امام رضا علیه‌السلام: تفاوت میان نسخه‌ها

امام رضا(ع) در سال‌های واپسین، عمرش به‌دستور مأمون، از [[مدینه]] به [[مدینه|مرو]] در [[خراسان بزرگ|خراسان]] فراخوانده و ولیعهد مأمون شد. مورخان و عالمان شیعه [[ولایتعهدی امام رضا(ع)]] را مهم‌ترین رویداد سیاسی زندگی او می‌دانند و می‌گویند امام به‌اجبار مأمون، به این کار تن داده است.

با وجود این، برخی از مورخان بر این باورند که ورود امام رضا(ع) به ایران تأثیر مهمی بر گسترش شیعه در آن داشته است؛ زیرا وی در ورود به ایران، در هر شهری، با مردم دیدار می‌کرد و به پاسخ‌های آنان، برمبنای احادیث امامان پاسخ می‌گفت. همچنین با شرکت در جلسات مناظره با عالمان و ادیان و مذاهب مختلف و برتری علمی بر آنان، جایگاه علمی‌اش به‌عنوان امام شیعه برای مردم آشکار می‌شد.

در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی چون مسجد و حمام و [[قدمگاه|قدم‌گاه]]، به‌نام امام رضا نام‌گذاری شده که محل اسقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و این را نشانهٔ تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران بر گسترش شیعه در این کشور می‌دانند.  

حدیثی مشهور از امام رضا(ع) در سفر به ایران بیان شده که به نام [[حدیث سلسلةالذهب|سِلسِلةُالذَّهَب]] (زنجیرهٔ زرین) شناخته می‌شود؛ زیرا سلسلهٔ راویانش همه [[عصمت|معصوم‌اند]]. او این [[حدیث قدسی]] را در [[نیشابور]] برای جمعی از عالمان آنجا بیان کرده است. در این حدیث، توحید قلعهٔ خدا معرفی شده که هرکه وارد آن شود در امان است. سپس آمده البته این شروطی دارد که من از جملهٔ آن‌ها هستم.  

براساس دیدگاه بیشتر عالمان شیعه، امام رضا(ع) در ۵۵سالگی در [[طوس]]، به‌وسیلهٔ مأمون مسموم شد و به [[شهادت]] رسید و در [[بقعه هارونیه|بقعهٔ هارونیه]] در [[سناباد|روستای سَناباد]] دفن شد. او تنهاامام از میان امامان شیعه است که در ایران دفن شده است. [[حرم امام رضا(ع)|حرم امام رضا]] در [[مشهد]] از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان است. حرم [[حضرت معصومه سلام الله علیها|فاطمهٔ معصومه]]، خواهر او نیز در ایران واقع شده که مشهورترین آرامگاه این کشور، پس از [[آستان قدس رضوی]] شمرده می‌شود.

درباره امام رضا(ع)، کتاب‌‌های بسیار و آثار ادبی متعددی مثل، شعر، رمان و فیلم تولید شده است. برخی از آن‌ها بدین شرح است:  کتاب [[الحیاة السیاسیة للامام الرضا (کتاب)|اَلحیاةُ السّیاسیةُ لِلْامامِ الرّضا(ع)]]، نوشتهٔ [[سید جعفر مرتضی عاملی]]؛ کتاب [[الامام الرضا علیه السلام تاریخ و دراسة (کتاب)|اَلامامُ الرِّضا علیه‌السلام؛ تاریخٌ و دراسةٌ]]،‌ اثر [[سید محمدجواد فضل‌الله|سید محمدجواد فضل الله]]؛ کتاب ''حیاةُ الْامام علیِّ بنِ موسَی الرِّضا(ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ''، اثر [[باقر شریف قرشی|باقر شریف قَرَشی]]؛ ''حکمت‌نامهٔ رضوی''، از [[محمد محمدی ری‌شهری]] و همکاران؛ شعر[[قطعه‌ای از بهشت (تصنیف)|«قطعه‌ای از بهشت]]»، اثر [[حبیب‌الله چایچیان]]؛ شعر «[[با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد|با آل‌علی هرکه در افتاد ورافتاد]]» اثر [[نسیم شمال]] و [[تابلو ضامن آهو|تابلوی ضامن آهو]]، اثر [[محمود فرشچیان]].

در خصوص زمان ولادت و وفات امام رضا(ع)، اختلاف‌نظر بسیار است.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۲-۱۳.</ref> از جملهٔ آن‌ها این است که او در در [[۱۱ ذی‌الحجه|۱۱ ذوالحجه]] یا [[۱۱ ذی‌القعده|ذوالقعده]] یا [[۱۱ ربیع‌الاول|ربیع‌الاول]] سال [[سال ۱۴۸ هجری قمری|۱۴۸]] یا [[سال ۱۵۳ هجری قمری|۱۵۳ق]] متولد شد و در [[۳۰ صفر|آخرین روز ماه صفر]] یا [[۱۷ رمضان|۱۷]] یا [[۲۱ رمضان|۲۱ ماه رمضان]]  یا [[۱۸ جمادی‌الاول]] یا [[۲۳ ذی‌القعده|۲۳]] یا [[۳۰ ذی‌القعده|آخر ذوالقعدهٔ]] سال [[سال ۲۰۲ هجری قمری|۲۰۲]] یا [[سال ۲۰۳ هجری قمری|۲۰۳]] یا [[سال ۲۰۶ هجری قمری|۲۰۶ق]] وفات یافت.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۲.</ref> به‌گزارش [[سید جعفر مرتضی عاملی]]، بیشتر عالمان و مورخان معتقدند امام رضا در سال ۱۴۸ق در [[مدینه]] به دنیا آمد و در سال ۲۰۳ق درگذشت.<ref>عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا، ۱۴۰۳ق، ص۱۳۹-۱۴۰.</ref>

امام رضا(ع)، پس از شهادت پدرش، امام شیعیان شد. مدت [[امامت]] وی، بیست سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت [[هارون عباسی]]، [[محمد امین عباسی|محمدِ امین]]  و [[مأمون عباسی|مأمون]] هم‌زمان شد.<ref>طبرسی، اعلام‌الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱-۴۲.</ref>

برای علی بن موسی، القابی چون رضا، صابر، رضی، وفی و زکی ذکر کرده‌اند.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۳.</ref> برپایهٔ حدیثی از کتاب [[اعلام الوری باعلام الهدی (کتاب)|اِعلام‌الوری]]، نوشتهٔ [[فضل بن حسن طبرسی|فضل بن حسن طبْرسی]]، [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام کاظم(ع)]] لقب «عالم آل‌محمد» را هم دربارهٔ او به کار برده است.<ref>طبرسی، اعلام‌الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴-۶۵.</ref> امام رضا را با القابی چون [[ضامن آهو]]،<ref>نگاه کنید به میرآقایی، «ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی،» ص۱۱-۱۳.</ref> امام رئوف،<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۵۵.</ref> [[غریب الغربا|غریبُ‌الغُرَبا]]،<ref>ناجی ادریس، «[https://burathanews.com/arabic/articles/414995 لماذا اشتهر الامام الرضا(ع) بغریب الغرباء]»، وبگاه خبرگزاری براثا.</ref> ثامن‌الحُجَج (هشتمین حجت)،<ref>امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۰۰.</ref>،ثامنُ‌الائمة (هشتمین امام)<ref>دهخدا، لغتنامهٔ دهخدا، ذیل واژهٔ «ثامن‌الائمه».</ref> نیز می‌خوانند.

مشهور‌ترین لقب وی «رضا» است.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۳.</ref> سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق)، از عالمان [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] گفته این لقب را مأمون، [[بنی‌عباس|خلیفهٔ عباسی]] به او داد؛<ref>سیوطی، تاریخ‌الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۳۶۳.</ref> اما طبق حدیثی که [[شیخ صدوق]]، محدث شیعهٔ قرن چهارم قمری نقل کرده، [[امام جواد علیه‌السلام|امام جواد(ع)]] این سخن را نادرست شمرده و ملقب‌شدن پدرش به «رضا» را به این دلیل دانسته که او به خداوندی خدا در آسمان و نبوت پیامبر و امامت امامان در زمین راضی بود. در این حدیث، از امام جواد می‌پرسند دیگر امامان هم که این‌گونه بوده‌اند. پس چرا از بینشان پدر شما به «رضا» ملقب شده است؟ امام جواد پاسخ می‌دهد چون دوست و دشمن از او راضی بودند و این در خصوص هیچ‌یک از امامان دیگر صدق نمی‌کند.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۳.</ref>

کنیهٔ امام رضا ابوالحسن بوده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۹، ص۳.</ref> طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام کاظم(ع)]] این کنیه را که لقب خودش هم بوده، به او داده است.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۱.</ref> برای تمایز او از امام کاظم، به امام رضا ابوالحسن ثانی (دوم) نیز می‌گفتند.<ref>قرشی، حیاة الامام الرضا، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۵.</ref> امام رضا کنیه‌های دیگری چون ابوعلی<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۶.</ref> و  ابومحمد<ref>طبری، دلائل‌الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۵۹.</ref> هم داشته است.

همسر امام رضا [[سبیکه|سَبیکهٔ نوبیّه]] <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳.</ref>یا خَیزُران<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲.</ref> نام داشت که مادر امام جواد(ع) بود.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳.</ref> در منابع تاریخی و حدیثی، از همسر دیگری هم برای امام رضا سخن آمده و گفته شده دختر مأمون بوده است.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۳۶۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۷؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۴۷.</ref> به گزارش [[شیخ صدوق]]، پس از آن‌که مأمون امام رضا را ولیعهد خود کرد، دخترش ام‌حبیب را به عقد او درآورد.<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۴۷.</ref>

شیخ صدوق، [[شیخ مفید]]، [[ابن شهرآشوب|ابن‌شهرآشوب]] و [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] نوشته‌اند امام رضا تنها یک فرزند  داشته که امام جواد بوده است؛<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۵۰؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۱؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۷؛ طبرسی، اعلام‌الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۸۶.</ref> بااین‌حال، به‌نوشتهٔ [[سید محسن امین]] نویسندهٔ [[اعیان الشیعة (کتاب)|اَعیانُ‌الشیعه]]، در برخی از منابع، فرزندان دیگری هم برای او ذکر شده است.<ref>امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۳.</ref>

برپایهٔ کتاب [[تاریخ قم (حسن بن محمد قمی)|تاریخ قم]]، فاطمهٔ معصومه در [[سال ۲۰۱ هجری قمری|سال ۲۰۱ق]]، برای دیدار برادرش امام رضا(ع)، از [[مدینه]] به [[ایران]] رفت؛ اما در میانهٔ راه بیمار شد و او را در [[قم]] به خاک سپردند.<ref>قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.</ref> [[حرم حضرت معصومه(س)|حرم حضرت معصومه]] در [[قم]] را باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه [[ایران]]، پس از [[آستان قدس رضوی]] می دانند.<ref>سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، ص۳۵۸.</ref>

به‌گفته [[رسول جعفریان]]، مورخ، پس از شهادت [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام کاظم(ع)]]، بنا به عللی چون وجود [[تقیه]]، فرصت‌طلبی برخی که اموالی از امام کاظم(ع) نزدشان بود و وجود برخی روایات نادرست، میان شیعیان دربارهٔ جانشین وی اختلاف پیش آمد.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۷-۴۲۸.</ref> در این میان، فرقه‌ای در شیعه شکل گرفت که می‌گفت امام کاظم(ع) نمرده و [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|مهدی موعود]] است. این گروه به [[واقفیه]] شهرت یافت.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۹.</ref> البته بیشتر اصحاب امام کاظم امامتِ امام رضا را پذیرفتند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۷.</ref> این مورخ همچنین می‌نویسد بیشتر رویدادهای سیاسی دورهٔ امام رضا پس از ولایتعهدی وی صورت گرفته و قبل از آن برخورد‌های سیاسی اندکی از امام رضا ثبت شده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۶.</ref>

عالمان شیعه می‌گویند مأمون برای زیر نظر گرفتن امام رضا،<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.</ref> خاموش‌کردن انقلاب [[علویان|علوی‌ها]]<ref>عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ص۲۲۶.</ref> و مشروعیت‌بخشیدن به [[خلافت]] خود<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.</ref> او را ولیعهد خود کرد.

می‌گویند امام رضا(ع) از موقعیت پیش‌آمده به‌نفع تشیع بهره برد و توانست بسیاری از معارف [[اهل‌بیت علیهم‌السلام|اهل‌بیت(ع)]] را برای عموم مردم بیان کند.<ref>رفیعی، زندگانی امام رضا(ع)، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ص۱۹۸-۱۹۹.</ref>

{{اصلی|حدیث سلسلة الذهب}}به‌نقل محدثانی چون شیخ صدوق و [[شیخ طوسی]]، امام رضا در سفر به [[مرو]]، هنگام عبور از [[نیشابور]]، به‌درخواست عالمان این شهر، [[حدیث قدسی|حدیثی قدسی]] گفت<ref>صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵؛ صدوق، معانی‌الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۷۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۳۵؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۸۹.</ref> که به حدیث سلسلةالذهب (یعنی زنجیرهٔ طلایی) مشهور شده است.<ref>آملی، مصباح‌الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۶، ص۲۲۱.</ref> احتمال داده‌اند علت شهرت این حدیث به سلسلةالذهب این باشد که تمام سلسله‌سندش تا خدا [[عصمت|معصوم‌اند]] یا این‌که به این علت است که یکی از امیران سامانی حدیث را با طلا نوشته و امر کرده بود وقتی مرد، آن را با او دفن کنند.<ref>آملی، مصباح‌الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۶، ص۲۲۱.</ref> حدیث سلسلةالذهب، برپایهٔ نقل شیخ صدوق، به این شرح است:

ماجرای نماز عید فطر امام رضا(ع) در کتاب‌های حدیثی‌‌ای چون [[الکافی (کتاب)|کافی]] و [[عیون اخبار الرضا (کتاب)|عُیونُ اَخبارِ الرِّضا]] گزارش شده است.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۴۸۹-۴۹۰؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱.</ref> طبق این گزراش، پس از ولایتعهدی امام رضا، [[مأمون عباسی|مأمون]] از او خواست [[نماز عید|نماز عید فطر]] را اقامه کند؛ اما او شرطش از پذیرش ولایتعهدی، مبنی بر دخالت‌نکردن در امور خلافت را به مأمون یاد آورد و آن را نپذیرفت؛ اما پس از اصرار مأمون، امام به او گفت پس من مانند [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا]] و [[امیرالمؤمنین (لقب)|امیرالمؤمنین]] به نماز خواهم رفت و مأمون پذیرفت.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۴۸۹؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰.</ref>

صبح روز عید، امام رضا غسل کرد، عمامهٔ سفید بر سر بست و همراه با یارانش، با پای برهنه بیرون آمد و شروع به تکبیرگفتن کرد. سپس راه افتاد و مردم با او  همراه شدند. هر ده قدم که برمی‌داشت می‌ایستاد و سه بار تکبیر می‌گفت. تمام شهر تحت تأثیر این رفتار امام، به گریه و ضجه افتاده بود. خبر به گوش مأمون رسید. فضل بن سهل، وزیر مأمون، به او گفت اگر رضا با این حالت به محل نماز برسد، مردم شهر با او همراه می‌شوند و برضد تو می‌شورند. مصلحت آن است که از او بخواهی تا برگردد. بدین ترتیت، مأمون کسی را نزد امام فرستاد و از او خواست برگردد. امام هم کفش‌هایش را پوشید و به خانه برگشت.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۴۸۹-۴۹۰؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱. </ref>

رسول جعفریان، تاریخ‌نویس، این داستان را یکی از دلایل تیرگی رابطهٔ مأمون با امام رضا(َع) دانسته است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۳.</ref>

امام رضا تنهاامام از [[امامان شیعه]] است که در [[ایران]] دفن شده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱، ص۴۵۹.</ref> رسول جعفریان آمدن امام رضا به ایران را یکی از عوامل گسترش شیعه در این کشور می‌داند. او از شیخ صدوق نقل می‌کند که امام رضا در مسیر حرکتش از [[مدینه]] به [[مرو]]، در هر شهری از ایران که اقامت می‌گزید، مردم سراغش می‌آمدند و سؤالاتشان را از او می‌پرسیدند و امام رضا(ع) پاسخ آن‌ها را براساس احادیثی می‌داد که روایان سندشان امامان پیش از او تا امام علی(ع) و پیامبر(ص) بودند و همین ارجاع به امامان، از عوامل توسعهٔ تفکر شیعی بود.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹.</ref>

به‌گفته وی، وحود امام در [[خراسان]] باعث آشنایی بیشتر مردم با شخصیت او به‌عنوان امام شیعیان شد و همین، علاقمندان شیعه را روزبه‌روز بیشتر کرد. او جایگاه علمی امام و علوی‌بودن او را مهم‌ترین عامل در توسعهٔ مذهب شیعه در ایران می‌شمارد.<ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹.</ref>

در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی همچون مسجد و حمام و قدم‌گاه، به‌نام امام رضا نام‌گذاری شده که محل اسقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و جعفریان این را از شواهد تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران در گسترش شیعه در این کشور می‌داند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱، ص۴۶۳.</ref> از جملهٔ این بناها مسجد امام رضا در شهر اهواز، [[قدمگاه|قدم‌گاه‌های]] منسوب به او در شهرهای مختلف همچون شوشتر و دزفول و یزد و دامغان و [[نیشابور]] و نیز حمام رضا در نیشابور است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱، ص۴۶۳-۴۶۷.</ref> او می‌نویسد هرچند ارتباط برخی از این مکان‌ها با امام رضا ممکن است درست نباشد، علاقهٔ شیعی مردم ایران را نشان می‌دهد.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱، ص۴۶۳.</ref>

گزراش‌های متفاوتی در خصوص نحوهٔ درگذشت امام رضا در دست است. برپایهٔ کتاب تاریخ یعقوبی، مأمون از [[مرو]] به قصد رفتن به [[بغداد]] خارج شد و امام رضا را که ولیعهدش بود با خود همراه کرد.<ref>یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۱.</ref> وقتی به [[طوس]] رسیدند، امام رضا بیمار شد و پس از سه روز، در قریه‌ای به نام [[نوقان]] درگذشت. همو می‌نویسد گفته شده علی بن هشام سردار مأمون، با انار امام را مسموم کرد.<ref>یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۳.</ref> طبری، مورخ [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] هم صرفاً گزارش کرده که امام در حال خوردن انگور بود که ناگهان جان باخت.<ref>طبری، تاریخ‌الطبری، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۱۰. </ref>

[[شیخ مفید]] [[متکلم]] و فقیه شیعه، در [[تصحیح الاعتقادات (کتاب)|تصحیح‌الاعتقاد]]، با تردید، از کشته‌شدن امام رضا سخن گفته است؛ اما احتمال کشته‌شدن او را قوی دانسته است؛<ref>مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۲.</ref> اما در کتاب دیگرش، [[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]]، روایتی نقل کرده که طبق آن، امام رضا، به‌دستور مأمو،ن با آب انار مسموم شده است.<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۰. </ref> [[شیخ صدوق]] هم روایاتی نقل کرده که برپایهٔ آن‌ها مأمون امام رضا را به‌وسیلهٔ انگور<ref>صدوق،عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ص۲۴۳.</ref> یا انار<ref>صدوق،عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ص۲۴۰.</ref> یا با هردو<ref>صدوق،عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ص۲۴۶.</ref> مسموم کرده است.

{{اصلی|حرم امام رضا}}[[پرونده:حرم_امام_رضا1.jpg|بندانگشتی|250x250پیکسل|[[ایران]]، [[مشهد]]، [[حرم امام رضا(ع)]]]]

نوشته‌اند در طول قرن‌ها، مزار امام رضا موردعلاقهٔ همه مسلمانان مناطق خراسان بوده و افزون بر شیعیان، [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نیز به زیارت او می‌رفتند. <ref>جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۸.</ref>

{{اصلی|فهرست اصحاب امام رضا(ع)}}[[شیخ طوسی]] در کتاب [[رجال الطوسی (کتاب)|رجالش]]، نام حدود ۳۲۰ نفر را به‌عنوان اصحاب امام رضا(ع) ذکر کرده است.<ref>شیخ طوسی، رجال‌الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.</ref> در برخی دیگر از منابع، رقم‌های دیگری در این زمینه ذکر شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به عطاردی، مسند الامام الرضا، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۹؛ قرشی، حیاة الامام علی بن موسی الرضا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۸۶-۱۸۰.</ref> محمد مهدی نجف، در کتابی به‌نام [[الجامع لِرُواة اصحاب الامام الرضا|اَلجامعُ لِرُواةِ اَصحابِ الامامِ الرّضا]]، از منابع مختلف شیعه، نام ۸۳۱ نفر را به‌عنوان راوی و اصحاب امام رضا گرد آورده است.<ref>نجف، الجامع لِرُواة اصحاب الامام الرضا، ۱۴۰۷ق. ص۵۷۱.</ref> برخی از اصحاب وی، به‌نقل شیخ طوسی عبارت‌اند از:{{ستون-شروع|۳}}

#مَحضُ الاسلام و شَرائِعُ الدّین: این کتاب را [[شیخ صدوق]] از [[فضل بن شاذان]] نقل کرده است؛ اما به‌خاطر ثقه‌نبودن راویان سند آن و همچنین وجود مطالبی در آن که مخالف احکام مسلم فقهی است، می‌گویند اطمینانی به صدور این کتاب از امام رضا نیست.<ref>فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۲ش، ص۱۹۷-۱۹۸.</ref>

به‌گفته [[رسول جعفریان]]، در دورهٔ امام رضا(ع) مباحث کلامی میان مسلمانان بسیار گسترش یافته بود و میان گروه‌های مختلف فکری اختلاف‌نظر بسیار وجود داشت. [[بنی‌عباس|خلفای عباسی]] هم، به‌ویژه مأمون، وارد این مباحثات می‌شدند. به همین علت، بسیاری از روایاتی که از امام رضا(ع) نقل شده در زمینهٔ [[کلام اسلامی|کلام]] است که به‌صورت پرسش‌وپاسخ و یا مناظره صورت گرفته است. مباحث مربوط به [[امامت]]، [[توحید]]، [[اسما و صفات|صفات خدا]]، و [[جبر و اختیار]] از جمله این مباحث بوده است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۵۰.</ref>

*[[مناظره امام رضا در باب توحید|مناظره دربارهٔ توحید]]؛<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۳؛‌ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵۰-۲۵۲؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸-۷۹؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۹۶-۳۹۷.</ref>

*[[مناظره امام رضا با ابوقره|مناظره با ابوقُرّه]] دربارهٔ جسم‌بودن یا نبودن خدا؛<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱؛ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۱۰-۱۱۱؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۰۵-۴۰۸.</ref>

*[[مناظره امام رضا(ع) با عمران صابی|مناظره با عِمران صابی]] دربارهٔ وجود خدا و [[اسما و صفات|صفات او]].<ref>صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۴۱۷-۴۴۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۵۴-۱۷۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۵-۴۲۵.</ref>

ابن‌حجر عَسقَلانی (۷۷۳–۸۵۲ق) محدث و تاریخ‌نگار اهل‌سنت نَسَب، علم و فضل امام رضا(ع) را ستوده<ref>نگاه کنید به عسقلانی، تهذیب‌التهذیب، دارصادر، ج۷، ص۳۸۹.</ref> و گفته او در‌حالی‌که بیست و چند سال بیشتر نداشت، در [[مسجدالنبی]] فتوا می‌داد<ref>نگاه کنید به عسقلانی، تهذیب التهذیب، دارصادر، ج۷، ص۳۸۷.</ref> یافعی از عالمان قرن هشتم قمری [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نیز از امام رضا(ع) با عنوان پیشوای «جلیل» و «مُعَظَّم» و یکی از امامان دوازده‌گانه مذهب امامیه یاد کرده که مأمون میان خاندان بنی‌هاشم هیچ‌کس را بهتر و سزاواتر به خلافت نیافت و با او [[بیعت]] کرد.<ref>یافعی، مرآةالجنان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰.</ref>

او چند تن از عالمان اهل‌سنت را که تا قرن ششم به زیارت امام هشتم رفته‌اند، معرفی کرده است. از جملهٔ آن‌ها ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، محدث مشهور اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم هجری، ابوعلی ثقفی، از عالمان [[نیشابور]]،  ابوحاتم محمد بن حبان بستی (درگذشت:‌ ۳۵۴)، محدث و رجال‌شناس، حاکم نیشابوری (۳۲۱-۴۰۵ق) محدث بنام، ابوالفضل بیهقی (۳۸۵-۴۷۰ق) مورخ برجستهٔ ایرانی و امام محمد غزالی عالم و عارف مشهور قرن پنجم.<ref>نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۸-۲۳۲.</ref>