرم و فرهنگ... ص 116</ref> همچنین در روز پنجم محرم اسبی را به یاد دلدل با زین و زره تزیین می کنند. <ref>محرم و فرهنگ ...ص117</ref>

{{پانویس2}}

*آلیور داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۱، ترجمه شکوه ذاکری، تهران ۱۳۸۲ش.

*ابن اثیر، عزالدین أبو الحسن علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.

*ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر - دار بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.

*ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.

*ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب (ع)، مؤسسه انتشارات علامه، قم، ۱۳۷۹ق.

*ابن کثیر، اسماعیل بن عمرالدمشقی، البدایة و النهایة، أبو الفداء، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.

*بلاذری، أحمد بن یحیی بن جابر، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.

*ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ط الثانیة، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.

*طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیة، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.