پرش به محتوا

ناصرالدین شاه قاجار: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۸: خط ۸:


==زندگی‌نامه==
==زندگی‌نامه==
ناصرالدین شاه قاجار پسر [[محمد شاه]] و چهارمین پادشاه از سلسله [[قاجاریه]] است. او در سال ۱۲۴۷قمری در [[تبریز]] به دنیا آمد و در سال ۱۲۶۴قمری پادشاه [[ایران]] شد.<ref>ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ص۲۵</ref>
ناصرالدین شاه قاجار پسر [[محمد شاه]] و چهارمین پادشاه از سلسله [[قاجاریه]] است. او در سال ۱۲۴۷قمری در [[تبریز]] به دنیا آمد و در سال ۱۲۶۴قمری پادشاه [[ایران]] شد.<ref>بی‌نام، ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵</ref>
ناصرالدین شاه، به «سلطان صاحبقران» نیز معروف بود و پس از کشته شدن «شاه شهید» نیز خوانده شد.<ref>ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ص۲۵</ref>
ناصرالدین شاه، به «سلطان صاحبقران» نیز معروف بود و پس از کشته شدن «شاه شهید» نیز خوانده شد.<ref>بی‌نام، ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵</ref>


او در چهارده سالگی به دستور شاه [[ازدواج]] کرد<ref>(تاریخ جامع ایران، ص۱۳۶)</ref> و در زمان کشته شدن هشتاد و پنج همسر [[ازدواج دائم|دائم]] و [[ازدواج موقت|موقت]] داشت.<ref>(یادداشت‌های از زندگی ناصرالدین شاه، ص۱۶)</ref>
او در چهارده سالگی به دستور شاه [[ازدواج]] کرد<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۱۳۶.</ref> و در زمان کشته شدن هشتاد و پنج همسر [[ازدواج دائم|دائم]] و [[ازدواج موقت|موقت]] داشت.<ref>
معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۱۶.</ref>


ناصرالدین شاه در حدود هجده سالگی به پادشاهی رسید و به مدت پنجاه سال پادشاهی کرد.<ref>(پژوهشکده تحقیقات اسلامی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۶)</ref>
ناصرالدین شاه در حدود هجده سالگی به پادشاهی رسید و به مدت پنجاه سال پادشاهی کرد.<ref>(پژوهشکده تحقیقات اسلامی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۶)</ref>


شاه به شکار و هنر علاقه بسیار داشت<ref>(رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص۶۵)</ref> و تا حدودی با زبان فرانسه آشنا بود.<ref>(ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ص۲۵)</ref>
شاه به شکار و هنر علاقه بسیار داشت<ref>(رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص۶۵)</ref> و تا حدودی با زبان فرانسه آشنا بود.<ref>بی‌نام، ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.</ref>




خط ۲۵: خط ۲۶:


==دوران سلطنت==
==دوران سلطنت==
ناصر الدین شاه حدود پنجاه سال پادشاهی کرد.<ref>(پژوهشکده تحقیقات اسلامی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۶)</ref> در دوران او، وجود قحطی‌ها، جنگ‌ها، شورش‌ها، درگیری‌های مختلف در دربار، صدراعظم‌های مختلف،‌ قدرت نهادهای مذهبی و بازاری، امتیازهای مختلف به غرب؛ جدایی افغانستان و ... فراز و نشیب‌های بسیاری را سبب شد.<ref>برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: تاریخ جامع ایران، ص۱۷۶- ۱۸۰ و فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ص۱۱۶ </ref>
ناصر الدین شاه حدود پنجاه سال پادشاهی کرد.<ref>(پژوهشکده تحقیقات اسلامی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۶)</ref> در دوران او، وجود قحطی‌ها، جنگ‌ها، شورش‌ها، درگیری‌های مختلف در دربار، صدراعظم‌های مختلف،‌ قدرت نهادهای مذهبی و بازاری، امتیازهای مختلف به غرب؛ جدایی افغانستان و ... فراز و نشیب‌های بسیاری را سبب شد.<ref>برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۱۷۶- ۱۸۰ و فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ص۱۱۶ </ref>


مورخان دوره پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین شاه را به مانند دیگر پادشاهان قاجار، دوران رقابت شدید [[روسیه]] و [[انگلستان]] در تأمین منافع خویش دانسته‌اند. هر اقدامی در ایران با منافع یکی از این دو کشور در تقابل بود، به مشکل می‌خورد. شاه برای بسیاری از امور باید رضایت آنان را به دست می‌آورد.<ref>(تاریخ جامع ایران، ۲۱۶-۲۱۷) </ref> در [[روزنامه وقایع اتفاقیه]] در این مورد نوشته شده بود: «شاه به قدری از کیفیت حالی خود متنفر شده‌است که حکومت یک ده در حالتی که غیرمحکوم [خارجی] باشد به مراتب ترجیح به این سلطنت می‌دهد».<ref>امانت، عباس. ۳۷۸–۳۷۹</ref>
مورخان دوره پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین شاه را به مانند دیگر پادشاهان قاجار، دوران رقابت شدید [[روسیه]] و [[انگلستان]] در تأمین منافع خویش دانسته‌اند. هر اقدامی در ایران با منافع یکی از این دو کشور در تقابل بود، به مشکل می‌خورد. شاه برای بسیاری از امور باید رضایت آنان را به دست می‌آورد.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ۲۱۶-۲۱۷.</ref> در [[روزنامه وقایع اتفاقیه]] در این مورد نوشته شده بود: «شاه به قدری از کیفیت حالی خود متنفر شده‌است که حکومت یک ده در حالتی که غیرمحکوم [خارجی] باشد به مراتب ترجیح به این سلطنت می‌دهد».<ref>امانت، عباس. ۳۷۸–۳۷۹</ref>


مورخان کتاب‌ها و مقالات بسیاری در مورد این دوره طولانی سلطنت نوشته‌اند. برخی معتقدند در تحلیلی تاریخی شاید انتقاد به عملکرد ناصرالدین شاه بسیار آسان باشد، اما بررسی و واکاوی ژرف‌تر شرائط آن دوران، نتیجه‌گیری را بسیار دشوار می‌کند.<ref>(تاریخ جامع ایران، ۲۱۸) </ref>
مورخان کتاب‌ها و مقالات بسیاری در مورد این دوره طولانی سلطنت نوشته‌اند. برخی معتقدند در تحلیلی تاریخی شاید انتقاد به عملکرد ناصرالدین شاه بسیار آسان باشد، اما بررسی و واکاوی ژرف‌تر شرائط آن دوران، نتیجه‌گیری را بسیار دشوار می‌کند.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ۲۱۸.</ref>


===فرقه بابیت===
===فرقه بابیت===
خط ۵۰: خط ۵۱:


==آغاز مدرنیته ایران==
==آغاز مدرنیته ایران==
دوران ناصرالدین شاه عصر تحولات جهانی و کشمکش میان [[سنت]] و مدرنیته {{یادداشت| محققان مقصود از «مدرن شدن» را شامل تغییرات اقتصادی، اداری، نظامی، سیاسی و اجتماعی دانسته‌اند.(تاریخ جامع ایران، ص۲۳۶) }} بود. شاه خود نیز مشتاق تمدن جدید غربی بود. اما یکی از اصلی‌ترین موانع، کاهش اقتدار شاه در صورت اصلاحات بود.<ref>(مصحفی، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، فصل چهارم: ایران در دوره ناصرالدین شاه، ص۲۱۶)</ref>  
دوران ناصرالدین شاه عصر تحولات جهانی و کشمکش میان [[سنت]] و مدرنیته {{یادداشت| محققان مقصود از «مدرن شدن» را شامل تغییرات اقتصادی، اداری، نظامی، سیاسی و اجتماعی دانسته‌اند..<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۳۶</ref> }} بود. شاه خود نیز مشتاق تمدن جدید غربی بود. اما یکی از اصلی‌ترین موانع، کاهش اقتدار شاه در صورت اصلاحات بود.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۱۶.</ref>  


شاه در حدود سال ۱۲۷۳ق نظر ناپلئون سوم؛ امپراتور [[فرانسه]] را در مورد تغییر و تحول خواسته بود. توصیه ناپلئون سوم  این بود که شاه بین نو  و کهنه را نگه دارد. او پیشنهاد داد ایران رسوم و عادات قدیمی خود را محکم نگاه بدارد و مثل [[عثمانی‌|عثمانی‌ها]] در جزئیات مقلد اروپا نشود.<ref>قبله عالم، ص۴۶۴</ref>
شاه در حدود سال ۱۲۷۳ق نظر ناپلئون سوم؛ امپراتور [[فرانسه]] را در مورد تغییر و تحول خواسته بود. توصیه ناپلئون سوم  این بود که شاه بین نو  و کهنه را نگه دارد. او پیشنهاد داد ایران رسوم و عادات قدیمی خود را محکم نگاه بدارد و مثل [[عثمانی‌|عثمانی‌ها]] در جزئیات مقلد اروپا نشود.<ref>قبله عالم، ص۴۶۴</ref>


اطرافیان شاه را نیز دو گروه تجددگرا و سنت‌گرا تشکیل داده بود. تجددطلبان همه صریحا یا ضمنا برتری غرب را جز در حیطه دین می‌پذیرفتند. این امر، موضعی دفاعی در پی داشت که بر برتری معنوی مسلمانان تأکید می‌کرد. آنان [[اسلام]] را به منزله هویتی اجتماعی در برابر ایدئولوژی‌های غربی قرار می‌دادند.<ref>(مصحفی، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، فصل چهارم: ایران در دوره ناصرالدین شاه، ص۲۳۹)</ref>
اطرافیان شاه را نیز دو گروه تجددگرا و سنت‌گرا تشکیل داده بود. تجددطلبان همه صریحا یا ضمنا برتری غرب را جز در حیطه دین می‌پذیرفتند. این امر، موضعی دفاعی در پی داشت که بر برتری معنوی مسلمانان تأکید می‌کرد. آنان [[اسلام]] را به منزله هویتی اجتماعی در برابر ایدئولوژی‌های غربی قرار می‌دادند.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۳۹.</ref>


===مصادیق===
===مصادیق===
آغاز اصلاحات در این دوره توسط [[امیرکبیر]] بود. پس از او نیز این اصلاحات کم و بیش ادامه داشت.<ref>مصحفی، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، فصل چهارم: ایران در دوره ناصرالدین شاه، ص۲۱۶.</ref>
آغاز اصلاحات در این دوره توسط [[امیرکبیر]] بود. پس از او نیز این اصلاحات کم و بیش ادامه داشت.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۱۶.</ref>


در این دوران، قوانین قضائی جدیدی وضع شود که براساس آن، دستگاه‌های اجرایی حق دخالت در نظام قضاء را نداشتند.<ref>(تاریخ جامع ایران، ص۱۸۵).</ref>
در این دوران، قوانین قضائی جدیدی وضع شود که براساس آن، دستگاه‌های اجرایی حق دخالت در نظام قضاء را نداشتند.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۱۸۵.</ref>


در دوره ناصرالدین شاه چهار مدرسه بزرگ ساخته شد؛ [[دارالفنون]]، مدرسه نظام ناصری تهران، مدرسه ظل السلطان در اصفهان و مدرسه تبریز.<ref>محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۱.</ref>
در دوره ناصرالدین شاه چهار مدرسه بزرگ ساخته شد؛ [[دارالفنون]]، مدرسه نظام ناصری تهران، مدرسه ظل السلطان در اصفهان و مدرسه تبریز.<ref>محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۱.</ref>


ناصرالدین شاه به تقلید از کشورهای اروپایی درصدد برآمد تا کابینه‌ای تشکیل دهد. شاه در دوره‌ای، شورایی از وزیران را تشکیل داد که همواره شکل و تعداد آن‌ها را تغییر می‌داد.<ref>(مصحفی، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، فصل چهارم: ایران در دوره ناصرالدین شاه، ص۲۱۶)</ref> البته پس از گذشت چند سال و عدم کارائی، شاه مجدد به سنت انتصاب صدراعظم روی آورد.<ref>رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص ۶۲.</ref>
ناصرالدین شاه به تقلید از کشورهای اروپایی درصدد برآمد تا کابینه‌ای تشکیل دهد. شاه در دوره‌ای، شورایی از وزیران را تشکیل داد که همواره شکل و تعداد آن‌ها را تغییر می‌داد.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۱۶.</ref> البته پس از گذشت چند سال و عدم کارائی، شاه مجدد به سنت انتصاب صدراعظم روی آورد.<ref>رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص ۶۲.</ref>


شاه پس از سفر اول به اروپا دستور ساخت راه‌آهن که در میان مردم عامه، ماشین دودی خوانده می‌شد را داد. مسیر این قطار از [[تهران]] تا [[شهرری]] بود. بعدها میان [[آمل]] تا [[محمودآباد]] و همچنین جلفا تا [[تبریز]] نیز ریل قطار ساخته شد.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/30/bodyView/1179/0/%D8%B3%D9%88%D8%BA%D8%A7%D8%AA.%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86.%D8%B4%D8%A7%D9%87.%D8%A7%D8%B2.%D9%81%D8%B1%D9%86%DA%AF%D8%9B.%DA%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1.%D9%85%D8%B4%DA%A9%DB%8C.%DB%8C%D8%A7.%D8%B4%D9%84%DB%8C%D8%AA%D9%87%D8%9F.html سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟]</ref>
شاه پس از سفر اول به اروپا دستور ساخت راه‌آهن که در میان مردم عامه، ماشین دودی خوانده می‌شد را داد. مسیر این قطار از [[تهران]] تا [[شهرری]] بود. بعدها میان [[آمل]] تا [[محمودآباد]] و همچنین جلفا تا [[تبریز]] نیز ریل قطار ساخته شد.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/30/bodyView/1179/0/%D8%B3%D9%88%D8%BA%D8%A7%D8%AA.%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86.%D8%B4%D8%A7%D9%87.%D8%A7%D8%B2.%D9%81%D8%B1%D9%86%DA%AF%D8%9B.%DA%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1.%D9%85%D8%B4%DA%A9%DB%8C.%DB%8C%D8%A7.%D8%B4%D9%84%DB%8C%D8%AA%D9%87%D8%9F.html سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟]</ref>
خط ۸۰: خط ۸۱:
==هنر==
==هنر==
شاه به خطاطی علاقمند بود و گاه از سرمشق‌های [[محمد رضا کلهر]] خطاط معروف، می‌نوشت.(<ref>صحراگرد،‌ ناصرالدین شاه و خوشنویسی،‌ ۱۳۸۶ش، ص۷۶)</ref>
شاه به خطاطی علاقمند بود و گاه از سرمشق‌های [[محمد رضا کلهر]] خطاط معروف، می‌نوشت.(<ref>صحراگرد،‌ ناصرالدین شاه و خوشنویسی،‌ ۱۳۸۶ش، ص۷۶)</ref>
او به سفرنامه‌نویسی علاقه وافری داشت و سفرنامه‌های مفصلی را نیز به قلم خود نوشت.<ref>ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ص۲۶.</ref>
او به سفرنامه‌نویسی علاقه وافری داشت و سفرنامه‌های مفصلی را نیز به قلم خود نوشت.<ref>بی‌نام، ناصرالدین شاه قاجار، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.</ref>


[[تعزیه]] در دوران ناصرالدین شاه مقبولیت بسیار یافت و [[تکیه‌|تکیه‌ها]] چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد. <ref>(الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱)</ref>
[[تعزیه]] در دوران ناصرالدین شاه مقبولیت بسیار یافت و [[تکیه‌|تکیه‌ها]] چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد. <ref>(الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱)</ref>
خط ۹۲: خط ۹۳:


===نقاشی===
===نقاشی===
ناصرالدین شاه به نقاشی علاقه بسیار داشت<ref>(یادداشت‌های از زندگی ناصرالدین شاه، ص۳۱.</ref> و نقاشی‌های بسیاری می‌کشید.<ref>برای اطلاعات بیشتر ر.ک:
ناصرالدین شاه به نقاشی علاقه بسیار داشت<ref>معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۳۱.</ref> و نقاشی‌های بسیاری می‌کشید.<ref>برای اطلاعات بیشتر ر.ک:
[http://tarikhirani.ir/fa/news/3/bodyView/5194/0/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C.%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86.%D8%B4%D8%A7%D9%87.html نقاشی‌های ناصرالدین شاه]</ref>
[http://tarikhirani.ir/fa/news/3/bodyView/5194/0/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%B4%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C.%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86.%D8%B4%D8%A7%D9%87.html نقاشی‌های ناصرالدین شاه]</ref>
نقاش‌های معروفی همچون [[کمال الملک]] در عصر ناصرالدین شاه بوده‌اند و با دربار نیز رفت و آمد داشته‌اند.<ref>یادداشت‌های از زندگی ناصرالدین شاه، ص۳۱ و ۳۷</ref>
نقاش‌های معروفی همچون [[کمال الملک]] در عصر ناصرالدین شاه بوده‌اند و با دربار نیز رفت و آمد داشته‌اند.<ref>معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۳۱ و ۳۷</ref>


===شعر===
===شعر===
خط ۱۰۷: خط ۱۰۸:
==مرگ==
==مرگ==
[[پرونده:عکس سنگ قبر ناصرالدین شاه.png|250px|بندانگشتی|سنگ قبر ناصرالدین شاه.]]
[[پرونده:عکس سنگ قبر ناصرالدین شاه.png|250px|بندانگشتی|سنگ قبر ناصرالدین شاه.]]
در ۱۷ ذی‌القعده سال ۱۳۱۳ق شاه به زیارت [[حضرت عبدالعظیم]] رفت و دستور داد برخلاف همیشه حرم را قُرُق نکنند. [[میرزای رضای کرمانی]] از مریدان [[سید جمال‌الدین اسدآبادی]] با لباس زنانه پیش آمده و تیراندازی کرد و شاه کشته شد.<ref>(تاریخ جامع ایران، ۲۱۴-۲۱۵)</ref>
در ۱۷ ذی‌القعده سال ۱۳۱۳ق شاه به زیارت [[حضرت عبدالعظیم]] رفت و دستور داد برخلاف همیشه حرم را قُرُق نکنند. [[میرزای رضای کرمانی]] از مریدان [[سید جمال‌الدین اسدآبادی]] با لباس زنانه پیش آمده و تیراندازی کرد و شاه کشته شد.<ref>مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۱۴-۲۱۵.</ref>
چهل روز بعد، فرزند وی [[مظفرالدین شاه]] تاج‌گذاری کرد.<ref>(فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ص۱۲۸.</ref>
چهل روز بعد، فرزند وی [[مظفرالدین شاه]] تاج‌گذاری کرد.<ref>(فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ص۱۲۸.</ref>


خط ۱۴۹: خط ۱۵۰:


==منابع==
==منابع==
* محبوبی اردکانی، حسین، چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۸ش.
* دیوان اشعار ناصرالدین شاه اردیبهشت ۱۳۲۴. تصحیح و تألیف محمد باقر اعتضادی، قائم مقام، تهران.
* رمضانی، عباس، ناصرالدین شاه قاجار، تهران، ترفند، ۱۳۸۳ش.
* امانت،‌عباس، قبله عالم:ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران، کارنامه، ۱۳۸۳ش.
*صحراگرد،‌ مهدی، ناصرالدین شاه و خوشنویسی،‌ مجله گلستان هنر، تابستان ۱۳۸۶ش.
*یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، ۱۳۴۹ ش.
* تیموری، ابراهیم، عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، اقبال، ۱۳۳۲ش.
*‌ناصرالدین شاه، حکایت پیر و جوان، به کوشش(مقدمه و تصحیح): کورش منصوری، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش.


{{شاهان ایران از صفویه تا پهلوی}}
{{شاهان ایران از صفویه تا پهلوی}}
Automoderated users، confirmed، movedable، protected، مدیران، templateeditor
۶٬۷۸۵

ویرایش