مسجد جامع: تفاوت میان نسخه‌ها

در قرن‌های نخستین معمول آن بود که هر شهر یک مسجد جامع داشته باشد تا مظهر وحدت مردم و پیوند آنها با حکومت باشد با افزایش جمعیت و کمبود جا در مساجد، حاکمان به توسعه مساجد اصلی شهرها پرداختند و تا نیمه قرن دوم قمری در هریک از شهرهای [[مدینه]]، [[مکه]]، [[کوفه]]، [[بغداد]]، [[بصره]]، فسطاط و [[دمشق]] یک نماز جمعه برگزار می‌شد.<ref>برای نمونه نک: ابن جوزی، ج۹، ص۱۹۸؛ ابن کثیر، ج۵، جزء۱۰، ص۱۳۶؛ مقری، ج۱، ص۳۷۴.</ref> از قرن دوم قمری به بعد، در برخی شهرها مانند [[مرو]]،<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.</ref> بغداد،<ref>ابن جوزی، ج۱۳، ص۵-۶؛ ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲.</ref> مصر و [[قاهره]]<ref>ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.</ref> دو یا چند مسجد جامع ساخته شد.

مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نامگذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شدند مانند جامع بصره، کوفه، اصفهان، ری، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع  مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت.<ref>معروف، ص۳۷۷.</ref> برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، [[جامع حاکم مصر|جامع حاکم]]، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب منصبان بودند، شناخته می‌شدند.<ref> ابن جوزی، ج۱۱، ص۲۵۲؛ ابن اثیر، ۱۳۸۲، ص۱۵۴؛ مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵؛ نعیمی دمشقی، ج۲، ص۳۲۴، ابن عماد، ج۳، ص۲۳۹.</ref> همچنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود.<ref>مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵.</ref>  

مساجد جامع معمولا با نظارت خلیفه یا نمایندگان او اداره می‌شد خلفای نخستین خود در مساجد جامع [[خطبه]] می‌خواندند و نماز جمعه برگزار می‌کردند.<ref>ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۱۹۶؛ ابن خلدون، ج۱، مقدمه۲۷۴. </ref>در دوره‌های بعد خلیفه نظارت بر مساجد جامع و برگزاری [[نماز جمعه]] را به دیگران وا می‌گذاشت و خودش در مناسبت‌های خاص همچون [[عید فطر]] و [[عید قربان|قربان]] در آن حاضر می‌شد.<ref>ابن طولون، قسم۱، ص۱۱۶-۱۱۷؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۴، ص۳۹. </ref> خلیفه اداره مساجد جامع را به عالم دینی، قاضی یا وزیر واگذار می‌کرد و طی فرمانی امام و خطیب جمعه مساجد جامع مرکز خلافت را منصوب می‌نمود.<ref>ابن جوزی، ج۱۴، ص۳۸۳، ج۱۵، ص۳۵۱.</ref>  

در خلافت عباسی مسؤلیت انتخاب خطیبان و امامان جمعه در ولایات تابع حکومت عباسی بر عهده امیران و والیان بود.<ref>قلققشندی، ۱۳۸۳، ج۱۰، ص۱۵، ۱۹-۲۰</ref> همچنین برای موقوفات مساجد جامع نیز فرمان‌های جداگانه برای قاضیان یا عالمان دینی صادر می‌شد.<ref> ابن جوزی، ج۱۵، ص۱۰۸؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۶۲-۲۶۴.</ref> پس از خلافت عباسی، سلطان یا نائب وی همان وظیفه خلیفه را در گماشتن امامان و خطیبان جمعه در مساجد مهم را بر عهده داشت.<ref>قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۲۶.</ref> در حکومت محمدعلی پاشا، نظارت بر مساجد جامع، به عالمان دینی واگذار شد.<ref>شناوی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶.</ref>

معمولا حکومت‌ها اطلاع‌رسانی خود را از طریق مسجد جامع انجام می‌دادند؛ احکام انتصاب حاکمان جدید، فتح‌نامه‌ها، پیمان‌نامه‌ها، منشورات حکومتی در مسجد جامع به آگاهی مردم رسانده می‌شد<ref>شناوی، ج۱، ص۱۱۵؛ ابن جوزی، ج۶، ص۱۶۷.</ref> همچنین احکام انتصاب قاضی‌القضات<ref>ابن جوزی، ج۱۵، ص۲۰۱.</ref> و فرمان‌های رسمی برای اعمال سیاست‌های دینی و مذهبی حکومت‌ها در مسجد جامع اعلان می‌گردید.<ref>طه ابوسدیره، ص۱۷۰.</ref> بخش‌هایی از مراسم عمومی اعلان خلافت و سلطنت مانند بذل درهم و دینار و پوشاندن خلعت در مسجد جامع صورت می‌گرفت.<ref> ابن جوزی، ج۱۷، ص۲۷۵؛ فرید، ص۱۶۲.</ref>  

در بحران‌های سیاسی و تغییر نظام حکومت، اولین واکنش‌ها در مساجد جامع بروز می‌کرد<ref>برای نمونه رک: ابن جوزی، ج۱۶، ص۳۱-۳۲.</ref> بسیاری از مطالبات مردم از حکومت، اعتراض‌ها، پخش اعلامیه‌ها و حتی برخی از تحرکات ضد حکومتی و آشوب‌های سیاسی و اجتماعی نیز در مساجد جامع صورت می‌گرفت.<ref>ابن جوزی، ج۷، ص۶۰، ۱۲۱، ج۹، ۳۵، ج۱۴، ص۱۹، ج۱۵، ص۲۰۸، ج۱۶، ص۲۲۴، ج۱۷، ص۱۲۰؛ ذهبی، ج۲، ص۲۰۶؛ ابن کثیر، ج۶، جزء۱۲، ص۳۱۷-۳۱۹؛ طیباوی، ص۹۳-۹۵؛ خفاجی، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶؛ طه ابوسدیره، ص۱۷۳.</ref>

مسجد جامع، محل برگزاری آیین‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی بود گاهی نیز به دلایلی [[نماز عید]]، [[نماز استسقاء|استسقا]] و [[نماز میت]] عالمان مشهور و دولتمردان عالی‌رتبه در مساجد جامع برپا می‌شد.<ref>ابن جوزی، ج۱۵، ص۲۰۱، ج۱۷، ص۶۶.</ref> در مناسبت‌های مذهبی مانند [[شب‌های قدر]] مساجد جامع مکان تجمع مردم بود.<ref>ابن جوزی، ج۱۵، ص۴۴؛ برای نمونه‌هایی از برگزاری نماز میت در مساجد جامع نک: ابن جوزی، ج۱۵، ص۱۷۲، ج۱۶، ص۱۳۴، ۱۷۰، ج۱۷، ص۹۶، ۱۵۵، ۱۷۰، ج۱۸، ص۱۵۷.</ref>

مساجد جامع قدیمی‌ترین نهاد آموزشی علوم اسلامی بودند<ref>ابیض، ص۱۹۸-۲۱۰.</ref> محافل رسمی درس و بحث در مساجد جامع حلقه و مجلس نام داشت <ref>منیرالدین احمد، ص۲۸۹-۳۰۱. </ref> معمولا در مساجد جامع مشهور مانند [[مسجد اموی|مسجد دمشق]] درس هر استادی در قسمتی خاص برگزار می‌شد که به آن زاویه می‌گفتند.<ref>مقریزی، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۶.</ref> در جامع اموی دمشق حلقه‌هایی علمی چهار مذهب اهل‌سنت بر پا بود و هر مذهب زاویه‌ای مخصوص داشت و حلقه‌هایی برای آموزش‌های قرآنی تشکیل می‌شد.<ref> ابن جبیر ص ۲۱۴-۲۲۰؛ نعیمی دمشقی، ج۱، ص۳۳۳-۳۳۵، ج۲، ۴۱۰-۱۲؛ جورج مقدسی، ص۱۹-۲۰؛ طنطاوی، ص۲۹-۳۵.</ref> در مسجد جامع نیشابور ابن طاهر ۱۰۰۰ مجلس املای حدیث بر پا کرده بود<ref> ابن جوزی، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref> در [[مسجد جامع اصفهان]] ابوالقاسم طلحی سابقه تشکیل صدها مجلس درس را داشت.<ref>ابن جوزی، ج۱۸، ص۱۰.</ref>  

همچنین در مساجد جامع آموزش‌های عمومی نیز برگزار می‌شد که جنبه تبلیغی و ترویجی داشت و با وعظ و ارشاد همراه بود.<ref> ابن جوزی، ج۱۴، ص۳۸۵، ج۱۷، ص۱۳۰-۱۳۲، ج۱۸، ص۱۹؛ مقریزی، ۱۲۷۰ق، ج۲، ص۲۳۵-۲۵۴؛ طه ابوسدیره، ص۳۱-۳۵.</ref>