وجوب شکر منعم: تفاوت میان نسخه‌ها

علما در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی از جمله [[کلام اسلامی|کلام]]، [[اصول فقه|اصول]] و [[فقه]] از این قاعده بهره گرفته‌اند. برای نمونه می‌توان به مسائلی چون [[وجوب نظر|وجوب نظر و تحقیق در مسائل اعتقادی]]، تبیین قاعده به عنوان یکی از مبانی اصول فقه، اثبات ضرورت [[اجتهاد]]،‌ [[تقلید (فقه)|تقلید]] یا [[اصل احتیاط|احتیاط]]، [[حاکمیت خدا|حاکمیت مطلق خداوند]]، لزوم اطاعت مطلق از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه|امامان(ع)]]، لزوم دعا در سختی‌ها، مطلوبیت [[سجده شکر]] و ضرورت دوری از [[ریا]] در [[عبادت|عبادات]] اشاره کرد.

==معرفی و جایگاه==

وجوب شکر منعم به معنای ضرورت عقلی یا شرعی سپاسگزاری از کسی است که به انسان نعمت داده است.<ref>هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۲ش، ج۶، ص۴۴۷؛ سانو، معجم مصطلحات أصول الفقه، ۱۴۲۷ق،‌ ص۲۵۰.</ref> جایگاه اصلی این قاعده را [[کلام اسلامی|علم کلام]] دانسته‌اند اما فقها نیز از آن در استنباط برخی احکام بهره برده‌اند.<ref>هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۲ش، ج۶، ص۴۴۷.</ref>

مفسران آیاتی را دال بر این قاعده دانسته‌اند. برای نمونه می‌توان به [[آیه ۱۱ سوره زخرف|آیات ۱۱]] الی [[آیه ۱۵ سوره زخرف|۱۵ سوره زخرف]]،<ref>حاکم جشمی، التهذیب فی التفسیر، ۱۴۴۰ق، ج۹، ص۶۲۸۷.</ref> [[آیه ۱۰۷ سوره اعراف]]،<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۰۱.</ref> [[آیه ۱۰۹ سوره انعام]]،<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۴۱۰.</ref> [[آیه ۱۶۴ سوره بقره]]<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۷۳.</ref> و [[آیه ۷ سوره ابراهیم]]<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۲، ص۲۳.</ref> اشاره کرد.  

در [[حدیث|روایات]] نیز به مسئله ضرورت شکر نعمت‌های الهی تاکید شده است. [[محمد بن یعقوب کلینی|کلینی]] (درگذشت: [[سال ۳۲۹ هجری قمری|۳۲۹ق]]) در روایتی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اکرم(ص)]] نقل کرده است که وقتی [[عایشه]] از علت عبادت‌های زیاد با وجود بدون گناه بودن حضرت سوال کرد، ایشان در جواب فرمودند: '''«يا عائشة ألا أكون عبدا شكورا؟»''' (ای عایشه! آیا بنده شکوری نباشم؟)<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۵.</ref> به گفته [[محمدصالح بن احمد مازندرانی|ملاصالح مازندرانی]] (درگذشت: [[سال ۱۰۸۱ هجری قمری|۱۰۸۱ق]]) این روایت نشان می‌دهد که عبادت‌های سخت صرفا به دلیل پاک شدن از [[گناه|گناهان]] نیست و می‌تواند به علت به جای آوردن [[شکر|شکر نعمت‌های پروردگار]] باشد.<ref>مازندرانی، شرح اصول الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۲۹۴.</ref> [[حبیب‌الله خویی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۴ هجری قمری|۱۳۲۴ق]]) در شرح کلامی از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]]،{{یاد|لَوْ لَمْ یَتَوَعَّدِ اللَّهُ عَلَی مَعْصِیَتِهِ لَکَانَ یَجِبُ أَلاَّ یُعْصَی شُکْراً لِنِعَمِهِ. (اگر خداوند هیچ وعیدی نسبت به عذاب برای معصیت هم نداده بود، باز از باب شکر نعمت واجب بود که گناهی صورت نگیرد) (سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۷، حکمت۲۹۰.)}} بر این باور است که ترک معصیت قبل از این که از نظر شرعی [[واجب]] باشد، از جهت شکر خداوند وجوب عقلی دارد. هنگامی که عقل توجه می‌کند به این که به لطف و عنایت حق خلق شده و نعمت‌های فروانی روزی او شده است، بندگی خداوند را ضروری می‌داند.<ref>خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۰ق، ج۲۱، ص۳۸۲.</ref>

مضمون این قاعده در اشعار نیز مطرح شده است. برای نمونه [[مولوی]] (درگذشت: [[سال ۶۷۲ هجری قمری|۶۷۲ق]]) چنین سروده است:{{شعر|شکر منعم واجب آید در خرد\\ورنه بگشاید درِ خشم ابد<ref>مولوی، مثنوی معنوی، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۴۸.</ref>}}[[سعدی|سعدی شیرازی]] (درگذشت: [[سال ۶۹۱ هجری قمری|۶۹۱ق]]) نیز در شعری چنین بیان کرده است:{{شعر|مکُن، گردن از شکر منعم مپیچ\\که روز پسین سر بر آری به هیچ<ref>سعدی،کلیات سعدی، ۱۳۲۰ش، ص۲۰۸.</ref>}}

==قاعده‌ای عقلی یا شرعی==

یکی از اختلافات میان [[عدلیه]] و [[اشاعره]]، عقلی یا شرعی بودن وجوب شکر منعم است.<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۵-۵۶؛ عثمان، القاموس المبین في إصطلاحات الأصولیین، ۱۴۲۳ق،‌ ص۱۹۲.</ref> بر اساس باور [[معتزله]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: قاضی عبدالجبار، المغني في أبواب التوحید و العدل، بی‌تا، ج۱۵، ص۲۷.</ref> و [[امامیه]]،<ref>برای نمونه نگاه کنید به: آل‌کاشف‌الغطاء، اصل الشیعة و اصولها، ۱۴۱۳ق، ص۷۶؛ سبحانی تبریزی، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، ۱۳۸۱ش، ج۳، ۳۷.</ref> این قاعده عقلی است و اوامر و نواهی شرع در این رابطه ارشادی است.<ref>آل‌طالقانی، الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، ۱۴۲۰ق، ص۲۹۹.</ref> [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] (درگذشت: [[سال ۱۲۸۱ هجری قمری|۱۲۸۱ق]]) [[مجتهد|فقیه]] و [[اصول فقه|اصولی]] شیعه بر این باور است که این مسئله ریشه در اختلاف در [[حسن و قبح|مسئله حسن و قبح]] میان عدلیه و اشاعره داشته و لازمه آن است. اگر کسی عقل را به عنوان منبع تشخیص حسن و قبح بداند در آن صورت ضرورت عقلی شکر منعم را خواهد پذیرفت. ولی اگر همچون اشاعره حسن و قبح را صرفا شرعی بداند در این مسئله نیز وجوب را صرفا شرعی خواهد دانست.<ref>شیخ انصاری، مطارح الانظار، ۱۴۰۴ق، ص۲۳۱.</ref>

===دلایل عقلی بودن قاعده===

برای اثبات عقلی بودن این قاعده برخی [[بدیهی|بداهت]] آن را مطرح کرده‌اند که عقل به صورت بدیهی عکس‌العمل در مقابل نعمت را شکر می‌داند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به: کراجکی، کنزالفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۲۱؛ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء الترث العربی، ج۷، ص۳۴۰؛ علامه حلی، حسن بن یوسف، مبادی الوصول، ۱۴۰۴ق، ص۹۳.</ref> همچنین گفته شده که این ضرورت [[سیره عقلاء|مورد اتفاق عقلاء]] بوده و اختلافی در وجوب شکر مقابل انعام در میان آن‌ها وجود ندارد.<ref>برای نمونه رجوع کنید به: کراجکی، کنزالفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۲۱.</ref> برای اثبات این قاعده استدلال‌هایی نیز مطرح شده است. برای نمونه [[علامه حلی]] (درگذشت: [[سال ۷۲۶ هجری قمری|۷۲۶ق]]) [[متکلم]] و فقیه شیعه در اثبات عقلی این قاعده چنین استدلال می‌کند که اگر شکر منعم ضروری نباشد، در آن صورت معرفت نسبت به منعم نیز ضروری نخواهد بود. ضروری نبودن معرفت نیز به معنای بی‌فایده بودن [[نبوت|بعثت انبیاء]] است. در نتیجه شکر منعم ضروری است.<ref>علامه حلی، تهذیب الوصول الی علم الاصول، ۱۳۸۰ش، ص۵۴.</ref> [[شیخ بهائی|شیخ بهایی]] (درگذشت: [[سال ۱۰۳۱ هجری قمری|۱۰۳۱ق]]) فقیه و اصولی شیعه نیز ضرورتِ عقلیِ شکر منعم را از باب ایجاد امنیت نسبت به عقاب و از دست رفتن نعمت، استحقاق مدح با شکر یا فزونی نعمت که نتیجه شکر است، اثبات می‌کند.<ref>شیخ بهایی، زبدة الأصول مع حواشي المصنف علیها، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۸.</ref> [[سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۷۱ هجری شمسی|۱۳۷۱ش]]) مرجع تقلید شیعه نیز بر آن است که این حکم به صورت [[مستقلات عقلیه|استقلالی]] صحیح نیست. چرا که عقل به صورت مستقل حکم به خوب بودن شکر منعم می‌دهد و به صورت قطعی بیان نمی‌کند که اگر شکر صورت نگیرد [[ثواب و عقاب|عقاب]] خواهد شد. به عقیده وی با ضمیمه کردن [[آیه|آیات]] و [[حدیث|روایات]] در این رابطه مشخص می‌شود که عدم شکر، عقاب خواهد داشت. برخلاف [[دفع ضرر محتمل|قاعده دفع ضرر محتمل]] که عقل به صورت استقلالی حکم می‌کند.<ref>خویی، موسوعة الإمام الخوئي، ۱۴۱۸ق، ج۳۷، ص۱۵۹.</ref>

===دلایل شرعی بودن قاعده===

برخلاف عدلیه، اشاعره معتقدند که لزوم شکر منعم از [[شریعت|شرع]] استنباط می‌شود نه [[عقل]]. برای اثبات این ادعا استدلال‌هایی توسط این گروه مطرح شده است:  

 

==نمونه کاربردهای قاعده در علوم دینی ==

===دلیل بر وجوب نظر===

[[متکلم|متکلمین]] برای اثبات [[وجوب نظر|ضرورت تحقیق در وجود خدا و مسائل مربوط به عقاید]] در کنار [[دفع ضرر محتمل|وجوب دفع ضرر محتمل]]،<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌میثم، قواعد المرام في علم الکلام، ۱۴۰۶ق، ص۲۸-۲۹.</ref> به وجوب شکر منعم به عنوان یک قانون عقلی استناد می‌کنند.<ref>هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۲ش، ج۶، ص۴۴۷.</ref> گفته شده اصل مسئله ضرورت تحصیل معرفت در این امور اجماعی است، اما برخی همچون [[معتزله]] و [[امامیه]] آن را وجوب عقلی دانسته، در مقابل [[اشاعره]] این وجوب را به صورت شرعی تصویر می‌کنند.<ref>مجلسی، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ۱۳۶۳ش، ج۷، ص۱۳۴؛ عضدالدین ایجی، شرح المواقف، نشر الشریف الرضی، ج۱، ص۲۵۱.</ref>

استدلال به این قاعده برای وجوب نظر و تحقیق به این صورت است: وجوب شکر منعم از نظر عقلی واجب است. شکر منعم بدون معرفت محقق نمی‌شود. معرفت در نتیجه نظر و تحقیق است. در نتیجه تحقیق و نظر در رابطه با منعم و احکام احتمالی مورد نظر او واجب است.<ref>ابن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۲۷؛ شیخ طوسی، تمهید الأصول في علم الکلام، ۱۳۶۲ش، ص۲۰۶؛ ابن‌میثم، قواعد المرام في علم الکلام، ۱۴۰۶ق، ص۲۹؛ فاضل مقداد، الاعتماد في شرح واجب الاعتقاد، ۱۴۱۲ق، ص۴۸.</ref>

===مبنای کلامی اصول فقه===

برخی [[اصول فقه|اصولیان]]، وجوب شکر منعم را از مبانی کلامی علم اصول دانسته‌اند. گفته شده [[علامه حلی]] این قاعده را یکی از مبانی کلامی علم اصول دانسته و به صورت مستقل به بحث در مورد آن پرداخته است.<ref>ضمیری، دانشنامه اصولیان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۲۳.</ref> [[شیخ بهائی|شیخ بهایی]] اصولی دیگری است که این قاعده را به عنوان یکی مبانی کلامی اصول طرح و بررسی کرده است.<ref>ضمیری، دانشنامه اصولیان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۱۸.</ref>  

===مستند سه‌گانه اجتهاد، احتیاط، تقلید===

یکی از استنادهای به این قاعده در بحث ضرورت [[اجتهاد]]،‌ [[اصل احتیاط|احتیاط]] یا [[تقلید (فقه)|تقلید]] است. بر اساس این قاعده گفته شده است که عقل وجوب شکر منعم را واجب می‌داند. شکر منعم نیز در صورتی تحقق می‌یابد که احکام و قوانین منعم را دانسته و بر اساس آن عمل کرده باشیم. در نتیجه یا باید خودمان قوه استنباط احکام از دین را به دست بیاوریم که همان اجتهاد است. یا به طوری عمل کنیم که یقین داشته باشیم حکم خدا اجرایی شده است که همان احتیاط است. یا از [[مرجع تقلید|مجتهد دارای شرایط]] تقلید کنیم.<ref>حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۶؛ موحدی نجفی، البرهان السدید في الاجتهاد و التقلید، ۱۳۸۷ش، ص۳۴-۳۶؛ سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیلة (الاجتهاد و التقلید)، ۱۴۳۶ق، ص۳؛ سند، سند العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید)، ۱۳۹۴ش، ج۱، ص۲۳-۲۴.</ref>

===اثبات حاکمیت مطلق خداوند===

بر اساس این قاعده بر حاکمیت مطلق حق‌تعالی استدلال شده است. خداوند منعم است و شکر منعم واجب است. شکر منعم هم بدون تحقق اهدافی که خداوند به خاطر آن مخلوقات را خلق کرده است حاصل نمی‌شود. تحقق این‌ اهداف هم وابسته به حاکمیت الله و قوانین الهی است. در نتیجه تحقق حاکمیت الهی ضروری است.<ref>سند، أسس النظام السیاسي عند الأمامیة، ۱۴۳۳ق، ص۷۶-۷۷.</ref>

===لزوم اطاعت از پیامبر و امام===

برخی از [[مجتهد|فقهای شیعه]] در بحث لزوم اطاعت از پیامبر و امام به این قاعده استناد کرده‌اند. بر اساس این استدلال، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه|امامان(ع)]] واسطه فیض هستند و حتی اگر خودشان به صورت مستقل منعم نباشند، جریان هدایت و فیض الهی از طریق آن‌ها به ما می‌رسد. به همین جهت لازمه شکر آن است که انسان مطیع آن‌ها باشد.<ref>شیخ انصاری، المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴۸؛ موسوی سبزواری، مهذب الأحکام في بیان الحلال و الحرام، ۱۴۱۳ق، ج۱۶، ص۳۶۴؛ اراکی، کتاب البیع، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۳.</ref>

===ضرورت دعا در مشکلات و سختی‌ها===

[[احمد بن فهد حلی|ابن‌فهد حلی]] (درگذشت: [[سال ۸۴۱ هجری قمری|۸۴۱ق]])‌ این قاعده را دلیل عقلی می‌داند که انسان در هنگام سختی‌ها و مشکلات دست به [[دعا]] برداد. بر اساس این تقریر،‌ هرگونه ذکر و یاد خداوند نوعی شکر اوست و عقل [[شکر]] را ضروری می‌داند.<ref>ابن‌فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۲۴۵-۲۴۶.</ref>

===استحباب موکد سجده شکر===

[[شیخ حر عاملی]] (درگذشت: [[سال ۱۱۰۴ هجری قمری|۱۱۰۴ق]]) این قاعده را [[دلیل عقلی|دلیلی عقلی]] بر استحباب شدید [[سجده شکر]] بعد از [[نماز]] و یا پدید آمدن نعمت‌های دیگر می‌داند.<ref>شیخ حر عاملی، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة علیهم السلام، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۲۰۹.</ref>  

===جایز نبودن استجمار با خوراکی‌ها===

[[سید محمدسعید حکیم|محمد سعید حکیم]] (درگذشت: [[سال ۱۴۴۳ هجری قمری|۱۴۴۳ق]]) [[مرجع تقلید]]، [[استجمار]] (پاک کردن محل دفع غائط با اجسام) را به وسیله اجسام خوراکی جایز ندانسته است. وی در علت این حکم معتقد است چون مواد غذایی نعمت هستند، این‌کار توهین به نعمت شمرده شده و با شکر منعم سازگار نیست.<ref>طباطبایی حکیم، مصباح المنهاج (الطهارة)، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref>

===لزوم دوری از ریا در عبادت===

[[علی‌پناه اشتهاردی|علی‌پناه اشتهاری]] (درگذشت: [[سال ۱۳۸۷ هجری شمسی|۱۳۸۷ش]]) فقیه شیعه [[عبادت]] را از باب قاعده عقلی شکر منعم دانسته است. وی براین باور است که اگر عبادت همراه با [[ریا]] باشد با شکر سازگار نیست چرا که به نیت دیده شدن توسط دیگران صورت می‌گیرد.<ref>اشتهاردی، مدارک العروة، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۳۹۰-۳۹۱.</ref>

==پانویس==

==یادداشت‌ها==

==منابع==

* آل‌طالقانی، محمدحسن، الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، بیروت،الآمال للمطبوعات، ۱۴۲۰ق.

* ابن نوبخت، ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره)، ۱۴۱۳ق.

* ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۱ش.

* ابن‌میثم، میثم بن علی، قواعد المرام في علم الکلام، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره)، ۱۴۰۶ق.

* خویی، حبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران، مكتبة الإسلامية، ۱۴۰۰ق.

* خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئي، قم، مؤسسة إحياء آثار الامام الخوئي، ۱۴۱۸ق.

* سانو، قطب مصطفی، معجم مصطلحات أصول الفقه، دمشق، دارالفکر،‌ ۱۴۲۷ق.

* سبحانی تبریزی، جعفر، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، قم، موسسة الامام الصادق(ع)،‌ ۱۳۸۱ش.

* سند، محمد، أسس النظام السیاسي عند الأمامیة، بیروت، الامیرة، ۱۴۳۳ق.

* شیخ انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، المؤتمر العالمي بمناسبة الذکری المئوية الثانية لميلاد الشيخ الأعظم الأنصاري. الأمانة العامة، ۱۴۱۵ق.

* شیخ بهایی، محمد بن حسین، زبدة الأصول مع حواشي المصنف علیها، قم، دارالبشیر، ۱۳۸۳ش.

* شیخ طوسی، محمد بن حسن، تمهید الأصول في علم الکلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۲ش.

* عثمان، محمود حامد، القاموس المبین في إصطلاحات الأصولیین، ریاض، دار الزاحم، ۱۴۲۳ق.

* فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، الاعتماد في شرح واجب الاعتقاد، مشهد، آستانة الرضوية المقدسة. مجمع البحوث الإسلامية، ۱۴۱۲ق.

* فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحياء التراث العربي، ۱۴۲۰ق.

* قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد، المغني في أبواب التوحید و العدل، تحقیق قاسم محمود محمد، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

* مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.

* موحدی نجفی، محمدباقر، البرهان السدید في الاجتهاد و التقلید، قم، دارالتفسیر، ۱۳۸۷ش.

* موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الأحکام في بیان الحلال و الحرام، قم، السید عبدالاعلی السبزواری، ۱۴۱۳ق.

* هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت (عليهم السلام)، ۱۳۸۲ش.