التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به [[شیخ طوسی]]، [[فقیه]] بزرگ شیعه در قرن پنج قمری بوده است.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۱.</ref> او بعد از وفات [[سید مرتضی]]، رهبری دینی شیعه را عهده‌دار شد و با تربیت شاگردان بسیار و تألیف ده‌ها کتاب، خدمتی بزرگ به شیعه کرد.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۳.</ref>

شیخ طوسی نویسنده دو کتاب از [[کتب اربعه]] است که مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه‌اند: تهذیب الاحکام و [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)|الاستبصار]].<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۵.</ref>

به‌گفته شیخ طوسی در مقدمه کتاب، تفاسیر قرآن، تا آن زمان، یا همه قرآن را در بر نمی‌گرفت یا آن را از نگاه علوم مختلف تفسیر نمی‌کرد؛ بلکه تنها یک دانش مثل، لغت‌شناسی یا صرف‌ونحو را شامل می‌شد. در برخی از تفاسیر  هم به ذکر روایات بسنده می‌شد و روایات، خوب، تحلیل نمی‌شدند.<ref>طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱.</ref> تفاسیری هم که جامع بود، مطلب را بیش از حد تفصیل می‌دادند و  شامل ممظالب نامرتبط بسیار بودند.<ref>طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱-۲.</ref>

او نوشته است با توجه به این کاستی‌ها، هدفش این بوده که تفسیری از قرآن ارائه دهد که هم همه علومِ فهم قرآن در آن به کار رفته باشند؛ مانند قرائت، معانی، اِعراب، کلام و همچنین پاسخ به شبهات کلامیِ مذاهبِ دیگر. هم کتابی میانه باشد: نه چنان مفصل باشد که خواننده را خسته کند و نه چنان مختصر باشد که معنا را درست نرساند.<ref>طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲.</ref>

التبیان را نخستین کتاب تفسیر کامل و جامع شیعی می‌دانند.<ref>کریمی‌نیا، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، ص۸۲.</ref> به‌گفته محمدهادی معرفت، التبیان از همه کتاب‌های تفسیری زمان خود پیشی گرفت؛ زیرا برخلاف آن‌ها، تنها به یک جنبه تفسیر اکتفا نمی‌کرد و همه دید‌گاهای مفسران پیش از خود را در بر می گرفت.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ق، ص۲۴۷.</ref> او این کتاب را «تفسيرى متوسط و در عين حال جامع و كامل و شامل همه محاسن تفاسير گذشته» دانسته است.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ق، ص۲۴۸.</ref>

مهدوی راد، قرآن‌پژوه، التبیان تأثیر بسیاری بر مفسران پس از خود داشته است. از جمله آن‌ها طبرسی است که این کتاب را ستوده و و روش آن را الگوی خود در کتاب تفسیری‌اش مجمع‌البیان، معرفی کرده است.<ref>مهدوی راد «التبیان فی تفسیر القرآن»، ص۱۸۶-۱۸۷؛ نگاه کنید به طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۷۵.</ref>

شیخ طوسی در التبیان نگاهی جامع داشته و همه علوم قرآنی را در تفسیر قرآن به کار بسته است؛ علومی چون لغت‌شناسی، قرائت، اِعراب، اسباب‌النزول، ناسخ و منسوخ، و مکی و مدنی‌بودن.<ref>ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۶۲.</ref> همچنین تفسیر و تأویل، محکم و متشابه، وجوه اعجاز قرآن و بررسی اسامی قران و سوره‌ها.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ق، ص۲۴۸.</ref>

تفسیر قرآن به قرآن،<ref>ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۹۳.</ref> استفاده از روایات صحیح که مخالف با قران و عقل نباشند<ref>ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref> و طرح گسترده مباحث کلامی<ref>ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۹.</ref> از دیگر ویژگی‌های کتاب است.

در این کتاب، پس از ذکر هر آیه، نخست واژه‌های نامفهوم آن بررسى و اختلاف قرائت بیان می‌شود. سپس دیدگاه‌های مختلفی تفسیری درباره ان بررسی می‌شود. آنگاه مفهوم آيه با رعايت ايجاز لفظ و كمال معنا بيان می‌شود. همچنين اسباب نزول آيه و مسائل كلامى و فقهی مربوط به آن ذکر می‌شود. و اندیشه‌های مخالف با رعایت ادب نقد می‌شود.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ق، ص۲۴۸.</ref>

[[آقابزرگ تهرانی|آقا بزرگ تهرانی]]، در کتاب [[الذریعة الی تصانیف الشیعة (کتاب)|الذریعه]]، دو کتاب تفسیری از علمای شیعه با عنوان مُختَصَر‌ُالتّبیان معرفی کرده که خلاصه التبیان‌اند: یکی از آن‌ها  نوشته [[ابن‌ادریس حلی]] است.<ref>تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۸۴.</ref>دیگری را هم ابوعبدالله محمد بن هارون، معروف به [[محمد بن محمد بن هارون بزاز حلى|ابن‌کال]] نوشته است.<ref>تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص ۱۸۵.</ref>

آقا بزرگ تهرانی نوشته است در هیچ کتابخانه‌ای نسخه خطی کاملی از التبیان ندیده است و نسخه‌های خطی مختلفی که هریک جزئی از آن را شامل می‌شده در کتابخانه‌های مختلف پراکنده است.<ref>تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۲۹.</ref> نخستین چاپ آن به اهتمام [[میرزا علی‌آقا شیرازی]] و سید عبدالرسول روغنی‌زاده اصفهانی در دو جلد رحلی صورت گرفت. جلد اول در سال ۱۳۶۲ق و جلد دوم در سال ۱۳۶۵ق.<ref> ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۳۹-۴۰.</ref>

دومین نسخه چاپی آن بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۲ق در نجف در ده جلد انجام شد که بیشتر کار تصحیحی و تحقیق ان را  احمد حبیب قصیر العاملی انجام داده است.<ref> ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۴۰.</ref>