دلدل: تفاوت میان نسخه‌ها

به گفته [[طبری]]، در [[سال هفتم هجری]] [[حاطب بن ابی بلتعه]] از نزد مقوقس (حاکم [[اسکندریه]]) چند هدیه برای پیامبر(ص) آورد؛ از جمله کنیزی به نام [[ماریه قبطیه]] و خواهرش سیرین، و استری به نام دلدل و درازگوشی به نام [[یعفور]] و جامه‌ای.<ref> طبری، ج۳، ص۲۱، ۱۷۴؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۵۱۱؛ ابن سعد، ج۱، ص۱۰۷،۲۰۰؛ ابن اثیر، ج۲، ص۲۲۵.</ref>

بر اساس گزارشی دیگر، دلدل را فروة بن عمرو جذامی فرماندار قیصر روم در [[اردن]] فعلی به پیامبر(ص) هدیه داده بود<ref>ابن سعد، ج۱، ص۱۰۷،۲۰۰.</ref> این نخستین استری بود که در [[اسلام]] دیده شد<ref>ابن سعد، ج۱، ص۳۸۱؛ ابن اثیر، ج۲، ص۳۱۴؛ ذهبی، ج۱، ص۵۱۹.</ref>

دلدل استر یا قاطری خاکستری رنگ بوده و به همین دلیل گاهی آن را بغله شهباء یا بغله شبهاء نامیده‌اند<ref>محدث نوری، مستدرک، ج۱۳، ص۳۱۰.</ref><ref>فتوح، ج۲، ص۴۶۹.</ref>

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[مولوی]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|گفتی سرمست در سبزه و گل است |یا سواره بر براق و دلدل است}}{{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>[[مثنوی معنوی]]، دفتر دوم، ص۳۳۸، بیت ۳۷۹۳.</small> | تراز = وسط| عرض = ۵۰۰px | اندازه خط = ۱۴px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

دلدل در [[غزوه حنین]] مرکب پیامبر(ص) بوده است<ref>ابن سعد، ج۲، ص۱۵۰؛ خلیفه بن خیاط، ص۵۲.</ref> رسول اکرم(ص) مرکب‌های دیگری نیز داشته و طبق عادت برای اشیاء شخصی خود از سلاح‌ها، شمشیرها، عصاها و مرکب‌ها نام‌گذاری می‌نمود. دیگر اسبهای سواری آن حضرت، المرتجز، ذوالعقال، السکب، الشحاء و البحر نام داشته‌اند. استر دیگری به نام ایلیه و درازگوشی به نام عفیر یا یعفور (هدیه مقوقس) داشته‌اند، همچنین ناقه‌ای به نام غضباء که گاه صحباء و قصواء هم نامیده می‌شده است.<ref> بحارالانوار، ج۱۶، ص۹۷، ۱۲۷، ج۱۰، ص۵؛ ابن اثیر، ج۲، ص۳۱۵-۳۱۶؛ بدایه و نهایه، ج۶، ص۹؛ ارشادالقلوب، ج۲، ص۳۱۸؛ شیخ صدوق، ج۲، ص۵۹۷.</ref>

چون دلدل دید که عباس آهنگ او دارد، رم کرد و چنان شیه‌های کشید که نظیر آن شنیده نشده بود و از مهابت آن، عباس بیهوش درافتاد. و حضرت علی(ع) دستور داد استر را بگیرند، اما نتوانستند. آنگاه خود حضرت علی(ع) آن را با نامی غریب خواند. دلدل رام شد و حضرت همراه [[حسنین]] علیهم‌السلام سوار بر آن شدند. و در حالی که زره پیامبر را در بر و عمامه او را بر سر داشت، با ادای [[شکر]] الهی با همان هیئت به منزل خود رفتند<ref>بحارالانوار، ج۴۲، ص۳۲؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۲، ص۳۲۵.</ref>

طبق بعضی گزارش‌های دیگر پیامبر(ع) دلدل را در عزوه حنین به علی(ع) بخشید، و از او پرسید چرا اسب سوار نمی‌شود، علی پاسخ داد اسب برای تعقیب و فرار است و من به کسی که بگریزد حمله نمی‌کنم و از حمله کسی فرار نمی‌کنم، بنابراین استر برای من کافی است.<ref>ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۴۳؛ مجلسی، ج۴۲، ص۵۹.</ref>

حضرت علی(ع) تا پایان عمر بر دلدل سوار می‌شد و در بیشتر [[غزوه|غزوه‌ها]] و جنگ‌ها مرکب وی بود. بنابر بعضی روایات حضرت علی(ع) در [[جنگ جمل]] و [[جنگ نهروان|نهروان]] بر دلدل سوار بوده است.<ref>ابن اعثم کوفی، ج۱، ص۱۱۴؛ ابن عساکر، ج۴، ص۲۳۱.</ref>

پس از [[شهادت]] [[حضرت علی]](ع) دلدل به [[امام حسن]](ع) و سپس به [[امام حسین]](ع) و پس از ایشان به [[محمد بن حنفیه]] رسید. دلدل بسیار پیر شده بود و چشمانش درست نمی‌دید و دندانهایش ریخته بود و غذای او را در دهانش می‌گذاشتند تا روزی به منطقه‌ای به نام [[مبطخه]] یا مطبخه که متعلق به [[قبیله بنی مذحج]] بود، وارد شد و مردی او را از پای درانداخت.<ref>اسدالغابه، ج۱، ص۳۷؛ بحارالانوار، ج۱۶، ص۱۲۶.</ref>

بر اساس بعضی از گزارش‌های تاریخی دلدل تا زمان [[معاویه]] زنده بوده است.<ref>ابن قتیبه، ص۱۴۹.</ref>

وصف و ستایش حضرت علی(ع) با دلدل از پیشینه گسترده قابل توجهی در ادبیات فارسی برخوردار است، این گستردگی هم در متون ادبی و شعر کلاسیک و هم متون منظوم مذهبی و عامیانه با تعابیر مختلف و گویش‌های متفاوت دیده می‌شود.<ref>انوری، ص۶۸؛ یاحقی، ص۳۶۰.</ref>

خود دلدل نیز در ادبیات فارسی از ویژگی‌هایی همچون رهواری و تیزتکی برخوردار است.<ref>عبدالواسع، جلبی، ص۲۴۴.</ref>

در اشعاری که بیشتر صبغه آئینی دارد می‌توان این واژه را یافت،<ref>انجوی ج۲، ص۶۸؛ خلعتبری، ص۵۵.</ref>

بلی من حیدر دلدل سوارم<ref>همایونی، ص۸۱۲-۸۲۳.</ref>

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[دوبیتی‌های عامیانه]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|علی دیدم علی در خواب دیدم| علی در مسجد و محراب ودیدم}}{{ب|علی دیدم سوار دلدلش بود|چو [[قنبر]] در کنارش می‌دویدم}} {{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>پناهی، ص۷۵؛ بختیاری، ص۳۷۶.</small> | تراز = وسط| عرض = ۵۰۰px | اندازه خط = ۱۴px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[دوبیتی‌های عامیانه]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|سحرگاهی صدای بلبل آمد| صدای بلبل از شاخ گل آمد}}{{ب|برای خاطر شاه شهیدان|امیرالمؤمنین با دلدل آمد}} {{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>مویدی محسنی، ص۶۸۴.</small> | تراز = وسط| عرض = ۵۰۰px | اندازه خط = ۱۴px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[دوبیتی‌های عامیانه]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|سفر کردم من از بهر توسل| قدمگاه علی با اسب دلدل}}{{ب|عرق از سینه پاک محمد|چکیده بر زمین حاصل شده گل}} {{پایان شعر}}|تاریخ بایگانی | منبع = <small>هدایت، ص۱۰۳؛ پناهی، ص۷۵.</small> | تراز = وسط| عرض = ۵۰۰px | اندازه خط = ۱۴px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

در فرهنگ عامیانه و متون فارسی افسانه‌هایی به دلدل نسبت شده که در آنها حضرت علی(ع) سوار بر دلدل کارهای خارق العاده‌ای انجام می‌دهد، افعالی همچون باراندن ابرها جنگ با دشمنان.<ref>وکیلیان، ج۸، ص۱۰۵، ج۹، ص۱۲۴.</ref><ref>انجوی شیرازی، ۱۲۵-۱۰۶.</ref>

در گوشه و کنار ایران اماکن متبرکه و قدمگاه‌های زیادی وجود دارد که طبق باورهای عامیانه، حضرت علی(ع) با دلدل از آنجا گذشته و اثری از خود بر جای گذاشته است. در بعضی از اینها جای پای دلدل به صورت اعجاب برانگیزی بزرگ می‌باشد،<ref>حاجی پیرزاده، ج۱، ص۵۰-۵۱.</ref><ref>رضایی، ج۱، ص۶۶؛ آلیور داتسون، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱.</ref> مثلا در بلوران کوهدشت، زیارتگاهی به نام دلدل وجود دارد و بیشتر محل مراجعه [[فرقه اهل حق]] است. در آنجا سنگ گودی وجود دارد که به باور مردم جای سم دلدل است.<ref>ایزدپناه، ص۵۹.</ref>

ارج و قرب دلدل تا آن اندازه پیش رفته که وارد سوگندها، لالایی‌ها<ref>سعیدی، ص۳۵؛ عمرانی ج۲، ص۹۱.</ref> و ضرب المثل‌ها<ref>ذوالفقاری، ج۲، ص۱۴۲۴.</ref> شده است.

شهرت دلدل به بیرون از ایران نیز کشیده شده، مثلا در شهر [[لاهور]] در ایام [[ماه محرم|محرم]] دسته‌های علمدار از بخشهای مسلمان نشین عبور می‌کنند که نام یکی از آنها دلدل است.<ref>محرم و فرهنگ...، ص۱۱۶.</ref> همچنین در روز پنجم محرم اسبی را به یاد دلدل با زین و زره تزیین می‌کنند.<ref>محرم و فرهنگ...، ص۱۱۷.</ref>

*ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب المثل های فارسی، تهران، ۱۳۸۸ش.