قاعده لطف: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قاعده لطف''' قاعده‌ای است در [[علم کلام]] به معنای لزوم انجام کاری از سوی خدا است که به سبب آن، [[تکلیف|مُکَلَّف]] به اطاعت نزدیک و از [[گناه]] دور می‌شود؛ بی‌آن که این لطف، تاثیری در قدرت مکلف داشته باشد و یا او را مجبور بسازد. بیشتر متکلمان [[معتزله]] و [[امامیه]] بر خلاف متکلمان [[اشعری|اشاعره]]، این قاعده را پذیرفته‌اند. متکلمان امامیه از این قاعده در اثبات عقلی بسیاری از اعتقادات اسلامی ـ‌مانند لزوم تشریع [[احکام|تکالیف دینی]]، لزوم ارسال [[پیامبران]]، لزوم تعیین و نصب [[امام]] و غیره- بهره برده‌اند. برخی از فقیهان [[امامیه]] از این قاعده برای اعتباربخشی به [[اجماع]] استفاده کرده‌اند.

در [[کلام اسلامی]]، لطیف‌بودن از [[صفات فعل]] خدا<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۰-۱۲۴.</ref> و به‌معنای انجام‌دادن کاری است که به‌وسیله آن، [[تکلیف|مکلَّف]] به اطاعت نزدیک و از [[گناه]] دور می‌شود؛ بی آن که این لطف، تاثیری در قدرت مکلَّف داشته باشد یا او را مجبور سازد.<ref>علامه حلی، مناهج‌الیقین، ۱۴۱۵ق، ص۳۸۷؛ علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۲۷ق، ص۴۴۴؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، ۱۴۰۵ق، ص۲۷۶؛ قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل‏، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۱۳، ص۹؛ ابن‌نوبخت‏، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۵۵.</ref>

قاعده لطف به این معنا است که هر کاری که به نزدیک شدن انسان‌ها به اطاعت و یا دور شدن آنها از [[گناه]] بینجامد، انجام آن کار بر خداوند لازم است و خداوند حتماً آن کار را انجام می‌دهد؛<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۰۴-۱۰۵؛ فخرالدین رازی، مفاتیح‌الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۳۴۸؛ فخرالدین رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۴۸۱-۴۸۲.</ref> مانند تشریع تکالیف دینی و ارسال پیامبران که انسان‌ها از این راه، با تکالیف دینی‌شان آشنا می‌شوند.<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیة، ۱۴۱۸ق، ص۱۱۴-۱۱۶.</ref>

لطف را بر دو قسم دانسته‌اند: لطف محصِّل و لطف مقرِّب. <ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۹۷-۹۸.</ref> لطف محصِّل کاری است  که لزوماً باید انجام شود تا اطاعت و بندگی خدا حاصل شود؛ یعنی بدون آن، انسان نمی‌تواند خدا را بندگی کند؛ اما لطف مقرِّب تنها سبب تقرّب و نزدیکی به اطاعت و بندگی است.<ref>سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام‏، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۶.</ref>

متکلمان مسلمان در پذیرش قاعده لطف اختلاف‌نظر دارند. [[معتزله]] و [[امامیه]] با استناد به ادله عقلی و نقلی، به قاعده لطف معتقدند؛ اما [[اشاعره]] با این قاعده مخالف‌اند، اشکالاتی به آن دارند و معتقدند بر خداوند لازم نیست هر لطفی را انجام دهد.<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۰۴-۱۰۵؛ فخرالدین رازی، مفاتیح‌الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۳۴۸؛ فخرالدین رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۴۸۱-۴۸۲.</ref>

دلیل عقلی قاعده لطف ریشه در صفت حکیم‌بودن خدا دارد و اینکه حکیم نقض‌غرض نمی‌کند؛ یعنی کاری انجام نمی‌دهد که با هدفش منافات داشته باشد. بنابراین اگر از انسان بخواهد که او را اطاعت کند، زمینه اطاعت او را هم فراهم می‌کند. صورت این استدلال به‌شرح زیر است:

* خدا حکیم است.

اشاعره می‌گویند از این سخن که لطف بر خدا واجب است، لازم می‌آید که عقل بر خداوند حاکم باشد؛ حال آنکه خدا حاکم مطلق است.<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۱۰.</ref> پاسخ طرف‌دارن قاعده لطف این است که منظور از لزومِ انجام لطف، مکلَّف ساختنِ خداوند به انجام لطف نیست؛ بلکه آن است که [[عقل]] انسان با در نظر گرفتن [[صفات خدا]] از جمله [[علم ذاتی خداوند|علم]] و [[حکمت]] و [[عدل الهی|عدالت]] او، ضرورت انجام لطف از سوی خداوند را درک می‌کند.<ref>طوسی، نقدالمحصل، ۱۴۰۵ق، ص۳۰۲.</ref>

*'''تشریع تکالیف دینی:'''  تکالیف دینی (مثل حرمت ظلم و وجوب [[نماز]]) از آن جهت که انسان‌ها را به انجام تکالیف عقلی (مثل بدی ظلم یا خوبی [[شکر|تشکر]] از خداوند) نزدیک می‌سازند لطف به شمار می‌آیند.

*'''عصمت پیامبران:‌''' مردم با دیدن [[گناه]] و رفتار زشت از [[پیامبران]]، از آنها دور می‌شوند؛ اما با دیدن عصمت و پاکی، به اطاعت و پیروی از آن‌ها نزدیک می‌شوند و به آنها تمایل می‌یابند.  

* سید مرتضی،الذخیرة فی علم الکلام‏، قم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، ۱۴۱۱ق.

* فخرالدین رازی، فخرالدین، مفاتیح‌الغیب،  بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۲۰ق.

* فخرالدین رازی، فخرالدین، المحصل، عمان، دارالرازی، ۱۴۱۱ق.  

* علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۷ق.

* علامه حلی، كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات‏، تعلیقه آیت الله سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۲ش.

* علامه حلی، مناهج الیقین فی اصول الدین، تهران، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.

* فاضل مقداد، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی‏، ۱۴۰۵ق.

* قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل‏، قاهره، الدار المصریة، ۱۹۶۵-۱۹۶۲م‏.