آیه اهل الذکر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه اَهلُ الذّکر''' یا '''آیه سؤال''' ([[سوره نحل|نحل]]: ۴۳ و [[سوره انبیاء|انبیاء]]: ۷) همه مردم به‌ویژه [[مشرکان]] را به سؤال از اهل علم درباره حقیقت نبوت پیامبر اسلام(ص) دعوت می‌کند. این آیه هنگامی نازل شد که مشرکان [[مکه]] منکر دعوت [[پیامبر اسلام(ص)]] شدند و گفتند خدا باید از میان [[فرشتگان]]، [[پیامبری]] برگزیند.   

مفسران ذیل این دو آیه با استناد به [[روایات]] متعددی از کتب شیعه و [[اهل سنت]] روشن‌ترین مصداق اهل الذکر را [[اهل بیت(ع)]] دانسته‌اند که باید احکام دین و [[تفسیر]] را از آنان فراگرفت.  

در برخی کتب اصولی برای حجیت [[خبر واحد]] به آیه اهل الذکر استناد شده است.  

از [[ابن عباس]] روایت شده، زمانی که [[محمد(ص)]] به [[پیامبری]] برگزیده شد، این موضوع بر مردم [[مکه]] گران آمد و منکر [[نبوت]] او شدند و گفتند [[خدا]] بزرگ‌تر از آن است که از میان بشر پیامبری برگزیند؛ در جواب ادعای مشرکان، این [[آیه]] و آیه دوم [[سوره یونس]] «أَ كانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَيْنا إِلى‏ رَجُلٍ مِنْهُمْ» نازل شد.<ref>محقق، نمونه بیانات در شأن نزول آیات، ۱۳۶۱ش، ص۴۸۱.</ref> همچنین گفته شده آیه اهل الذکر در جواب [[مشرکان]] که می‌گفتند فرستاده خدا چرا نباید از جنس [[فرشته]] باشد؟ نازل شد.<ref> واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۶.</ref>

[[مفسران]] ذیل آیه اهل‌الذکر، منظور از اهل ذکر و مصادیق آن را مورد بررسی قرار داده‌اند. بر اساس نظر مفسران با توجه به سیاق این آیه، منظور از اهل ذکر، اهل علم و خبرگان هستند؛ کسانی که بیشترین تعلق و سنخیت را با ذکر (قرآن، کتب آسمانی و ...) دارند و در آیات مورد بحث، اهل ذکر، علمای یهود و نصاری<ref>ابوحیان، البحر المحیط، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۵۳۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۲، ص۲۵۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۲۴۴.</ref> یا عالمان به اخبار گذشتگان و آگاهان به احوال امت‌های پیشین هستند<ref> طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۵۵۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۲، ص۲۵۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۲۴۴.</ref> و مقصود از سؤال، پرسش از نشانه‌های [[نبوت]] است که در کتاب‌هایشان وجود دارد.<ref>اصغرپور قراملکی، «اهل الذکر»، ص۱۳۲.</ref> با این حال مفسران مفهوم اهل الذکر را عام گرفته و مصادیق دیگری برای آن ذکر کردهاند. در میان مفسران شیعه و سنی دو دیدگاه درباره مصداق اهل ذکر مطرح است:

مفسران شیعه با استناد به روایات متعددی<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱.</ref> {{یادداشت|در این روایات با مضامینی متفاوت یه این مسأله پرداخته شده است: به عنوان مثال در روایتی آمده است قرآن ذکر است و ما آل رسول، اهل ذکر هستیم یا در روایتی دیگر پیامبر(ص) را به عنوان ذکر و اهل بیت او را اهل ذکر معرفی کرده‌است.(کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۴؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۷، ص۷۳.)}} مصداق بارز و کامل اهل ذکر را [[اهل بیت(ع)]] دانسته‌اند.<ref>حویزی، نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۲۴۴.</ref> در تفاسیری از اهل سنت نیز با تکیه بر روایاتی از جمله روایت [[ابن عباس]]، منظور از اهل الذکر [[حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم|محمد]]، [[امام علی(ع)|علی]]، [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه]]، [[امام حسن(ع)|حسن]] و [[امام حسین علیه السلام|حسین]] معرفی شده‌اند؛ کسانی که اهل علم و عقل و بیان هستند.<ref>حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۳۲.</ref>

قرطبی و طبری از مفسران اهل سنت ذیل آیه ۷ [[سوره انبیاء]] روایتی را نقل می‌کنند که در آن علی(ع) در زمان نزول این آیه می‌فرماید «نحن اهل الذکر».<ref>قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج ۱۱، ص۲۷۲؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۵.</ref>

در توضیح روایات فوق همچنین گفته شده مقصود ائمه از اینکه گفته‌اند ما اهل الذکر هستیم ظاهر آیه نیست؛ زیرا [[کافران]] مکه ممکن نبوده از ائمه چیزی بپرسند و بر فرض پرسش هم کلام ایشان را حجت نمی‌دانستند، چنانکه کلام رسول خدا را نمی‌پذیرفتند؛ بنابراین منظور از این روایات تشبیه و تمثیل است. با این توضیح که هر چیز را باید از اهلش پرسید. همان‌گونه که بشر بودن [[پیامبران]] را از عالمان امت‌های پیشین باید پرسید، تفسیر و احکام اسلام را نیز باید از [[امامان معصوم(ع)]] پرسید.<ref>شعرانی، نثر طوبی، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۲۷۶.</ref>

به گفته نجارزادگان، غالباً با توجه به سیاق آیه، اهل ذکر را [[اهل کتاب]] یا اهل علم (علما) معنا کرده‌اند.<ref>نجارزادگان و هادی‌لو، «بررسی و ارزیابی وجوه جمع بین روایات اهل الذکر»، ص۳۵.</ref> معنای اهل ذکر شامل تمام کسانی است که علم و آگاهی بیشتری دارند. این [[آیه]] را ارشاد به یکی از اصول عقلایی و احکام عام عقلی می‌دانند که از وجوب رجوع جاهل به عالم در هر فن و رشته سخن می‌گوید و به همین جهت روشن است که این دستور یک دستور تعبدی نبوده و امر آن هم، [[امر مولوی]] نیست.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۲، ص۲۵۹.</ref>

برای حجیت [[خبر واحد]] به آیه اهل الذکر استناد شده است؛ بر اساس این نظر کلمه «فاسئلوا» سؤال از اهل ذکر را واجب کرده و لازمه وجوب سؤال، وجوب قبول و متعبد شدن به آن است؛ زیرا در غیر این صورت وجوب سؤال لغو می‌شود.<ref>انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۳؛ آخوند خراسانی، کفایه الاصول، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۰۰.</ref> در مقابل به این نظر اشکال شده که اولاً آیه در مورد [[اخبار مستفیض]] قابل قبول است<ref>انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۳.</ref> ثانیاً اگر آیه دلالتی بر حجیت خبر واحد و وجوب تعبد به آن داشته باشد، خبر واحدی را حجت می‌داند که راوی آن اهل علم و آگاه به مورد سؤال باشد، نه کسانی که صرفاً چیزی را شنیده و آن را نقل می‌کنند؛ بنابراین آیه به [[تقلید]] عامی از عالم اشاره دارد، چنانکه اصولیان برای وجوب تقلید بر عامی به این آیه استدلال کرده‌اند.<ref>اصغرپور قراملکی، «اهل الذکر»، ص۱۳۳.</ref>

* اصغرپور قراملکی، محسن، «اهل الذکر»، در دائره المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.

* نجار زادگان، فتح‌الله و هادی لو، سمیه، «بررسی و ارزیابی وجوه جمع بین روایات اهل الذکر»، مجله علوم حدیث، ش ۶۵، پاییز ۱۳۹۱.