سِدرَةُ المُنتَهیٰ جایگاه یا درختی در آسمان که در قرآن و حدیث معراج به آن اشاره شده است. پیامبر(ص) در سفر معراج سدرة المنتهی را مشاهده کرده است.
جایگاه بحث
گذشته از آنکه مفسران، تفسیرهای مختلفی برای این اصطلاح گفته‌اند، متکلمان نیز در بحث معراج و بهشت به آن اشاره کرده‌اند و در بین اهل عرفان به عنوان نمادی برای والاترین درجه قرب به پروردگار مطرح بوده است.[۱] واژه و مفهوم سدره المنتهی در شعر و ادب پارسی نیز بازتاب گسترده‌ای یافته است.
چیستی
درباره مفهوم سدرة المنتهی دو دیدگاه وجود دارد:
درختی در آسمان
در بخشی از روایات اسلامی سدرة المنتهی درختی در آسمان دانسته شده و پیرامون گستردگی سایه، تناوری ساقه، انبوهی شاخ و برگ، رنگارنگی بار و بر، پوشش زرین و دیگر خصوصیات آن تعبیرهای گوناگونی آورده شده است.[۲]
- در تفسیر المیزان آمده است: کلمه سدرة به معنای یک درخت سدر است و کلمه منتهی نام مکانی است و شاید مراد از آن مُنتهای آسمان‌ها باشد چون بهشت (جنة المأوی) درکنار سدرة المنتهی است و در آسمان‌ها است.[۳]
- در مجمع البیان فی تفسیر القرآن آمده است: سدره درختی است بالای آسمان هفتم در طرف راست عرش که دانش هر فرشته‌ای به آن منتهی می‌شود.[۴]
- در برخی روایات، سدرة المنتهی همان درخت طوبی دانسته شده است.[۵][۶]
جایگاهی در آسمان
در برخی منابع و پژوهش‌های جدید، سدرة المنتهی جایگاهی در آسمان دانسته شده است:
- تفسیر نمونه منظور از سدرة المنتهی را «سایبانی عظیم در جوار رحمت خدا» دانسته و گفته است: درباره «سدرة المنتهی» هر چند در قرآن توضیحی نیامده، ولی در روایات اسلامی توصیف‌های گوناگونی پیرامون آن آمده است. این تعبیرات نشان میدهد که منظور از آن، درختی شبیه آنچه در زمین می‌بنیم نیست، بلکه اشاره به سایبان عظیمی است در جِوار قُرب رحمت حق که فرشتگان بر برگ‌های آن تسبیح می‌کنند و امت‌هایی از نیکان و پاکان در سایه آن قرار دارند.[۷]
- احمد پاکتچی معتقد است با توجه به اینکه، سوره نجم و آیات مورد بحث، مکّی هستند[۸]، باید سدره المنتهی برای مشرکان مکه که مخاطب پیامبر(ص) بودند، آشنا بوده باشد. وی با استناد به قرائنی، منظور از سدره المنتهی را دورترین و کم‌سوترین صورت فلکی در آسمان دانسته است.[۹]
نامگذاری
در تفسیر قُرطُبی نُه وجه برای نامگذاری سدرة المنتهی گفته شده است از جمله اینکه دانش پیامبران به آن منتهی می‌شود و از آن فراتر نمی‌رود؛ هر کس بر سنت و سیره محمد(ص) باشد به آن منتهی می‌شود؛ هر کس به آن مرتبه برسد به نهایت کرامت دست یافته است. و دیگر این که ارواح مؤمنان یا ارواح شهدا بدان منتهی می‌شود.[۱۰]
در قرآن و روایات
تعبیر «سدرة المنتهی» در قرآن در سوره نجم به کار رفته و آیات دربردارنده آن، در مقام توصیف معراج پیامبر(ص) و چگونگی دریافت وحی است.
ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّیٰ ﴿۸﴾ فَکانَ قَابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنَیٰ ﴿۹﴾ فَأَوْحَیٰ إِلَیٰ عَبْدِهِ مَا أَوْحَیٰ ﴿۱۰﴾ مَا کذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَ‌أَیٰ ﴿۱۱﴾ أَفَتُمَارُ‌ونَهُ عَلَیٰ مَا یرَ‌یٰ ﴿۱۲﴾ وَلَقَدْ رَ‌آهُ نَزْلَةً أُخْرَ‌یٰ ﴿۱۳﴾ عِندَ سِدْرَ‌ةِ الْمُنتَهَیٰ ﴿۱۴﴾ عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَیٰ ﴿۱۵﴾
سپس نزدیک شد و بسیار نزدیک شد، تا به قدر دو کمان، یا نزدیک‌تر، و خدا به بنده خود هر چه باید وحی کند وحی کرد، دل آنچه را که دید دروغ نشمرد، آیا در آنچه می‌بینید با او جدال می‌کنید؟ او را دیگر بار هم بدید، نزد سدرة المنتهی، که آرامگاه بهشت نزد آن است.
آیات ۷-۱۱ درباره دیدار پیامبر(ص) با منبع وحی است و آیه ۱۲ به انکار این دیدار از سوی مخاطبان پیامبر اشاره دارد. قرآن در ادامه، دیدار پیشین پیامبر را یادآور می‌شود که در نزد «سدرة المنتهی» بوده است.
در روایات نیز به سدرة المنتهی اشاره شده، از جمله از پیامبر(ص) روایت شده است:
در عرفان اسلامی
در آثار اهل عرفان، مفهوم سدرة المنتهی به عنوان نماد والاترین درجه قرب به پروردگار به کار رفته است. از جمله عین القضات همدانی (قرن ششم)گفته است:
- اگر رهرو طریق حق خود را از دام شیطان نفس برهاند و از هر اندیشه‌ای که به پاکی خلوص وی آسیب می‌رساند، بپرهیزد، در چنین شرایطی است که از همه بلاها و رنجها نجات یافته، به «سدرة المنتهی» می‌رسد.[۱۲]
در شعر
عبارت سدرة المنتهی و مفهوم عرفانی آن، بازتاب گسترده‌ای در شعر فارسی یافته و سبب ایجاد تعبیرات و ترکیباتی چون سدره‌نشین، باغ سدره، روحانیان سدره، طایر سدره و مانند آن شده است.
حافظ:
عطار:
پانویس
- ↑ پاکتچی، احمد، بازخوانی مفهوم سدره المنتهی با رویکرد گفتمانی، فصلنامه صحیفه مبین، ش۵۸، ص۹
- ↑ مدرسی، سید حسن، سدرة المنتهی در فضای فرهنگ ایران، مجله مشکو‌ة، شماره ۲۹، ص۳۰
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۱۹، ذیل آیه ۱۴ سوره نجم
- ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن،دار المعرفة، ج۹، ص۲۶۵
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۱۸، ص۱۷۳
- ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن،دار المعرفة، ج۹، ص۲۶۵
- ↑ مکارم، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۵۰۶-۵۰۷
- ↑ طبری، التفسیر، ۱۴۰۵ق.، ج۲۷، ص۴۰
- ↑ پاکتچی، احمد، بازخوانی مفهوم سدره المنتهی با رویکرد گفتمانی، فصلنامه صحیفه مبین، ش۵۸، ص۷-۴۶
- ↑ قرطبی، تفسیر قرطبی، ۱۴۰۵، ج۱۷، ص۹۵
- ↑ طبرسی، مجمع البیان،دار المعرفة، ج۶، ص۶۱۰
- ↑ عین القضاة همدانی، تمهیدات، کتابخانه منوچهری، ص۴۹
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح: محمدجعفر یاحقی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
- پاکتچی، احمد، بازخوانی مفهوم سدره المنتهی با رویکرد گفتمانی، فصلنامه صحیفه مبین، شماره ۵۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفة.
- طبری، محمد بن جریر، التفسیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۵ق.
- عین القضاة همدانی، تمهیدات، با مقدّمه عفیف عسیران، کتابخانه منوچهری، بی‌تا.
- قرطبی، تفسیر القرطبی، بیروت، دار احياء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- مدرسی، سید حسن، سدرة المنتهی در فضای فرهنگ ایران، مجله مشکو‌ة، شماره ۲۹، زمستان ۱۳۶۹ش.