مسجد ضرار

مسجد ضِرار، بنایی که منافقان در مدینه ساختند و به دستور پیامبر(ص) ویران شد.

بهانه سازندگان، عدم امکان حضور در مسجد قبا برای بیماران و گرفتاران در شب‌های بارانی و زمستانی و هوای سرد، به سبب دوری راه بود. پیامبر دستور داد این مسجد را – که طبق آیه کریمه، به ضرار معروف شد – ویران کنند و آتش بزنند. گفته می‌شود محرک اصلی ساخت این مسجد شخصی به نام ابوعامر بود.

در قرآن

ضرار، از ریشه «ضَرّ»، به معنای زیان رساندن است. واژۀ ضرار در قرآن مجید دوبار ذکر شده است، یکی در آیه ۲۳۱ سوره بقره و دیگری در آیه ۱۰۷ سوره توبه.

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ۚ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا ۚ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ۚ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا ۚ وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (ترجمه:و چون زنان را طلاق گفتید، و به پایان عدّه خویش رسیدند، پس به خوبی نگاهشان دارید یا به خوبی رهایشان کنید. و [لی] آنان را برای [آزار و] زیان رساندن [به ایشان] نگاه مدارید تا [به حقوقشان] تعدّی کنید. و هر کس چنین کند، قطعاً بر خود ستم نموده است. و آیات خدا را به ریشخند مگیرید، و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به [وسیله] آن به شما اندرز می‏دهد، به یاد آورید و از خدا پروا داشته باشید، و بدانید که خدا به هر چیزی داناست.)^{[۲–۲۳۱]}

وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ ۚ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَىٰ ۖ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ (ترجمه:و آنهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مؤمنان است، و [نیز] کمینگاهی است برای کسی که قبلاً با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود، و سخت سوگند یاد می‌کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم. و[لی ] خدا گواهی می‌دهد که آنان قطعاً دروغگو هستند.)^{[۹–۱۰۷]}

ساخت مسجد

قبیله بنی عمرو بن عَوف – که در آغاز ورود پیامبر اکرم(ص) به مدینه، مسجد قبا را در این شهر بنا کردند – نزد پیامبر رفتند و از آن حضرت خواستند که در آن مسجد نماز بخواند. پیامبر نیز در آن مسجد نماز خواند. بعدها گروهی از منافقان مدینه، از قبیله بنی غنم بن عوف، که به آنان حسادت می‌ورزیدند، تصمیم گرفتند مسجدی بنا کنند تا در آن به امامت ابوعامر (که در آن هنگام در شام بود) نماز بخوانند و در نماز جماعت مسجد قبا حاضر نشوند. به روایت دیگر، مسجد ضرار در محله بنی سالم بن عوف (از تیره‌های قبیله اوس) تأسیس شد.

سازندگان

سازندگان مسجد ضرار دوازده تن بودند و امامت آنان را مُجَمِّع بن جاریه بر عهده داشت. واقدی، که عدۀ آنان را پانزده تن نوشته، اما فقط از دوازده تن نام برده است.

موقعیت جغرافیایی

ایشان در سال نهم هجرت، مسجد ضرار را در جوار مسجد قبا ساختند. مسلمانان آن ناحیه از مدینه، همگی در مسجد قبا نماز می‌خواندند، اما پس از آن، عده‌ای از ایشان برای نماز به ضرار رفتند، که موجب تفرقه در بین مسلمانان شد. منافقان در این مسجد گرد می‌آمدند. محل تأسیس این مسجد در بخشی از خانه خِذام بن خالد، از منافقان، بود.

تبرک جویی به پیامبر

پس از اینکه ساخت آن به پایان رسید، بانیان آن نزد پیامبر رفتند و به بهانه اینکه بیماران و گرفتاران در شبهای بارانی و زمستانی و هوای سرد، به سبب دوری راه، امکان حضور در مسجد قبا را ندارند، از پیامبر خواستند برای افتتاح این مسجد در آنجا نماز بخواند تا از برکت دعای پیامبر برخوردار گردند.

پیامبر، که عازم غزوه تبوک بود، عذر آورد و آن را به پس از بازگشت از سفر موکول کرد.

نزول آیه

چون پیامبر از تبوک بازگشت و به جایی به نام ذی اَوان (یا آروان) نزدیک مدینه رسید، آیه ۱۰۷ سوره توبه در‌شان منافقان و این اقدام آنان نازل شد. وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ ۚ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَىٰ ۖ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ^{[۹–۱۰۷]}

ترجمه: و آنهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مؤمنان است، و [نیز] کمینگاهی است برای کسی که قبلاً با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود، و سخت سوگند یاد می‌کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم. و[لی ] خدا گواهی می‌دهد که آنان قطعاً دروغگو هستند.

دستور پیامبر اسلام

در پی آن، پیامبر به مالک بن دُخْشُم و مَعْن بن عَدی (یا به برادر او عاصم بن عدی و به قولی دیگر، به گروهی از جمله وحشی، قاتل حمزه) امر فرمود تا این مسجد را – که طبق آیه کریمه، به ضرار معروف شد – ویران کنند و آتش بزنند و آنان نیز این بنا را با خاک یکسان کردند. مکان آن نیز، به دستور پیامبر، محل ریختن زباله و مردار شد.

ابولُبابة بن عبدالمُنذر که با تهیه چوب، منافقان را در ساختن مسجد ضرار یاری کرده بود، پس از تخریب مسجد، در کنار آن، با آن چوبها خانه‌ای ساخت. گفته شده است که در آن خانه نه کسی به دنیا آمد، نه کبوتری نشست و نه مرغی آشیان کرد.

ابوعامر و ساخت مسجد

نسب و پیشینه

گفته‌اند محرک اصلی ساخت مسجد ضرار شخصی به نام ابوعامر بود وی از اشراف اَوس و پدر حنظله غسیل الملائکه (که در جنگ احد به شهادت رسید) بود. وی در ایام جاهلیت به رهبانیت گراییده و به ابوعامر راهب معروف شده بود. او پس از اسلام، برخلاف قبیله خود، کفر پیشه کرد و با پیامبر(ص) مجادله نمود و روانه مکه شد و مشرکان را در جنگ با مسلمانان یاری کرد. ازاین رو، پیامبر او را فاسق خواند. پس از آنکه پیامبر مکه را فتح کرد، وی به طائف و سپس به شام، که جزو امپراتوری روم بود، رفت و مسیحی شد و در سال دهم هجرت در آنجا درگذشت.

ایفای نقش ابو عامر

ابوعامر برای هواداران خود در مدینه پیغام فرستاد که به زودی با لشکری از سوی هرقل، امپراتور روم، به مدینه خواهد آمد و پیامبر(ص) و یارانش را بیرون خواهد کرد و باید یارانش در مدینه، محلی برای فعالیتهای آیندۀ او آماده سازند و به جمع آوری سلاح و نیرو بپردازند. در پی همین وعده‌ها بود که منافقان مسجد ضرار را ساختند.

جستارهای وابسته

• مدینه

• مسجد قبا

• پیامبر(ص)

• منافقان

منابع

• قرآن کریم.
• ابن سیدالناس، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، چاپ محمد عید خطراوی و محی الدین متو، مدینه منوره ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
• ابن شبه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، چاپ فهیم محمد شلتوت، افست قم ۱۴۱۰ق/۱۳۸۶ش.
• ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم.
• ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۹۳۶.
• ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغة، قاهره، بی‌تا.
• بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۷ـ۲۰۰۰.
• جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (افست قم ۱۳۶۸ش).
• حسنی، هاشم معروف، سیرة المصطفی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
• طبرسی.
• طبری، تاریخ (بیروت).
• طبری، جامع.
• طوسی.
• محمد غزالی، فقه السیرة، قاهره، بی‌تا.
• مسعودی، تنبیه.
• مالک موسوی، «قصة آیة: حذار من مساجد الضرار»، رسالة القرآن، شماره ۱۰، ربیع الثانی، جمادی الاولی و جمادی الثانیه ۱۴۱۳.
• واقدی، محمدبن عمر، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونس، قاهره ۱۹۶۶.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله:دانشنامه جهان اسلام

• دایرة المعارف طهور

• اسلام پدیا

• دانشنامه اسلامی