خطبه ۸۰ نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها

در توجیه نکوهش زنان در این سخن [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] گفته شده، زنان و مردان از نظر انسانی و الهی برابرند، ولی به دلیل تفاوت‌های طبیعی، برخی از احکام دینی آن‌ها متفاوت است؛ مانند اینکه زنان احساسات و عواطف قوی‌تری نسبت به مردان دارند، چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند؛ همچنین اگرچه زنان به سبب بروز مشکلاتی مانند [[عادت ماهیانه]]، از انجام برخی عبادت‌ها محروم می‌شوند، ولی این نقص، مقدمه‌ای برای مادرشدنِ آنها است و با مادرشدن، نه تنها این کاستی جبران می‌شود، بلکه زن کمال بیشتری می‌یابد. برخی محققان این خطبه را برای [[سال ۳۶ هجری قمری|سال ۳۶]] یا [[سال ۳۸ هجری قمری|۳۸ق]] تاریخ‌گذاری کرده‌اند. این خطبه در نسخه‌های [[صبحی صالح]] و [[محمد دشتی]]، در جایگاه هشتادمین خطبه قرار دارد.

|[[المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه (کتاب)|المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه]] / [[صُبحی صالح]]||۸۰

|-

|-

|-

|-

|[[ملا فتح‌الله کاشانی]]||۸۱

|}

[[عبدالحسین خسروپناه]]، محقق علوم اسلامی، این خطبه را صحیح می‌داند و هر تردیدی را در این باره نادرست می‌شمارد.<ref>خسروپناه، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۳.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]]، مؤلف [[پیام امام امیرالمؤمنین (کتاب)|کتاب پیام امام امیر‌المؤمنین(ع)]]، با صحیح دانستن اسناد همۀ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های [[نهج البلاغه]] (از جمله خطبه ۸۰)،<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۵۵-۵۹.</ref> تنها به شرح و تفسیر این خطبه بسنده کرده است.<ref>نگاه کنید به: مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۵.</ref> اما [[ابوالقاسم علیدوست]] از استادان [[حوزه علمیه قم]]، اسناد این روایت را [[حدیث مرسل|مُرسل]] و غیرمعتبر دانسته است.<ref>علیدوست، [http://a-alidoost.ir/persian/lessons/23558/ «فقه القضاء (شرایط قاضی)»]، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.</ref> به باور او، تعلیل‌های نادرستی که در این روایت وارد شده (ناقص الایمان دانستن زنان به جهت نماز نخواندن آنها در [[حیض|ایام عادت]]) شاهدی بر این است که این روایت را شخص معصوم، بیان نکرده است.<ref>علیدوست، [http://a-alidoost.ir/persian/lessons/23558/ «فقه القضاء (شرایط قاضی)»]، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.</ref>

به باور [[عبدالزهرا حسینی خطیب]]، مؤلف [[مصادر نهج البلاغة و اسانیده (کتاب)|کتاب مَصادِرُ نَهجُ البَلاغةِ و أسانيدُه]]، این خطبه بخشی از نامه طولانی علی(ع) است که در بخش‌های مختلف نهج البلاغه<ref>برای دیدن نامه در بخش‌های مختلف نهج البلاغه، نگاه کنید به: جعفری، «مقدمه»، در کتاب شبهات زن در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.</ref> پراکنده شده و در آن به واقعه جنگ جمل اشاره می‌شود.<ref>نگاه کنید به: حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۹؛ و ج۲، ص۸۲-۸۳.</ref> در منابع شیعی این نامه در کتاب‌های [[المسترشد فی الامامة (کتاب)|اَلْمُسْتَرشَدُ فِی الاِمامَه]]<ref>نگاه کنید به: طبری، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۸-۴۲۷.</ref> و [[کشف المحجة لثمرة المهجة (کتاب)|کشفُ المَحَجّه]]<ref>نگاه کنید به: سید ابن‌طاووس، کشف المحجه، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۵-۲۶۹.</ref> و در منابع اهل‌تسنن در کتاب‌های [[الغارات (کتاب)|الغارات]]<ref>ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۹۹-۲۱۲.</ref> و [[الامامة و السیاسة (کتاب)|الإمامَةُ و السّیاسَة]]<ref>ابنِ‌قُتَیْبه دینَوَری، الامامة و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۹.</ref> آمده است. همچنین بخش‌هایی از این خطبه در [[الکافی (کتاب)|کتاب کافی]]،<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۱۷.</ref> [[تحف العقول (کتاب)|تحف العقول]]<ref>ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۶۸.</ref> و [[الامالی (شیخ صدوق)|امالی شیخ صدوق]]<ref>شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۴.</ref> و نیز در [[تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة (کتاب)|تَذکِرَةُ الخَواصّ]] (از منابع سنی‌مذهبان)<ref>ابن‌جوزی، تذکر‌ة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۱-۳۹۲.</ref> آمده است. برخی محقّقان با بررسی نسخه‌های متعدد از نامۀ امام علی(ع) -که خطبه ۸۰ نهج البلاغه بخشی از آن است- به این نتیجه رسیده‌اند که [[سید رضی]] این خطبه را از منابع تحریف‌شده گرفته است؛ به این صورت که در کتاب‌های تحریف‌شده، برخی راویان با بهره‌گیری از منابع اهل‌سنت این خطبه را به نامۀ امام علی(ع) اضافه کرده‌اند، در حالی که در کتاب‌های متقدّمی چون الغارات و الامامة و السیاسه این بخش از کلمات، نقل نشده است.<ref>قندهاری، و طاهره صالحی، «اعتبارسنجی النساء نواقص العقول در نهج البلاغه»، ص۴۳۲.</ref>

در خطبه ۸۰ نهج البلاغه، [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] به کاستی‌های زنان در عقل، ایمان، و بهره اقتصادی اشاره کرده، مردم را حتی از پیروی کردن از زنان خوب نیز برحذر می‌دارد.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۵-۱۰۶.</ref> مکارم شیرازی معتقد است، زنان و مردان در ابعاد انسانی و الهی برابرند، اما برخی تفاوت‌های طبیعی موجب شده آنها در برخی احکام فرق داشته باشند که باید در مسائلی چون میراث و عهده‌داری [[قضاوت زن|مَنصَبِ قضاوت]] به آنها توجه داشت.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۸.</ref> به گفته محمدکاظم طباطبایی، مؤلف کتاب منطق فهم حدیث، بیشتر زنان معنای ظاهری این خطبه را نادرست و بیشتر مردان آن را درست دانسته‌اند؛ در حالی که هر دوی آنان به دلیل تمایلات و خواسته‌های جنسیتی‌شان، به حقیقت دست نیافته‌اند.<ref>طباطبایی، منطق فهم حدیث، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۹.</ref>

ناقص بودن عقل زنان در روایت‌های متعددی بیان شده<ref>برای دیدن برخی از این روایت‌ها نگاه کنید به: کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۹، حدیث ۴؛ و ص۳۲۲، حدیث ۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۹۱، حدیث ۴۳۷۵.</ref> و آن را دلیلی بر درستی این محتوا دانسته‌اند.<ref>حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۱-۱۴۲.</ref> برای تبیین نقصان عقل زنان، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است.<ref>برای دیدن برخی از این تفسیر‌ها، نگاه کنید به: مهریزی، «تأملی در احادیث نقصان عقل زنان»، ص۹۲-۹۳.</ref> برخی از این دیدگاه‌ها چنین است:

در این خطبه، نماز‌نخواندن و روزه‌نگرفتن زنان در [[حیض|ایام حیض]]، نشانه نقصان ایمانِ آنها دانسته شده است.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.</ref> به گفته [[سید جمال‌الدین دین‌پرور]]، از شارحان نهج البلاغه، اگرچه زنان به سبب بروز مشکلاتی مانند [[عادت ماهیانه]] و وضع حمل، از انجام برخی عبادت‌ها محروم می‌شوند، ولی این نقص، مقدمه‌ای برای مادرشدنِ آنها است و با مادرشدن، نه تنها این کاستی جبران می‌شود، بلکه زن کمال بیشتری می‌یابد.<ref>دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۶.</ref> همچنین عبدالحسین خسروپناه معتقد است، اگرچه عمل عبادی در تقویت ایمان و ترک آن در تضعیف ایمان نقش دارد و به همین دلیل روزه‌نگرفتن و نمازنخواندن در وقت حیض، به‌ناچار کم‌شدن ایمان را در پی دارد، ولی در دین اسلام راه جبران برای این مشکل قرار داده شده است و زنان می‌توانند در مدت حیض، هنگام نماز بر سجاده بنشیند و با ذکر گفتن، آن را جبران کند.<ref>خسروپناه، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۳.</ref> برخی محققان نیز معتقدند کلمه ایمان در این روایت در معنای لغوی آن (آرامش داشتن) به کار رفته نه در معنای اصطلاحی (اعتقاد به خدا) آن؛ به این معنا که زنان به خاطر حیض شدن، ضعیف می‌شوند و آرامش روحی آنان کم می‌شود.<ref>افسردیر، و طاهره‌سادات طباطبایی امین، «معناشناسی ایمان در روایات ان النساء نواقص الایمان»، ص۶۷.</ref>  

در مقابل [[محمدباقر مجلسی]] مؤلف [[بحار الانوار (کتاب)|کتاب بِحارُ الاَنوار]] معتقد است، با اینکه زنان در زمان عادت ماهیانه، به دستور خدا نماز و روزه را ترک می‌کنند و ایمان‌شان ناقص می‌شود، اما همین امر به سبب نقصی است که در وجود آنها قرار دارد.<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۲، ص۲۴۸.</ref>

بر اساس این خطبه، از آنجا که زنان نصفِ مردان [[ارث]] می‌برند، از بهره‌مالی کمتری برخوردارند.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.</ref> با این حال، ارث‌بری کمتر زنان در نظام قانونی اسلام را عادلانه دانسته‌اند؛ زیرا زنان مسئولیت تأمین هزینه‌های زندگی را بر عهده ندارند و این مهم برعهده مردان است.<ref>دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ۳۰۶-۳۰۷.</ref> چنان‌که در حدیثی از [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] نیز علت کم‌بودن ارث زنان، مسئولیت نداشتن او در تأمین هزینه‌های زندگی و نیز گرفتن [[مهریه]] از شوهر دانسته شده است.<ref>شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۷۰.</ref>

امام علی(ع) در این خطبه مردان را از همه زنان، حتی زنان خوب، و نیز از پیروی‌کردن از آنها، حتی در کارهای خوب برحذر داشته است.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.</ref> به گفته مکارم شیرازی، این سخن به این معنا نیست که اگر زنان به کارهایی خوب دستور دادند، آن کار انجام نشود، بلکه به این معناست که مردان باید کار خوب را به خاطر خوب بودنش انجام دهند، نه به دلیل تسلیم شدنِ بی‌قید و شرط در برابر زنان.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۲.</ref> همچنین گفته شده که توصیه امام علی برای دوری از زنان خوب، به‌صورت کلی و برای همه موارد نیست، بلکه علی(ع) این خطبه را به سبب جنگ‌افروزی‌ عایشه در جنگ جمل خوانده است، تا مردم را از پیروی او بازدارد.<ref>گروهی از نویسندگان، شبهات زن در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ش، ص۱۰۸.</ref>

درباره زمان ایراد خطبه اختلاف‌نظر است؛ برخی همچون [[ابن‌جوزی]]<ref>ابن‌جوزی، تَذکر‌ةُ الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۱.</ref> و [[سید رضی|سیدرضی]]<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۵.</ref> گردآورندۀ [[نهج البلاغه]]، معتقدند این خطبه بعد از [[جنگ جمل]] بیان شده است. حسینی خطیب این خطبه را بخشی از نامه‌‌ای دانسته است که امام علی(ع) پس از سقوط [[مصر]] به‌وسیله [[عمرو بن عاص سهمی|عمرو بن عاص]] و شهادت [[محمد بن ابی‌بکر]] نوشت و دستور داد، برای مردم خوانده شود.<ref>حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۲-۸۳.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]] این نظر را دیدگاه معروف در این مسئله خوانده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.</ref> بر اساس این دیدگاه، گفته شده زمان ایراد این خطبه [[سال ۳۶ هجری قمری|سال ۳۶]] یا [[سال ۳۸ هجری قمری|۳۸ق]] بوده است.<ref>جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۵.</ref> همچنین این احتمال داده شده، که امام(ع) این خطبه را چندبار خوانده باشد.<ref>حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۳.</ref>

{{جعبه_دعا/شروع|ارتفاع= 13em}}

{{جعبه_دعا

{{پایان}}

{{پانوشت}}

{{پایان}}

{{نهج البلاغه}}