اوحدالدّین علی بن محمّد انوری معروف به انوری ابیوردی و «حجّة الحق» از دانشمندان و شاعران سده ۶ قمری در دوران سلجوقیان است. انوری ابیوردی، در قصیده، غزل و قطعه، شعر سروده است. او «عیون الحکمه»، اثر بوعلی را بازنویسی کرده و در البشارات فی شرح الاشارات، اشارات او را شرح کرده است. نورالله شوشتری او را شیعه دانسته است ولی قراینی بر تشیع وی وجود ندارد.
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | اوحد الدین علی بن محمد خاورانی |
| مذهب | به قول شوشتری و برخی دیگر، شیعه |
| زادروز | اواخر قرن پنجم هجری قمری |
| زادگاه | ابیورد |
| محل زندگی | سرخس، نیشابور، بلخ، مرو |
| اطلاعات علمی | |
| آثار | دیوان اشعار، البشارات فی شرح الاشارات، |
| اطلاعات دیگر | |
| منصب | شاعر دربار سلطان سنجر سلجوقی |
زندگی‌نامه
او در قریة بادنه از توابع خاوران[۱]، یا بدنه از توابع ابیورد[۲] به دنیا آمد. پدرش از صاحب‌منصبان آن روزگار به شمار می‌رفت، از این رو، امکان دانش اندوزی برای وی به خوبی فراهم بود. انوری در مدرسه منصوریه طوس علوم عقلی و نقلی را آموخت[۳] چندان که خود در قطعه‌ای[۴] اشاره می‌کند، در علوم گوناگون به کمال رسید. افزون بر آن در حکمت، فلسفه و ریاضیات نیز سرآمد دوران شد.[۵]
تاریخ وفات انوری همچون سالزادش به درستی دانسته نیست، اما می‌توان گفت که او در ربع اول سدة ۶ق متولد شد و در اواخر همین سده درگذشت.[۶] وی در بلخ وفات یافت و در مقبرة سلطان احمد خضرویه[۷] یا مقبرة الشعرای تبریز _کنار آرامگاه خاقانی و ظهیر فاریابی_ به خاک سپرده شد.[۸]
مذهب
درباره مذهب انوری اختلاف نظرهایی وجود دارد. شوشتری[۹] او را شیعه اثناعشری می‌داند، اما با توجه به اشعار و محیط زندگانی وی می‌توان گفت که به تسنن گرایش داشته است. او در اشعار خود خلفای راشدین را ستوده، و به پیامبر(ص) و علی(ع) نیز مهر ورزیده است.[۱۰]
ویژگی‌های شعری
سبک انوری در شاعری، واسطه سبک خراسانی و عراقی است. بدین معنا که او با تکمیل سبک شاعری ابوالفرج رونی، راه را برای ظهور سبک عراقی هموار ساخت.[۱۱] استفاده از کنایات و امثال، از ویژگی‌های سبک انوری است؛ چنان‌که بسیاری از سخنان او به صورت ضرب‌المثل در آمده‌اند که البته معلول ساختار طبیعی زبان شاعر است.[۱۲] مضمون آفرینی و استخراج معانی تازه از لابه‌لای آیات، روایات، تلمیحات و حتی مطالب عادی از مشخصات بارز سبک انوری است که همان شیوه متنبی (شاعر معروف عرب) را در اذهان تداعی می‌سازد.[۱۳]
در شعری منسوب به جامی، انوری در کنار فردوسی و سعدی، از بزرگان شعر سخن شمرده شده[یادداشت ۱] بسیاری، انوری را به‌عنوان شاعری قصیده‌سرا می‌شناسند. او بسیاری از ابیات قصیده‌گویی را در ستایش و نیایش حضرت حق سروده است:
برخی نیز توانایی انوری را در قطعه‌سرایی می‌دانند.[۱۴] طنزپردازی نیز در اشعار انوری دیده می‌شود.[۱۵]
[یادداشت ۲][یادداشت ۳] بیشتر ناقدان معاصر بر اینکه انوری از سرآمدان روزگار خویش و از ستون‌های استوار شعر پارسی است و نیز ید بیضایی در پروردن انواع معانی و مضامین دارد، تصریح کرده‌اند.[۱۶] به عقیده آنان انوری در طنز، به معنی تصویرِ هنری اجتماع نقیضین؛ در هجو، به معنی تأکید بر زشتی‌های یک چیز؛ و در هزل، به معنی نزدیک شدن هنجارِ گفتار به اموری که بر طبق قراردادهای رسمی یک جامعه حرام (تابو) به شمار می‌آید، استاد مسلم است.[۱۷]
بدیع‌الزمان فروزانفر، پژوهشگر ادبیات و شفیعی کدکنی، شاعر و محقق، غزل‌سرایی سعدی را متأثر از انوری می‌داند.[۱۸] [یادداشت ۴] همچنین شعر قطعه «اشک یتیم» پروین اعتصامی را با قطعه «آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی» از انوری هم‌مضمون دانسته‌اند[۱۹] [یادداشت ۵]
آثار
انوری به ابن سینا اعتقادی تام داشت و گفته‌اند که برخی از آثار او را به خط خود نوشته بوده است.[۲۰] وی همچنین کتابی در شرح اشارات ابن سینا با عنوان البشارات فی شرح الاشارات تألیف کرده بود.[۲۱] انوری ظاهراً کتابی در حکمت یا نجوم نگاشته و به شاه قطب الدین، صاحب موصل، تقدیم کرده بود که به گمان شفیعی کدکنی،[۲۲] گویا همان کتاب مفید است که دولتشاه سمرقندی بدان اشاره دارد.
حاصل تلاش انوری در عرصه شعر و ادب، دیوانی مشتمل بر قصاید، قطعات، غزلیات و رباعیات است که حدود ۱۴۷۰۰ بیت دارد.[۲۳] در این مجموعه که می‌توان به تناقض درونی سراینده‌اش پی برد، هم از زهد و هم از حرص سخن رفته است؛ گاه صحبت از خردگرایی است و گاه خرد ستیزی؛ هم مباهات به شعر و هم نفرت از آن وجود دارد.[۲۴][یادداشت ۶]
پانویس
- ↑ فصیح، مجمل فصیحی، ص۲۶۷
- ↑ دولتشاه، تذکرة الشعراء، ص۶۷
- ↑ عوفی، جوامع...، ج۲، ص۴۷۸؛ دولتشاه، تذکرة الشعراء، ص۶۷
- ↑ انوری، دیوان، ج۲، ص۶۸۶-۶۸۷)
- ↑ عوفی، جوامع...، ج۲، ص۴۷۸؛ صفا، تاریخ...، ج۲، ص۶۵۷
- ↑ شفیعی، مفلس کیمیا فروش، ص۲۹
- ↑ دولتشاه، تذکرة الشعراء، ص۶۹؛ بختاورخان، مرآةالعالم، ص۵۲۹؛ معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۵۹۴
- ↑ مستوفی، نزهة...، ص۸۹؛ فصیح، مجمل فصیحی، ص۲۶۷- ۲۶۸
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۶۲۳
- ↑ نک: انوری، دیوان، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۷
- ↑ محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، ص۵۶۸
- ↑ شفیعی، مفلس کیمیا فروش، ص۷۲، ۷۳، ۷۷
- ↑ شمیسا، سبک شناسی شعر، ص۱۲۰
- ↑ نک: موسوی، حکمت شادان، فصل اول
- ↑ نک: دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، مدخل انوری
- ↑ نک: صفا، تاریخ...، ج۲، ص۶۸۸
- ↑ شفیعی، مفلس کیمیا فروش، ص۵۱ -۵۲
- ↑ نک: موسوی، حکمت شادان، فصل اول
- ↑ رجوع کنید به زرین کوب، ص۳۶۶ ۳۶۷.
- ↑ صفا، تاریخ، ج۲، ص۶۵۷
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ج۱، ص۱۹۷
- ↑ شفیعی، مفلس کیمیا فروش، ص۲۴
- ↑ نفیسی، تاریخ نظم و نثر...، ص۸۲
- ↑ نک: شفیعی، مفلس کیمیا فروش، ص۱۱۲-۱۱۳
یادداشت
- ↑ در شعر سه تن پیمبرانند*هرچند که لانبی بعدی*اوصاف و قصیده و غزل را* فردوسی و انوری و سعدی
- ↑ پیوسته حدیث می‌به گوشَت بادا*قوتم ز لبِ شکر فروشت بادا*بی من چو شرابِ ناب گیری در دست*شرمت بادا و لیک نوشَت بادا
- ↑ انوری در نگاه منتقدان قدیم، بیش از منتقدان جدید ارج دارد. نک: دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، مدخل انوری. از دیدگاه نقد جدید، این که انوری یکی از ۳ یا ۵ شاعر بزرگ ادب فارسی است، مردود اعلام شد. ناقدان، غالباً، بر رد همپایگی او با فردوسی و سعدی انگشت نهادند و صدور چنین حکمی را عین بی‌انصافی شمردند. (شبلی نعمانی، شعر العجم، ج۱، ص۲۱۷؛ بهار، دیوان، ج۱، ص۶۶۷.)
- ↑ شفیعی در مقدمۀ کتاب «مفلس کیمیا فروش»: شاید کمتر به این نکته توجه شده باشد که هنر سعدی در غزل‌ها، بیشتر در زبان شعر است و در داخل زبان شعر یکی از مهم‌ترین مراکز هنرنمایی او استفاده شگفت‌آوری است که از حروف اضافه در زبان غزل دارد و این نکته‌ای است که بی‌هیچ تردیدی آن را از انوری آموخته است و جای آن هست که کسی در باب آن رساله‌ای مفرد ترتیب دهد.
- ↑ آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی،گفت کین والی شهر ما گدایی بی‌حیاست، گفت چون باشد گدا آن کز کلاهش تکمه‌ای،صد چو ما را روزها بل سالها برگ و نواست، گفتش‌ای مسکین غلط اینک از اینجا کرده‌ای،آن همه برگ و نوا دانی که آنجا از کجاست، در و مروارید طوقش اشک اطفال منست،لعل و یاقوت ستامش خون ایتام شماست
- ↑ دیوان انوری به تصحیح سعید نفیسی و مدرس رضوی رسیده است. درباره او کتاب‌های زیادی به فارسی نوشته شده که «مفلس کیمیا فروش» شفیعی کدکنی، «انوری ابیوردی - روایت پست و بلند کار او» فریدون پور احمدیان، «حکمت شادان؛ گزیده آثار طنز انوری ابیوردی» سید عبدالجواد موسوی از آن جمله هستند.
منابع
- انوری، محمد، دیوان، به کوشش مدرس رضوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- بختاورخان، محمد، مرآةالعالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
- بهار، محمدتقی، دیوان، تهران، ۱۳۶۸ش.
- دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۰ش.
- دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش محمدرمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
- شبلی نعمانی، محمد، شعر العجم، ترجمة محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، مفلس کیمیا فروش، تهران، ۱۳۷۲ش.
- شمیسا، سیروس، سبک شناسی شعر، تهران، ۱۳۷۴ش.
- شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ش.
- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۳۹ش.
- عوفی، محمد، جوامع الحکایات، به کوشش امیر بانو مصفا و مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۵۳ش.
- فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، ۱۳۳۹ش.
- قزوینی، زکریا، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، ۱۹۶۰م.
- محجوب، محمدجعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش.
- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۶ش.
- معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۱۸ش.
- موسوی، سید عبدالجواد، حکمت شادان (گزیده آثار طنز انوری ابیوردی)، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۹ش.
- نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران، ۱۳۴۴ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی
- ویکی درج، دیوان اشعار انوری ابیوردی
- معرفی کتاب حکمت شادان، گزیده آثار طنز انوری ابیوردی