فقیه جامع‌الشرائط: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فقیه جامع‌الشرائط''' فقیهی که شرایط علمی، عملی، اعتقادی و اخلاقی لازم برای [[مرجع تقلید|مرجعیت]] را داراست و مشروعیت بسیاری از اعمال فقهی و همچنین تصرفات در امور مالی، قضایی و سیاسی به حضور او منوط شده است. برای فقیه جامع‌الشرائط ویژگی‌های مانند [[عدالت]]، آگاهی به موازین و مقررات اسلام (فقاهت) و حسن تدبیر امور ترسیم شده که بدون آن شرایط امکان تصدی مناصب و وظایف مختص به فقیه جامع‌الشرائط وجود ندارد.

در کتاب‌های فقهی به وظایف فقیه جامع‌الشرائط در سه حوزه [[فتوا|افتا]]، [[قضاوت|قضا]] و [[ولایت]] اشاره شده است؛ البته برخی از فقها، ولایت بر مردم را از حوزه اختیارات فقیه خارج می‌دانند. در مقابل، عده‌ای از فقها مانند [[ملا احمد نراقی]] و [[امام خمینی]] با استناد به [[آیات]]، [[حدیث|روایات]] و [[دلیل عقلی|دلائل عقلی]] معتقد به [[ولایت فقیه]] هستند و تمام اختیارات و مناصب پیامبر(ص) و امامان(ع)، برای فقیه جامع‌الشرائط نیز ثابت می‌دانند. به گفته آنها امور مرتبط با دین و دنیای مردم از جمله [[اقامه حدود|اجرای حدود الهی]]، حفظ اموال یتیمان و مجانین و غائبین، تصرف در اموال [[امام معصوم(ع)]]، تشکیل حکومت اسلامی و ... در حیطه وظایف فقیه جامع‌الشرائط است.

فقیه یا مجتهد جامع‌الشرائط از عناوین پرتکرار در [[ابواب فقه|ابواب مختلف فقه]] است و [[فقها]] به مناسبت سخن از مسائل متعددی چون [[امر به معروف و نهی از منکر]]،<ref>علامه حلی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۵۲-۳۵۳؛ شهید اول، غایة المراد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۵۰۵-۵۱۱.</ref> [[قضاوت]]،<ref>شهید اول، الدورس الشرعیه، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۶-۶۷؛ فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، کتابخانه مرعشی نجفی، ج۳، ص۲۴۸.</ref> [[فتوا|افتاء]]، [[اجتهاد]] و [[تقلید]]،<ref>حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۰۳ق، ص۴۲۱-۴۲۲.</ref> [[نماز جمعه]]،<ref>محقق کرکی، رسائل محقق الکرکی (رسالة الصلاة الجمعة)، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۳۷-۱۷۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۸۸.</ref> [[رویت هلال]]،<ref>خویی، موسوعة الإمام الخوئی، ۱۴۱۸ق، ج‌۱، ص۳۵۷.</ref> برعهده گرفتن [[امور حسبه]]،<ref>بحرانی، أجوبة المسائل البهبهانیة‌، ۱۴۰۶ق، ص۶۶-۷۷؛ خویی، موسوعة الإمام الخوئی، ۱۴۱۸ق، ج‌۱، ص۳۶۰</ref> [[جهاد]]،<ref>خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۶۶.</ref> ولایت در امور سیاسی<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۲۵؛ موسوی خلخالی، الحاکمیة فی الاسلام، ۱۴۲۵ق، ص۵۴۵-۵۵۲.</ref> و ...، در متون فقهی خود از آن استفاده کرده‌اند.  

در تعریف فقیه جامع‌الشرائط گفته شده؛ او کسی است که شرایط علمی، عملی، اعتقادی و اخلاقی لازم برای [[مرجع تقلید|مرجعیت]] را دارا باشد.<ref>محامد، [https://hawzah.net/fa/Article/View/87451 «فقیه جامع‌الشرائط و منصب افتاء»]، مندرج در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref> به باور [[صاحب جواهر]] و [[شیخ انصاری]]، فقیهی که داراى ملکه استنباط احکام از [[ادله شرعیه]] است و شرایط لازم، همچون [[ایمان]]، [[عدالت]]، [[زهد]] و [[تقوا]] را براى تصدى منصب مرجعیت داشته باشد، فقیه جامع‌الشرائط است<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۹۹؛ شیخ انصاری، القضاء و الشهادات، ۱۴۱۵ق، ص۲۲۹-۲۳۱.</ref> و به گفته [[جوادی آملی]] کسی که صرفا [[فقه]] خوانده و حتی دارای ملکه استنباط احکام باشد، او را فقیه جامع‌الشرائط نمی‌نامند.<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۶.</ref>

در متون فقهی، صفات و ویژگی‌هایی برای فقیه جامع‌الشرائط ذکر شده که بدون وجود آن ویژگی‌ها، امکان در اختیار گرفتن مناصب و وظایف ترسیم شده برای فقیه جامع‌الشرائط وجود نخواهد داشت. [[حسینعلی منتظری]] از مراجع تقلید معاصر در [[کتاب دراسات فی ولایة الفقیه]]، برای حاکم جامعه اسلامی به هشت شرط اشاره می‌کند و از کسی که این شرایط را داشته باشد، با عنوان فقیه جامع‌الشرائط تعبیر کرده است. این شرایط طبق آنچه او گفته چنین است: [[عقل|عقل کافی]]، [[اسلام]] و [[ایمان]]، [[عدالت]]، آگاهی به موازین و مقررات اسلام (فقاهت)، توانایی و حسن تدبیر امور، ذکوریت، پاک‌زادی (حلال‌زاده) و اجتناب از خصلت‌های ناپسند مانند بخل و حرص.<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۷.</ref>

[[عبدالله جوادی آملی]] از فقهای معاصر نیز معتقد است فقیه جامع‌الشرائط باید سه ویژگی داشته باشد: اجتهاد مطلق، عدالت مطلق و قدرت مدیریت و استعداد رهبری.<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۶.</ref> اجتهاد مطلق به نظر او آگاهی مجتهد از همه اصول و فروع در [[عبادات]]، [[عقود اسلامی|عقود]]، [[احکام شرعی|احکام]]، [[ایقاعات]] و سیاست اسلامی است.<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۷.</ref> جوادی آملی درباره عدالت مطلق نیز می‌گوید، مجتهد جامع شرایط علاوه بر عقل نظری باید در عقل عملی نیز به مقدار ممکن کامل باشد؛ یعنی هم علم دین را بفهمد و هم در محدوده حیات خودش و در جامعه اسلامی به درستی اجرا نماید و مطیع [[هوای نفس]] نشود.<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۸.</ref> داشتن بینش صحیح از امور سیاسی داخلی و خارجی و هنر مدیریت آن شرط دیگر فقیه جامع‌الشرائط است که جوادی به آن اشاره کرده است.<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۹.</ref>

فقهایی چون [[ملا احمد نراقی]] و [[امام خمینی]] درباره وظایف و اختیارات فقیه جامع‌الشرائط به صورت کلی معتقدند؛ همه اختیارات و وظایفِ پیامبر(ص) و امامان(ع)، برای فقیه جامع‌الشرائط نیز ثابت است و امور مرتبط با دین و دنیای مردم از جمله [[اقامه حدود|اجرای حدود الهی]]، حفظ اموال یتیمان و مجانین و غائبین، تصرف در اموال امام معصوم(ع)، تشکیل حکومت اسلامی و ... در حیطه وظایف او خواهد بود.<ref>نراقی، عوائد الایام، ۱۴۱۷ق، ص۵۳۶؛ امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۲۳ق، ص۵۰-۵۱.</ref> در مقابل، برخی فقها مانند [[شیخ مرتضی انصاری]]، حوزه اختیارات فقیه جامع‌الشرائط را محدودتر ترسیم می‌کنند و اموری چون ولایت بر اموال و انفس را از دائره وظایف و اختیارات فقیه خارج می‌کند.<ref>انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴۴-۵۶۰.</ref>

در کتاب‌های فقهی وظایف فقیه جامع‌الشرائط در سه حوزه [[فتوا|افتا]]، [[قضاوت|قضا]] و [[ولایت]] ترسیم شده است؛<ref>انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴۴؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۸؛ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref> البته به اعتقاد جوادی آملی، علاوه بر سه وظیفه فوق، مهم‌ترین وظیفه فقیه جامع‌الشرائط به عنوان سرپرست جامعه اسلامی و به تبع از امام معصوم(ع)، حفظ [[قرآن]] و [[سنت|سنت معصومین]] از گزند انحرافات است.<ref>جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۲-۲۴۳.</ref>[[علامه طهرانی]] بر این باور است که در حکومت‌ اسلامی  حق حاکمیت‌ بر عهده فقیه‌ عادل‌ است که‌ بر اوضاع‌ زمان‌ آگاه‌ و از مصالح‌ ملت‌ مسلمان‌ اطلاع‌ دارد و قلبش متصل به [[ملکوت]] است  وی معتقد است در حکومت بر اساس مدل «[[ولایت فقیه|ولایت فقی]]ه»، رییس‌‌جمهور باید همان فقیه جامع‌الشرایط باشد. <ref>https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=8931</ref>

سرپرستی، تسلط و تصرف مجتهد جامع‌الشرائط در امور دیگران<ref>انصاری،‌ کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ۵۴۵.</ref> و همچنین مدیریت جامعه اسلامی به‌منظور اجرای [[احکام شرعی|احکام اسلامی]] و تحقق ارزش‌های دینی از دیگر وظایفی است که برای مجتهد جامع‌الشرائط تصویر شده است.<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱؛ جوادی آملی، ولایت فقیه، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۹ و ۲۴۴.</ref> بر این اساس، در زمان [[غیبت امام زمان(عج)]]، حکومتِ جامعه مسلمانان برعهده فقیه جامع‌الشرائط گذاشته شده است.<ref>فیرحی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲و۲۴۳.</ref>

ولایت داشتن فقیه جامع‌الشرائط بر دیگران از مسائل مورد اختلاف فقهای شیعه است. فقهایی چون [[شیخ انصاری]]،<ref>انصاری،‌ کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴۴-۵۶۰.</ref> [[آخوند خراسانی]]،<ref>کدیور، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶.</ref> [[میرزای نائینی]] و [[ابوالقاسم خویی]] را از مخالفان ولایت فقیه دانسته‌اند<ref> فیرحی، «شیعه و دموکراسی مشورتی در ایران»، ص۱۳۹و۱۴۱.</ref> در مقابل علمایی مانند [[ملا احمد نراقی]]،<ref>نراقی، عوائد الایام، ۱۴۱۷ق، ص۵۲۹-۵۳۰.</ref> [[جعفر کاشف‌الغطاء|شیخ جعفر کاشف الغطا]]<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۰۷؛ فیرحی، قدرت دانش مشروعیت در اسلام، ۱۳۹۴ش، ص۳۱۳.</ref> و شاگردش [[محمدحسن نجفی]]،<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۹۵-۳۹۶؛ ج۲۲، ص۱۵۵، ص۱۹۵؛ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۷-۴۸.</ref> [[امام خمینی]]<ref>امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۶۳۸-۶۴۲.</ref> و [[حسینعلی منتظری]]<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱-۱۲.</ref> با استناد به [[آیه|آیات]] و [[حدیث|روایات]] و [[دلیل عقلی|دلائل عقلی]] منصب ولایت را برای فقیه جامع‌الشرائط اثبات می‌کنند.