حسن و قبح: تفاوت میان نسخه‌ها

در زمینه حسن و قبح، میان اندیشمندان مسلمان اختلاف‌نظر هست: [[شیعه|شیعیان]] و [[معتزله|مُعتزله]] به حسن و قبح عقلی باور دارند؛ یعنی ارزش افعال را ذاتی می‌دانند و می‌گویند عقل توان درک حسن و قبح برخی افعال را دارد. در مقابل، [[اشاعره|اَشاعِره]] بر آن‌اند که حسن و قبح، شرعی است؛ یعنی افعال به‌خودی‌خود، نه خوب‌اند، نه بد؛ بلکه آنچه خدا به آن دستور دهد، حَسَن و آنچه از آن باز دارد، قبیح است.

مسئله حسن و قبح را از مباحث مهم دانش [[کلام اسلامی|کلام]] و مبنای بسیاری از مسائل آن می‌دانند.<ref>سبحانی، حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان، ۱۳۸۱ش، ص۷-۸.</ref> عالمان مسلمان به آن اهمیت بسیار داده و در خصوص آن، بسیار بحث کرده‌اند.<ref>هاشمی، «حسن و قبح»، ص۳۶۴.</ref> در نوشته‌های کلامی، این مسئله در بحث از افعال خداوند و برای اثبات [[عدل الهی]] بررسی می‌شود.<ref>برای نمونه، نگاه کنید به حلی، کشف‌المراد، ص۲۷۹-۲۸۰.</ref>

مسئله حسن و قبح از این بحث می‌کند که ملاک «حُسن» (نیکویی) و «قُبح» (ناپسندی) افعال چیست. آیا حَسَن (نیکو ) و قبیحِ (ناپسند) واقعی وجود دارد یا این‌دو اعتباری‌اند و هرچه خدا به آن امر کند، نیکو و هرچه از آن نهی کند، ناپسند است؟<ref>مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱؛ حلی، کشف‌المراد، ص۲۷۹-۲۸۰.</ref>

حالت نخست را حسن و قبح عقلی یا ذاتی می‌گویند و حالت دوم را حسن و قبح شرعی.<ref>مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱؛ حلی، کشف‌المراد، ص۲۷۹-۲۸۰.</ref>

[[متکلم|متکلمان]] شیعه و معتزله می‌گویند اَعمال با قطع‌نظر از اینکه خدا به حُسن یا قُبحشان حکم کند، به‌لحاظ عقلی، به حَسَن و قبیح تقسیم می‌شوند؛ یعنی عقل به نیکویی و زشتی برخی امور حکم می‌کند.<ref>حلی، کشف‌المراد، ص۲۸۰-۲۸۱.</ref>

اما اشاعره معتقدند حُسن و قُبح فقط از شرع فهمیده می‌شود.<ref>فخرالدین رازی، الاربعین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۳۴۸.</ref> اگر شارع به چیزی امر کند حَسَن است و اگر از چیزی نهی کند، قبیح است. بدون توجه به شرع، هیچ‌چیزی نه حَسَن است، نه قبیح.<ref>حلی، کشف‌المراد، ص۲۸۱.</ref>

می گویند بحث درباره حسن و قبح افعال، پیش از اسلام، در ادیان دیگر<ref>پاکتچی، «حسن و قبح»، ص۶۴۴-۶۴۵.</ref> و نیز اندیشه برخی فیلسوفان یونان<ref>هاشمی، «حسن و قبح»، ص۳۶۴.</ref> مطرح بوده است؛ اما مسلمانان به آن اهتمام ویژه داشته‌اند.<ref>هاشمی، «حسن و قبح»، ص۳۶۴.</ref> حسن و قبح از قرن دوم قمری، به‌دست معتزله، به‌صورت مسئله درآمد.<ref>پاکتچی، «حسن و قبح»، ص۶۴۶.</ref> پس از آن، اشاعره که مخالف حسن و قبح عقلی بودند، وارد نزاع شدند و حسن و قبح شرعی را مطرح کردند.<ref>ربانی گلپایگانی، «تاریخ و تطور قاعده حسن و قبح عقلی در کلام اسلامی»، ص۲۲-۲۳.</ref>

* حسن و قبح عقلی امری بدیهی است وعقل بدون رجوع به شرع هم به خوبیِ احسان و بدیِ ظلم حکم می‌کند؛ زیرا ما به‌صورت قطعی درمی‌یابیم که احسان کردن به دیگران خوب است و انجام‌دهنده آن را می‌ستاییم. همچنین بدی‌کردن را زشت می‌دانیم و انجام‌دهنده آن را نکوهش می‌کنیم.<ref>حلی، کشف‌المراد، ص۲۸۱.</ref>

* اگر حسن و قبحِ چیزها را با عقل درک نکنیم، به‌وسیله شرع هم نمی‌توانیم بفهمیم؛ زیرا عقل ما نمی‌تواند درک کند دروغ‌گویی قبیح است. بنابراین ممکن می‌دانیم که خدا دروغ بگوید. در نتیجه اگر خدا بگوید چیزی نیکو یا ناپسند است، یقین پیدا نمی‌کنیم که آن چیز چنان است.<ref>حلی، کشف‌المراد، ص۲۸۱.</ref>

* اگر حسن و قبح عقلی نباشد، نمی‌توان حقانیت دین الهی را اثبات کرد؛ زیرا در این صورت، انجام هیچ کاری از خدا قبیح نیست. بنابراین قبیح نیست که معجزه را در اختیار کسانی بگذارد که پیامبر نیستند. درنتیجه از طریق معجزه، نبوت هیچ پیامبری ممکن نیست و بنابراین هیچ دین الهی‌ای را نمی‌توان اثبات کرد.<ref>حلی، نهج الحق و کشف الصدق، ۱۹۸۲م، ص۸۴.</ref>

* حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان، نوشته [[جعفر سبحانی]]؛

* حسن و قبح ذاتی و عقلی از منظر دانشمندان اسلامی، اثر هادی وحدانی‌فر؛

* قاعده کلامی حسن و قبح عقلی، تألیف رضا برنجکار و مهدی نصرتیان؛

* اسفراینی، طاهر بن محمد، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیه عن الفرق الهالکین، تحقیق کمال یوسف الحوت، لبنان، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

* [https://www.cgie.org.ir/fa/article/227342/%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%88-%D9%82%D8%A8%D8%AD دائرة المعارف بزرگ اسلامی]