|
|
| خط ۲۶: |
خط ۲۶: |
| [[ابن ابی‌الحدید|ابن ابی‌الحدید معتزلی]] به شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> عبارت معروفی به ابوحنیفه منسوب است که «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}». گفته شده است که این عبارت نخستین‌بار در قرن چهاردهم قمری در ''کتاب مختصر تحفة الاثناعشریه''<ref>آلوسی، مختصر تحفة الاثناعشریه، ۱۳۸۷ش، ص۸.</ref> مطرح شده است.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref> برخی این عبارت را به علم‌آموزی ابوحنیفه نزد امام صادق تفسیر کرده و با استناد به آن شاگردی او را نزد آن حضرت اثبات می‌کنند.<ref>رک. ک. رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۹۵.</ref> | | [[ابن ابی‌الحدید|ابن ابی‌الحدید معتزلی]] به شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> عبارت معروفی به ابوحنیفه منسوب است که «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}». گفته شده است که این عبارت نخستین‌بار در قرن چهاردهم قمری در ''کتاب مختصر تحفة الاثناعشریه''<ref>آلوسی، مختصر تحفة الاثناعشریه، ۱۳۸۷ش، ص۸.</ref> مطرح شده است.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref> برخی این عبارت را به علم‌آموزی ابوحنیفه نزد امام صادق تفسیر کرده و با استناد به آن شاگردی او را نزد آن حضرت اثبات می‌کنند.<ref>رک. ک. رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۹۵.</ref> |
|
| |
|
| برخی دیگر بر این باورند که عبارت «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}» به شاگردی ابوحنیفه نزد [[زید بن علی]] اشاره دارد نه امام صادق و شاگردی وی نزد زید بن علی<ref>ابوزهره، ابوحنیفه، دارالفکر، ص۷۰-۷۲؛ شعکه، الائمة الاربعه، ۱۴۰۳ق، ص۱۵: به نقل از رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۹.</ref>را شاهد این مدعا می‌دانند.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۰.</ref> البته به دلیل نبود این عبارت در منابع نخستین در اصل آن نیز تردید شده و حتی احتمال داده شده که سُنتان(دو روش) درست باشد نه سَنتان.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۰. </ref> | | برخی دیگر بر این باورند که عبارت «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}» به شاگردی ابوحنیفه نزد [[زید بن علی]] اشاره دارد نه امام صادق و شاگردی وی نزد زید بن علی<ref>ابوزهره، ابوحنیفه، دارالفکر، ص۷۰-۷۲؛ شعکه، الائمة الاربعه، ۱۴۰۳ق، ص۱۵: به نقل از رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۹.</ref>را شاهد این مدعا می‌دانند.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۰.</ref> البته به دلیل نبود این عبارت در منابع نخستین در اصل آن نیز تردید شده و حتی احتمال داده شده که سُنتان(دو روش) درست باشد نه سَنتان.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفی |
| | |
| ==مرجعیت فقهی==
| |
| ابوحنیفه، پس از درگذشت [[حماد بن ابی سلیمان]] (۱۲۰ق) به عنوان برجسته‌ترین شاگرد حلقه او مرجع صدور [[فتوا]] و تدریس [[فقه]] در [[کوفه]] گردید و از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار گشت.<ref>نک: صمیری، ص۲۱-۲۲</ref>
| |
| | |
| ==فعالیت‌های سیاسی==
| |
| در فاصله سال‌های ۱۲۱-۱۳۲ق که [[امویان|حکومت اموی]] واپسین سال‌های خودرا می‌گذراند، ابوحنیفه به عنوان فقیهی مخالف با فساد دستگاه حکومت، با دیدگاه‌های اعتقادی خاص خود، بسیار مورد توجه جناح‌های مخالف حکومت، غیر از [[خوارج]]، قرار گرفت.
| |
| | |
| در جریان قیام [[زید بن علی]] در سال‌های ۱۲۱-۱۲۲ق، ابوحنیفه پنهانی او را یاری نمود و مال و جنگ افزار در اختیارش قرار داد.<ref>نک: بلاذری، ج۳، ص۲۳۹؛ ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹-۱۰۰</ref>
| |
| | |
| در ۱۲۶ق در جریان دریافت امان نامه برای بازگشت [[حارث بن سریج]] (یکی از سران انقلابی [[خراسان]]) به مرور، ابوحنیفه بین خراسانیان و [[اجلح]] از نزدیکان خلیفه، نقش میانجی را ایفا نمود.<ref>طبری، تاریخ، ج۷، ص۲۹۳</ref>
| |
| | |
| در فاصله سال‌های ۱۲۷-۱۲۸ق که [[خوارج صفری|خوارج صُفری]] به رهبری [[ضحاک بن قیس شیبانی]] کوفه را تصرف کردند، ابوحنیفه با آنان درگیر [[مناظره|مناظراتی]] بوده است.<ref>نک: ابن عبدالبر، ص۱۵۸-۱۵۹؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶-۶۷؛ نیز خطیب، ج۱۳، ص۳۶۶</ref>
| |
| | |
| ==ترک کوفه==
| |
| هنگامی که [[یزید بن عمر بن هبیره]] در ۱۲۹ق از جانب مروان دوم به فرمانروایی عراق منصوب شد، ابوحنیفه را به تصدی منصب قضا و به روایتی، به نظارت بر [[بیت المال]] فراخواند و ابوحنیفه با وجود فشاری که ابن هبیره بر او وارد آورد، از پذیرش پیشنهاد او سر باز زد.<ref>یحیی بن معین، ج۱، ص۷۹؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۲۶-۳۲۷</ref>
| |
| | |
| افزایش فشار از جانب ابن هبیره بر ابوحنیفه، او را ناچار ساخت تا کوفه را ترک گفته، به [[مکه]] بگریزد و در دو سالِ باقیمانده از سلطه [[امویان]] را در آنجا به سر برد<ref>نک: مکی، ج۲، ص۲۴؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶</ref> وی دراین فرصت به تبلیغ اعتقادات و آراء فقهی خود پرداخت و با [[ایوب سختیانی]] فقیه [[بصره]] که در آن زمان در حرم به سر می‌برد، رقابتی سخت داشت.<ref>نک: بسوی، ج۲، ص۸۷۸؛ ابوزرعه، ج۱، ص۵۰۷</ref>
| |
| | |
| ==بازگشت به کوفه==
| |
| در پی پیروزی [[عباسیان]] و به خلافت رسیدنِ [[سفاح]]، ابوحنیفه به کوفه مراجعت کرد،<ref>نک: خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶؛ مفید، امالی، ص۲۸</ref> ولی با به کار بستن حیله‌ای لفظی از بیعت کردن با سفاح طفره رفت.<ref>مکی، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱</ref>
| |
| | |
| ==وفات در زندان بغداد==
| |
| در آخرین روزهای زندگانی ابوحنیفه، [[منصور عباسی]] او را به [[بغداد]] فراخواند و به دلیلی که دقیقاً روشن نیست، به زندان افکند، جعفری در کتاب [[تشیع در مسیر تاریخ]] علت زندانی‌شدن او را پشتیبانی از قیام [[نفس زکیه]] بر ضد منصور می‌داند.<ref>تشیع در مسیر تاریخ، ص۳۲۶</ref> ابوحنیفه پس از روزی چند در زندان درگذشت.<ref>نک: خطیب، ج۱۳، ص۳۲۷-۳۳۰؛ العیون، ص۲۶۱؛ نیز نک: ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶</ref>
| |
| | |
| پیکر ابوحنیفه، پس از آنکه [[حسن بن عماره بجلی|حسن بن عُمارة بجلی]]، محدث کوفی بر آن نماز گزارد، در [[مقبره خیزران بغداد]] مدفون گردید<ref>ابن ندیم، ص۲۵۵-۲۵۶؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴</ref> بر مدفن وی در ۴۵۹ق قبه (گنبد) و مدرسه‌ای برپا گردید<ref>ابن اثیر، عزالدین، ج۱۰، ص۵۴ </ref> واکنون محله‌ای که مقبره درآن واقع است، به نام '''حی الاعظمیه''' خوانده می‌شود.
| |
| | |
| ==مکتب اعتقادی ابوحنیفه ==
| |
| بر پایه برخی روایات، ابوحنیفه در اوان جوانی در محافل اعتقادی [[کوفه]] شرکتی فعال داشت و در فرصت‌هایی که دست می‌داد، ضمن سفر به [[بصره]] با [[اباضیه|اباضیان]]، [[صفریه|صفریان]] و دیگر گروه‌ها به [[مناظره]] می‌پرداخت.<ref>نک: خطیب، ج۱۳، ص۳۳۳؛ مکی، ج۱، ص۵۹-۶۰</ref>
| |
| | |
| ==مواضع اعتقادی ابوحنیفه==
| |
| ===ایمان و ارجاء===
| |
| بسیاری از نویسندگان [[اصحاب حدیث]]، [[امامیه]]، [[معتزله]] و [[اشاعره]]، ابوحنیفه را از زمره [[مرجئه]] شمرده‌اند. این نسبت آنجنان بازگو شده که گویی در ردیف مسلمات جای گرفته است.<ref>مثلاً نک: بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱؛ عقیلی، ج۴، ص۲۸۳؛ اشعری، سعد، ص۶؛ کشّی، ص۱۹۰؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات، ص۱۳۸</ref>
| |
| | |
| مسأله [[ایمان مرتکب کبیره|ایمانِ مرتکب کبیره]] در نیمه دوم سده اول هجری، سه موضع مختلف و به تبع آن سه گروه پدید آورده بودند:
| |
| | |
| *نخست، [[خوارج]] که عمل را آن اندازه در [[ایمان]] مؤثر می‌دانستند که معتقد بودند ارتکاب [[گناه کبیره|کبیره]] موجب زوال ایمان و سبب کفر می‌گردد؛
| |
| *دوم، [[مرجئه]] که ارتکاب کبیره را از بین برنده ایمان نمی‌دانستند و ضمن جداشمردن عمل از ایمان، ایمان را حقیقتی می‌دانستند که زیادت و نقصان نمی‌پذیرد؛
| |
| *سوم، [[اصحاب حدیث]] که در عین پرهیز از [[تکفیرِ]] مرتکب کبیره، ایمان را دارای درجات دانسته، با دخیل دانستن عمل در [[مفهوم ایمان]]، آن را قابل زیادت و نقصان می‌شمردند.
| |
| | |
| البته باید یاد آور شد که افزون بر این سه گروه موضع گیری‌های بینابینی نیز وجود داشته است.
| |
| | |
| گروه‌های افراطی مرجئه بر این باور بودند که با وجود ایمان، هیچ معصیتی زیانبار نخواهد بود و شخص [[مومن]] با ارتکاب هیچ [[معصیت|معصیتی]] مستحق [[دوزخ]] نخواهد گشت. به اعتقاد آانان حسنات (کارهای نیک) مؤمنان، پذیرفته و سیئات (گناهان) آنان، [[آمرزش|آمرزیده]] خواهد شد.
| |
| | |
| درنیمه نخست سده ۲ق میان مرجئه و اصحاب حدیث، گروه دیگری بودند که گاه در کتاب‌های ملل و نحل به آنان '''مرجئة الستة''' گفته شده است.<ref>نک: شهرستانی، ج۱، ص۱۲۷ و ۱۳۰</ref>
| |
| | |
| اینان در مورد ''زیادت و نقصان ناپذیری ایمان'' و ''جدایی عمل از ایمان'' با مرجئه هم عقیده بودند، ولی با نظرات افراطی آنان درباره ارزش عمل توافق نداشتند.
| |
| | |
| در واقع باید گفت:اگر در افکار منسوب به ابوحنیفه بتوان بر عقیده‌ای بیش از همه تأکید کرد، باور او بر زیادت و نقصان ناپذیری ایمان است که موجب گشته تا مخالفانش اورا '''مرجی''' بخوانند.
| |
| | |
| ابوحنیفه در کتاب [[العالم و المتعلم]] ضمن تکیه بر ارزش عمل، تصریح کرده است که به عقیده او همه مؤمنان لزوماً به [[بهشت]] نخواهند رفت و گناهکاران بدون [[توبه]]، به خواست خداوند، [[عذاب]] گشته یا بخشیده خواهند شد.
| |
| | |
| در العالم و المتعلم مردم از نظر [[درجات اخروی|مراتب اخروی]] به سه گروه تقسیم شده‌اند: اهل بهشت، اهل آتش و موحدانی که باید درباره آنان توقف کرد.<ref>ص۹۷</ref>
| |
| | |
| ===امامت===
| |
| یکی از حساس‌ترین مسائل مربوط به [[امامت]] در طول تاریخ [[فرق اسلامی]]، مسأله نخستین [[:رده: امامان شیعه|جانشینان پیامبر(ص)]] و موضع‌گیری در برابر [[خلفای چهارگانه]] بوده است.
| |
| | |
| در نیمه نخست سده ۲ق در میان گروه‌های غیرشیعی و غیرخارجی، اعتقاد به تفضیل شیخین ([[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]])، امری متداول بود، ولی درباره [[ختنین|خَتَنین]] ([[علی(ع)]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]])، نه تنها از نظر تفضیل (برتری) اختلاف رأی وجود داشت، بلکه گروهی که با عنوان [[مرجئه|مرجئه نخستین]] شناخته می‌شدند، به گفته [[محمد بن سعد بن منیع الهاشمی|ابن سعد]]،<ref>ج۶، ص۲۱۴</ref> درباره اصل [[ایمان]] آن دو قائل به توقف بودند. از افراد شناخته شده گروه اخیر، [[محارب بن دثار]] از شیوخ (اساتید) ابوحنیفه را می‌توان نام برد.<ref>ابن سعد، ج۶، ص۲۱۴</ref>
| |
| | |
| درباره موضع ابوحنیفه دراین مساله، نخست باید به عبارت مجمل [[الفقه الاکبر (کتاب)|الفقه الاکبر]]<ref>ص ۶</ref> اشاره کرد که می‌گوید: ''ماامرعثمان و علی را به خداوند وا می‌گذاریم''. این عبارت ''الفقه الاکبر'' را [[ابن شهرآشوب]] در [[مثالب]]<ref>برگ ۵۹ب</ref> چنین نقل کرده است: ''حکم آنچه بین علی و عثمان رخ داده است، به خداوند ارجاع می‌شود''.
| |
| | |
| ==برحق دانستن علی(ع) ==
| |
| ابوحنیفه، [[حضرت علی(ع)]] را در تمامی جنگ‌هایش برحق دانسته و دشمنان او را باغی شمرده است.<ref>نک: مکی، ج۲، ص۸۳۸۴</ref>
| |
| | |
| وی پس ازآن حضرت نیز، [[امام حسن(ع)]] را به عنوان [[خلیفه]] و [[امام]] بر حق می‌دانست.<ref>طوسی، الخلاف، ج۳، ص۱۰۴</ref>
| |
| | |
| ==ابوحنیفه و شیعه==
| |
| درباره ارتباط ابوحنیفه با [[شیعه]]، در آغاز باید به روایات پرشماری اشاره کرد که مناظراتی بین ابوحنیفه و [[امام صادق(ع)]] و [[امام کاظم(ع)]] و عالمان امامی کوفه چون [[مومن الطاق|محمد بن علی صاحب الطاق]]، [[فضال بن حسن]] و [[هیثم بن حبیب صیرفی]] را دربردارند و پذیرش تک تک آنها نیازمند بررسی سند و متن روایت است. در این مناظرات مسائل مختلف اعتقادی از [[امامت]]، [[ایمان]] و [[قضا و قدر|قدر]] مورد بررسی قرار گرفته است.<ref>نک: ابن بابویه، التوحید، ص۹۶؛ مفید، امالی، ص۲۲ و ۲۶؛ کراچی، ص۱۷۱، ۱۹۶؛ طبرسی، ج۲، ص۳۸۱، ۳۸۲.</ref>
| |
| | |
| البته در برخی روایات امامی از امام صادق(ع) [[ذم]] ابوحنیفه<ref>کشی، ص۱۴۵ ۱۴۶، ۱۴۹</ref> و گاه ابوحنیفه به عنوان فردی کم علاقه به [[علی(ع)]] معرفی شده است.<ref>نک:ابن رستم، ص۲۳؛ مفید، امالی، ص۲۶ ۲۸؛ منتخب الدین، ص۵۱</ref>
| |
| | |
| ==رابطه ابوحنیفه با زیدیه==
| |
| درباره رابطه ابوحنیفه با [[زیدیه]]، باید گفت رابطه صمیمانه او با [[زید بن علی]] و [[ابراهیم حسنی]] بهترین گواه بر حسن روابط است، تا آنجا که [[محمد بن جعفر دیباج]]، فرزند [[امام صادق(ع)]] و یکی از امامان زیدی ضمن ستایش از ابوحنیفه، عمل او در یاری زید را دلیل مودت و دوستی او با اهل ایمان است.<ref>نک: ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹</ref>
| |
| | |
| ==فقه ابوحنیفه==
| |
| ===ساختار فقه ابوحنیفه===
| |
| ====ادلة نقلی====
| |
| در کنار مذهب [[فقه|فقهی]] مدونی که به نام ابوحنیفه برجای مانده است، تنها آنچه از گزارش‌های قدیمی در مورد ادله فقه وی به دست ما رسیده، چند روایت پراکنده است که نباید بیش از اندازه بر اعتبار آنها تکیه کرد. مهم‌ترین و جامع‌ترین آنها روایتی از [[یحیی بن ضریس]] است که در آن ابوحنیفه منابع فقه خود را چنین عنوان نموده است:
| |
| #کتاب خدا؛
| |
| #سنت پیامبر(ص) و روایات صحیح از آن حضرت به نقل ثقات از ثقات؛
| |
| #قول صحابه و در صورت دست نیافتن به حکم در منابع یاد شده،
| |
| #عمل به اجتهاد و رأی<ref>نک: صمیری، ص۲۴؛ ابن عبدالبر، ص۱۴۳؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۶۸</ref>
| |
| | |
| نمونه دیگر، روایت [[ابن صباح]] است که در آن ادله فقه ابوحنیفه (البته پس از کتاب خدا)، [[حدیث صحیح]]، پس از آن آراء [[صحابه]] و [[تابعین]] و سپس [[قیاس]] دانسته شده است.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۴۰</ref> و با روایت ابن ضریس در رابطه با آراء تابعین همخوانی ندارد.<ref>برای روایات مشابه، نک: صمیری، ص۲۴؛ ابن عبدالبر، ص۱۴۳۱۴۵</ref>
| |
| | |
| ====قیاس====
| |
| ابوحنیفه خود مدعی بود که مایه اصلی [[قیاس]] را از برخی [[صحابه|اصحاب]] [[پیامبر(ص)]] گرفته است.<ref>نک: خوارزمی، ابوالمؤید، ج ۲، ص۳۳۸</ref>
| |
| | |
| آنچه در مساله قیاس موجب تمایز ابوحنیفه از دیگران بود، میزان کاربرد و به ویژه چگونگی برخورد در موارد تعارض قیاس با ادله ضعیف نقلی همچون [[خبر واحد]] و برخی [[ظواهر ادله]] بود. همین نکته، باعث می‌شد تا برخی معاصران حدیث‌گرای ابوحنیفه همچون [[مالک بن انس بن مالک|مالک]] که خود قیاس را در فقه به کار می‌بستند، بر قیاس او اشکال گیرند<ref>نک: طبری، «المنتخب»، ص۶۵۴</ref> و در مقابل گروهی را نیز به تحسین قیاس او وامی‌داشت<ref>مثلاً نک: ابن‌قتیبه، المعارف، ص۴۹۵</ref>، تا آنجا که قیاس وی ضرب‌المثل شده بود.<ref>نک: ابوالعلاء، «سقط الزند»، ج۵، ص۱۹۵۶؛ قلقشندی، ج۱، ص۴۵۳</ref>
| |
| | |
| استخراج [[علل احکام]] از [[نص|نصوص]] [[قرآن|کتاب]] و [[سنت]]، تعمیم آنها و پی‌ریزی برخی قواعد در فقه ابوحنیفه بسیار به چشم می‌خورد. او در مسائل غیرتعبدی قواعد را بر [[خبر واحد|اخبار آحاد]] و دیگر ادله ضعیف مقدم می‌داشته است. از نمونه‌های ترجیح قواعد بر ظواهر کتاب، می‌توان حکم به جواز [[نکاح کنیز]] [[اهل کتاب]] با عدم پذیرش [[مفهوم مخالف]] [[مفهوم وصف]] در آیه ۲۵ [[سوره نساء]]<ref>جصاص،ج۳، ص۱۱۶؛ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۲۲۰</ref> را یاد کرد.
| |
| | |
| ====استحسان====
| |
| بنا به تعریف [[سید شریف جرجانی|جرجانی]]، [[استحسان]] عبارت است:
| |
| ::از ترک قیاس و اخذ به حکمی که برای مردمان سهل‌تر باشد،<ref>ص ۸</ref> اما در تعریف دقیق [[ابوالحسن کرخی]]، اسحتسان در [[مذهب حنفی]] عبارت است از:
| |
| ::[[عدول]] [[مجتهد]] در یک مسأله از حکم کردن به مثل موارد نظیر، به انگیزه وجود وجهی قوی‌تر که عدول را اقتضا کند.<ref>نک: علاءالدین بخاری، ج۴، ص۳</ref>
| |
| | |
| حنفیان در کتب [[علم اصول|اصولی]] خود مباحث مربوط به استحسان را بسط و تفصیل داده‌اند، ولی ابوحنیفه خود در برخی از فروع، آنجا که قیاس را نامناسب و قبیح (ناپسند/زشت) می‌دیده، از بکار بردن آن عدول می‌کرده است و عوامل مؤثر در عدول وی مواردی چون ناسازگاری با روابط عادی اجتماعی، جریان مرسوم معاملات و ایجاد [[عسر و حرج]] بوده است.
| |
| | |
| ===نظر امامیه درباره فقه ابوحنیفه===
| |
| از زمان حیات ابوحنیفه، تمسک او به رأی و قیاس و برخی نظرات او در برخی از فروع فقهی در مناظراتی با [[امام صادق(ع)]] و [[امام کاظم(ع)]] و عالمان امامی همچون [[مومن الطاق|محمد بن علی صاحب الطاق]]، [[حریز ابن عبدالله سجستانی]] و [[هشام بن حکم]]، مورد نقد قرار گرفته بود.<ref>نک: مفید، الاختصاص، ص۹۰، ۱۰۹جاهای مختلف؛ ابن‌ندیم، ص۲۲۴؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۲، ص۳۳۸، جاهای مختلف</ref>
| |
| | |
| در سده ۴ق [[ابن جنید اسکافی]] فقیه [[شیعه|امامی]] [[عراق]]، نماینده جناحی در [[فقه امامیه|فقه امامی]] بود که در شیوه‌های خود، تا اندازه‌ای به ابوحنیفه نزدیک شده، بر خلاف گرایش غالب امامیه، کاربرد قیاس در فقه را پذیرا بودند.
| |
| | |
| همچنین باید از [[شریف رضی]] (متوفی۴۰۶ق) از عالمان [[بغداد]] نام برد که نظرات [[علم اصول|اصولی]] او به ابن جنید نزدیک بود و خود برخی متون [[فقه حنفی]] را نزد استادان آن مذهب فرا گرفته بود.<ref>نک: پاکتچی، ص۶ ۹، جاهای مختلف</ref>
| |
| | |
| از سوی دیگر، در همین دوره، فقیه نامدار امامی، [[شیخ مفید]] شیوه‌های اصولی و برخی فروع فقهی ابوحنیفه را به شدت مورد حمله قرار داده است.<ref>نک: «المسائل…»، ص۲۸۲، ۲۷۸، جاهای مختلف</ref>
| |
| | |
| در سده‌های بعد نیز گاه برخوردهای بسیار احترام‌آمیز با ابوحنیفه دیده می‌شود<ref>مثلاً نک: قزوینی رازی، ص۲۳۶، جاهای مختلف</ref> و گاه شیوه‌ها و نظرات او مورد نقد و خرده‌گیری قرار گرفته است.<ref>مثلاً نک: ابن شهرآشوب، مثالب، برگ ۵۸ ب، ۶۶ ب؛ تبصرة العوام، ص۳۴، جاهای مختلف</ref>
| |
| | |
| ==ابوحنیفه وعلوم روایی==
| |
| ===قرائت===
| |
| ابوحنیفه [[علم قرائت]] را به طریق [[عرض قراءت|عرض]] از استادان برجسته‌ای چون [[عاصم]] از [[قراء سبعه|قاریان هفت‌گانه]]) [[اعمش]] (از [[چهارده روایت|قاریان چهارده‌گانه]]) و [[عبدالرحمن بن ابی لیلی]] فراگرفت و راوی او در قرائت [[حسن بن زیاد لولوی]] بود.<ref>نک: ابن جزری، ج۲، ص۳۴۲</ref>
| |
| | |
| وی قرائتی از خود داشت که آنرا [[ابوالفضل محمد بن جعفر خزاعی]] (متوفی۴۰۸ق) ضبط کرد و مضمون آن را [[هذلی]] در کتاب [[الکامل]]<ref>نک: ابن جزری، ج۲، ص۳۴۲</ref> و '''مکی''' در '''مناقب''' (۲/۷۱-۷۸ آورده‌اند.
| |
| | |
| ===حدیث===
| |
| در جای جای آثار بازمانده از شاگردان ابوحنیفه همچون کتاب '''الاثار''' '''ابویوسف''' و کتاب '''الاثار''' '''محمد بن حسن شیبانی'''، شماری از احادیث به روایت ابوحنیفه دیده می‌شود که توجه او به روایت [[حدیث]] را نشان می‌دهد.
| |
| | |
| ابوحنیفه خود احادیث خویش را در مجموعه‌ای گرد نیاورد و همین امر در طول قرنها انگیزه تالیف آثار متعدد با عنوان [[مسند ابی حنیفه]] شد که مولفان آنها تلاش داشتند تا احادیث منقول از طریق ابوحنیفه را در کتابی گرد آوردند.
| |
| | |
| اطلاعات و فهرستهای موجود از شیوخ و راویان ابوحنیفه عمدتاً از همین روایات منقول استخراج گردیده است که باید در استفاده از آنها احتیاط ورزید.
| |
| ====راویان وی====
| |
| {{ستون-شروع|۴}}
| |
| *'''حماد بن ابی حنیفه'''،
| |
| *'''زفربن هذیل'''
| |
| *'''عباد بن عوام'''،
| |
| *'''عبدالله بن مبارک'''،
| |
| *'''هشیم بن بشیر'''،
| |
| *'''وکیع بن جراح'''،
| |
| *'''مسلم بن خالد زنجی'''،
| |
| *'''ضحاک بن مخلد'''،
| |
| *'''عبدالله بن یزید مقری'''،
| |
| *'''نوح بن دراج قاضی'''،
| |
| *'''ابونعیم فضل بن دکین'''،
| |
| *'''ابراهیم بن طهان'''،
| |
| *'''حمزة بن حبیب زیات'''
| |
| {{پایان}}
| |
| و دو شاگرد اصلی او ابویوسف و محمد بن حسن.<ref>نک: بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱؛ ابن ابی حاتم، ج۴ (۱)، ص۴۴۹؛ مزی، ج۱۸، ص۱۲۸-۱۳۰</ref>
| |
| | |
| ====اعتبار رجالی====
| |
| در مورد شخصیت [[علم رجال|رجالی]] وی باید گفت که رجال شناسان اصحاب حدیث به الفاظ گوناگون او را که دشمن فکری خود می‌دانستند، تضعیف نموده‌اند،<ref>مثلاً نک:ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶؛ عقیلی، ج۴، ص۲۸۱،۲۸۴</ref> ولی از تصریح به صدق و راستگویی او نیز فروگذار نکرده‌اند.<ref>نک: یحیی بن معین، ج۱، ص۷۹؛ ابن شاهین، ص۳۲۳،۳۳۳</ref>
| |
| | |
| تنهاحدیث منقول از ابوحنیفه در [[صحاح سته]]، حدیثی در باب [[حدود]] در [[سنن کبیر]] [[نسائی]] است که در نسخه «المجتبی» از سنن دیده نمی‌شود.<ref>نک: مزی، ج۱۸، ص۱۴۷</ref>
| |
| | |
| ترمذی نیز تنها در کتاب '''العلل''' از سنن خود یک اظهار رجالی درباره [[جابر بن یزید جعفی]] و [[عطاء بن ابی رباح]] از ابوحنیفه نقل کرده<ref>ج۵، ص۷۴۱</ref> و چند بار در اثناء سنن به آراء فقهی وی اشاره نموده است.<ref>ج۱، ص۱۶۹؛ ج،۳، ص۲۵۰</ref>
| |
| | |
| اما نزد [[امامیه]]، تعدادی [[حدیث]] از طریق ابوحنیفه در ۳ کتاب از [[کتب اربعه امامیه]] نقل شده است.<ref>نک: کلینی، ج۷، ص۲۴۲،۴۰۴: طوسی،تهذیب، ج۲، ص۳۱۷؛ ج۶، ص۲۷۷-۲۷۸؛ ج۱۰، ص۸۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۴۰۸) </ref>
| |
| | |
| در دیگر کتب حدیثی شیعه نیز برخی احادیث او دیده می‌شود.<ref>مثلاًنک:ابن بابویه، الخصال، ج۱، ص۳۱۶</ref>
| |
| | |
| ==کتاب شناسی==
| |
| ===آثار منتسب به ابوحنیفه===
| |
| ====چاپی====
| |
| *'''العالم و المتعلم'''
| |
| *'''رسالة الی عثمان البتّی'''، رساله‌ای است به ''عثمان بن سلیمان بتّی'' (متوفی۱۴۳ق/۷۶۰م)، فقیه و متفکر [[بصره|بصری]] درباره [[ارجاء]]. مولف در این رساله ضمن تبیین دیدگاه خود اتهام ارجاء افراطی به خویشتن را نفی نموده است.<ref>برای تحلیلی از متن رساله، نک: فان اس، «کلام …»، ج۱۹۲، ص۱ به بعد</ref>
| |
| *[[الفقه الاکبر]]، عنوان مشترک متونی است در اعتقادات که همگی به ابوحنیفه منسوبند.
| |
| *'''الفقه الاکبر (۱) ''': این اثر که متن کامل آن تاکنون شناسایی نشده است، به صورت بریده‌هایی در یک شرح قدیم، برجای مانده که به غلط به [[ابومنصور ماتریدی]] نسبت داده شده است. شارح خود در برخی مواضع تصریح نموده که برخی قطعات متن را نقل نکرده است.<ref>مثلا؛ نک: «شرح الفقه الاکبر»، ص۱۵</ref>
| |
| *'''الفقه الابسط''': این اثر که گاهی از آن با عنوان الفقه الاکبر یادشده استفان اس، «کلام …»، ج۱، ص۲۰۷، به بعد</ref>، مشتمل بر پاسخهای ابوحنیفه به پرسشهای اعتقادی شاگردش '''ابومطیع بلخی''' است. این اثر تالیفی بسط یافته برپایه متن کهن از الفقه الاکبر است که قطعات بازمانده آن را باعنوان الفقه الاکبر (۱) می‌شناسیم.
| |
| *'''الوصیة'''، وصیتی است منسوب به ابوحنیفه در هنگام وفات مشمل بر پاره‌ای کلیات اعتقادی [[مکتب حنفی]] [[اهل سنت]].
| |
| *'''وصیة الی تلمیذه القاضی ابی یوسف''' که پاره‌ای دستورهای اخلاقی را در بردارد و در کتاب [[الاشباه و النظائر]] [[ابن نجیم]]<ref>ص ۵۱۶ –۵۲۲</ref> در [[دمشق]] (۱۴۰۳ق) به چاپ رسیده است.<ref>برای نسخ خطی آن، نک: ج۱، ص۴۱۷-۴۱۸</ref>
| |
| | |
| ===خطی===
| |
| *'''وصیة الی ابنه حماد'''
| |
| *'''وصیة الی یوسف بن خالد السمتی'''.
| |
| *'''رسالة فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن'''
| |
| *'''مجادلة لاحد الدهریین'''.
| |
| | |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس۲}}
| |
| | |
| == منابع ==
| |
| {{منابع}}
| |
| *ابن ابی‌داوود، عبدالله بن سلیمان، المصاحف، قاهره، ۱۳۵۵ ق.
| |
| *ابن ابی شیبه، ابوبکر، المصنف،بمبئی، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۳م.
| |
| *ابن اثیر، عزالدین، الکامل.
| |
| *ابن اثیر، مجدالدین جامع الاصول، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۸۳ ق/۱۹۶۳م.
| |
| *ابن بابویه، محمدبن علی، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران،۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷م.
| |
| *همو، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ ش.
| |
| *همو، فقیه من لا یحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ ق/۱۹۵۷م؛
| |
| *ابن برکه، عبدالل بن محمد، الجامع، به کوشش عیسی یحیی بارونی، مسقط، ۱۳۹۱ ق/ ۱۹۱۷م.
| |
| *ابن بزاز، محمدبن محمد، «مناقب ابی حنیفه» ذیل مناقب ابی حنیفه (نک:هم، مکی).
| |
| *ابن جزری، محمدبن محمد، غایه النهایه، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ ق/۱۹۳۲م.
| |
| *ابن جعفر، محمد، الجامع، به کوشش عبدالمنعم عامره، قاهره، ۱۹۱۸م.
| |
| *ابن حبان، محمد، کتاب المجرحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۹۶ ق/۱۹۷۶م.
| |
| *ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، بلوغ المرام، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۵۲ ق.
| |
| *همو، لسان المیزان، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
| |
| *ابن خلکان، وفیات الاعیان.
| |
| *ابن رستم طبری، محمدبن جریر، المسترشد، کتابخانة حیدریه.
| |
| *ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴۱۹۱۵م.
| |
| *ابن شاهین، عمربن احمد، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م.
| |
| *ابن شهرآشوب، محمدبن علی، مثالب النواصب، عکس نسخة خطی کتابخانة ناصریة لکهنو، موجود در کتابخانة مرکز.
| |
| *همو، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ ق/۱۹۶۱م.
| |
| *همو، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانة علمیه.
| |
| *ابن طاووس، علی‌بن موسی، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ ق.
| |
| *ابن طقطقی، محمدبن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه، به کوشش در نبورگ، شالون، ۱۸۹۴م.
| |
| *ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الانتقا، من فضائل الثلاثه الائمه الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
| |
| *ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۹۸۵م.
| |
| *ابن عساکر، علی بن حسن، تبیین کذب المفتری، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴م.
| |
| *ابن عمرانی، محمدبن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، به کوشش قاسم سامرایی، لیدن، ۱۹۷۳م.
| |
| *ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دارالجیل.
| |
| *همو، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
| |
| *ابن قطلوبغا، قاسم بن عبدالله، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م.
| |
| *ابن کرامة جشمی، محسن بن محمد، «شرح العیون»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ ق/۱۹۷۴م.
| |
| *ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالبلقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
| |
| *ابن منذر، محمدبن ابراهیم، الاشراف علی مذاهب اهل العلم، به کوشش محمد نجیب سراج‌الدین، قطر، ۱۴۰۶ ق/۱۹۶۸م.
| |
| *ابن نجیم، زین‌الدین، الاشباه والنظائر، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۶۰۳ ق/۱۹۸۳م.
| |
| *ابن‌ندیم، الفهرست.
| |
| *ابن هبیره، یحیی بن محمد، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷م.
| |
| *ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
| |
| *ابوبکر خوارزمی، «رساله کتب الی جماعه الشیعه بنیسابور»، ضمن من ادب التشیع بالخوارزم، به کوشش صادق آیینه‌وند، تهران، ۱۳۶۸ ش.
| |
| *ابوالحسین بصری، محمدبن علی، المعتمد فی اصول الفقه، به کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، ۱۳۸۴ ق/ ۱۹۶۴م.
| |
| *ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، مکتبه اطلس.
| |
| *ابوداوود سجستانی، سلیمان ابن اشعث، سنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنه النبویه.
| |
| *ابوزرعة دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ به کوشش شکرالله قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م.
| |
| *ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، قاهره، ۱۹۵۵م؛ همو، الامام زید، قاهره، ۱۹۵۹م.
| |
| *ابوطالب هارونی، یحیی بن حسین، «الافاده»، اخبار الائمه الزیدیه، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م.
| |
| *ابوعبداللع علوی، محمدبن علی، الجامع الکافی، نسخة خطی کتابخانة آمبروزیانا، شم ۴۲۴.
| |
| *ابوعبید، قاسم ابن سلان، الاموال، به کوشش عبدالامیر علی مهنا، بیروت، ۱۹۸۸م.
| |
| *ابوالعلاء معری، رساله الغفران، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، دارالمعارف.
| |
| *همو، «سقط الزند»، ضمن شروح سقط الزند، قاهره، ۱۳۸۳ ق/۱۹۶۴م.
| |
| *ابوعمرودانی، عثمان بن سعید، التیسیر فی القراءات السبع، به کوشش اتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
| |
| *ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، ۱۲۸۵ ق.
| |
| *همو، مقاتل الطالبین، نجف، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵م.
| |
| *ابوالقاسم بلخی، عبدالله بن احمد، «المقالات»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ ق/۱۹۷۴م.
| |
| *ابواللیث سمرقندی، نصربن‌محمد، «بستان العارفین»، در هامش تنبیه الغافلین، دهلی، کتابخانة اشاعه الاسلام.
| |
| *همو، «عقیده»، به کوشش جوینبول (نک: مل، جوینبول).
| |
| *ابوالمعالی، محمدبن حسین، بیان الادیان، به کوشش هاشم رضی، تهران، ۱۳۴۲ ش.
| |
| *ابونعیم اصفهانی،احمدبن عبدالله، حیله الاولیاء قاهره، ۱۳۵۱ ق/ ۱۹۳۲م.
| |
| *ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، الآثار، به کوشش ابوالوفا، قاهره، ۱۳۵۵ ق.
| |
| *همو، «اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی»، ضمن کتاب الام شافعی، ج ۷، بیروت دارالمعرفه.
| |
| *همو، الخراج، بیروت، ۱۳۹۹ ق/۱۹۷۹م.
| |
| *احمدبن حنبل، العلل بیروت و معرفه الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت/ریاض، ۱۴۰۷ ق.
| |
| *اسفراینی، طاهربن محمد، التبصیر فی‌الدین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۷۴ ق/۱۹۵۵م.
| |
| *اشعری، ابوالحسن، «الابانه»، الرسائل السبعه فی العقائد، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۸۰م.
| |
| *همو، المع، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت، ۱۹۵۳م.
| |
| *همو، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م؛
| |
| *اشعری، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ ش.
| |
| *اوزجندی، فخرالدین، «فتاوی»، در هامش الفتاوی النهدیه، قاهره، ۱۳۲۳ ق.
| |
| *الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ ق/۱۹۸۲م.
| |
| *بخاری، محمدبن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸م.
| |
| *بزودی، علی بن محمد، اصول الفقه، در هامش کشف الاسرار (نک:علاءالدین بخاری).
| |
| *بسوی،یعقوب بن سفیان،المعرفهوالتاریخ،به کوشش اکرم ضیاءعمری،بعداد،۱۹۷۵-۱۹۷۶م.
| |
| *بصری، عبدالله بن سالم، «الامداد»، ضمن رسائل خمسه اساتید، حیدرآباددکن، ۱۳۲۸ق /۱۹۱۰م.
| |
| *بعلی، عبدالباقی، ریاض اهل الجنة، به کوشش محمد یاسین فادانی، دمشق،۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
| |
| *بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری،قاهره،۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
| |
| *بلاذری، احمدبن یحیی،اناسب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۷ ق/۱۹۷۷ م.
| |
| *بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، الاسماء و اصفات،بیروت، دارالکتب العلمیه.
| |
| *همو، «رساله‌ای در فضل ابوالحسن اشعری» ضمن تبیین کذب المفتری (نک:هم، ابن عساکر).
| |
| *بیهقی،علی بن زید، تاریخ بیهق،حیدرآباد دکن،۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
| |
| *پاکتچی،احمد،الاراءالفقهیه والاصولیه للشریف الرضی، تهران،۱۴۰۶ق.
| |
| *تبصرةالعوام،منسوب به مرتضی بن داعی،به کوشش عباس اقبال،تهران،۱۳۶۴ش.
| |
| *ترمذی محمد بن عیس،سسن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران،قاهره،۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد.
| |
| *ترمسی،محمد محفوظ،کفایة المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی،بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
| |
| *جاحظ،عمروبن بحر،الحیوان،به کوشش عبدالسلامهارون،قاهره،۱۳۵۷ق.
| |
| *همو، «فضل هاشم علی عبدشمس» ضمن رسائل الجاحظ، به کوشش حسن سندوبی،قاهره،۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
| |
| *جرجانی،علی بن محمد،التعریفات،قاهره ۱۳۰۶ق.
| |
| *جصاص،احمد بن علی،احکام القرآن،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
| |
| *حاجی خلیفه،کشف.
| |
| *حکیم سمرقندی،اسماعیل بن محمد،السوادالاعظم،ترجمه کهن فارسی،به کوشش عبدالحی حبیبی،تهران،۱۳۴۸ش.
| |
| *خضری،محمد،اصول الفقه، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
| |
| *خطیب بغدادی،احمد بن علی،تاریخ بغداد،قاهره،۱۳۴۹ق.
| |
| *خلیفه بن خیاط،الطبقات،به کوشش سهیل زکار،دمشق ۱۹۶۶م.
| |
| *خوارزمی،ابوالمویدمحمد بن محمود،جامع مساتید ابی حنیفه،حیدرآباددکن،۱۳۳۲ق.
| |
| *خوارزمی،قاسم بن حسین، «ضرام السقط» ضمن شروح سقط الزند، قاهره،۱۳۸۳ق /۱۹۶۴.
| |
| *خوارزمی،محمد بن احمد،مفاتیح العوم،به کوشش فان فلوتن،لیدن،۱۸۹۵م،دارمی،عبدالله بن عبدالرحمن،سنن،دمشق ۱۳۴۹ق.
| |
| *دارمی،عثامان بن سعید،الردعلی بشر المریسی،به کوشش محمد حامد فقی،بیروت،دارالکتب العلمیه.
| |
| *درجینی،احمد بن سعید،طبقات المشائخ بالمغرب،به کوشش ابراهیم طلای،قسنطینه،۱۳۹۴ق/۱۹۷۴ م: دفتر کتبخانه الحاج سلیم آغا،استانبول،۱۳۱۰ق.
| |
| *ذهبی،محمد بن احمد، سیراعلام التبلاء،به کوشش شعیب ارنووط و دیگران،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
| |
| *العبر،به کوشش محمد سعید زغلول،بیروت ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
| |
| * «رساله الامام الهادی(ع) الی اهل الاهواز» نسخه ابن شعبه،ضمن تحف العقول،به کوشش علی اکبر غفاری،تهران ۱۳۷۶ق؛
| |
| *همان، نسخه طبرسی (نک:هم،طبرسی).
| |
| *زمخشری،محمود بن عمر،الکشاف،قاهره،۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
| |
| *سبکی،عبدالوهاب بن علی،السیف المشهورفی شرح عقیده ابی منصور،به کوشش مصطفی صائم یپرم،استانبول،۱۹۸۹ن.
| |
| *همو،طبقات الشانعیه الکبری،به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو،قاهره،۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
| |
| *سرخسی،محمد بن احمد،اصول،به کوشش ابوالوفاافقانی،حیدرآبادکن،۱۳۷۲ق.
| |
| *همو،المبسوط،قاهره،مطبعه الاستقامه.
| |
| *سمعانی،عبدالکریم بن محمد،التحبیرفی المعحم الکبیر،به کوشش منیره ناجی سالم،بغداد،۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
| |
| *سید مرتضی،علی ابن حسین،الانتصار،نجف ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
| |
| *همو،الفریعة الی اصول الشریعة،به کوشش ابوالقاسم گرجی،تهران،۱۳۶۳ش؛
| |
| *همو،الفصول المختاره،نجف، کتابخانه حیدریه.
| |
| *سیوری،مقدادبن عبدالله،کنزالعرفان،به کوشش محمد باقر بهبودی،تهران،۱۳۸۴ق.
| |
| *شافعی،محمد بن ادریس، «اختلاف علی(ع) و ابن مسعود» ضمن کتاب الام،ج ۷،بیروت،دارالمعرفه.
| |
| *همو،الرساله،به کوشش احمد محمد شاکر،قاهره،۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
| |
| * «شرح الفقه الاکر» مسوب به ابومنصور ماتریدی،الرسائل السبعه فی العقائد،حیدرآباددکن ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰ م.
| |
| *شماخی،احمد بن سیعد السیر،به کوشش احمد بن سعود سیایی،مسقط، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م.
| |
| *شوکانی،محمد بن علی، «اتحاف الاکابر» ضمن رسائل خمسه اساتید،حیدرآباددکن،۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
| |
| *شهرستانی،محمد بن عبدالکریم،الملل والنحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدران،قاهره،۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
| |
| *صابونی،احمد بن محمود،البدایه من الکفایه،به کوشش فتح الله خلیف، مصر،۱۹۶۹م.
| |
| *صریفینی،ابراهیم بن محمد،تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافرفارسی)،به کوشش محمد کاظم محمودی،ضم،۱۴۰۳ق.
| |
| *صفی الدین بلخی،عبدالله بن عمر،فضائل بلخ،ترجمه محمد بن محمد حسینی بلخی، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران،۱۳۵۰ش.
| |
| *صنعانی،عبدالرزاق،المصنف،به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیروت ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
| |
| *صیمری،حسین بن علی،اخبارابی هنیفه واصحابه،بیروت،۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
| |
| *طبرسی،احمد بن علی،الاحتجاج،به کوشش محمد باقر موسوی خرسان،بیروت،۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
| |
| *طبری،محمد بن جریراختلاف القهاء،بیروت،دارالکتب العلمیه.
| |
| *همو،تاریخ ؛همو، «المنتخب من کتاب ذیل المذیل» همراه تاریخ طبری،ج۱۱.
| |
| *طحاری،احمد بن محمد،اختلاف القهاء،به کوشش محمد صغیر حسن معصومی،اسلام آباد،۱۳۹۱ق.
| |
| *همو، العقیدة الطحاویه، بیروت ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
| |
| *طوسی،محمد بن حسن،الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان،نجف ۱۳۷۵ ق.
| |
| * طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تصحیح: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، ۱۳۷۳ش.
| |
| *همو، تمهید الاصول، به کوشش عبدالمحسن مشکوة الدینی،تهران،۱۳۶۲ش.
| |
| *همو،تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان،نجف،۱۳۷۹ق.
| |
| *همو،رجال، نجف،۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
| |
| *همو،الفهرست،نجف، کتابخانه مرتضویه.
| |
| *ظاهریه،خطی.
| |
| *العالم و المتعلم، به کوشش محمد رواس قله جی و عبدالوهاب هندی ندوی، حلب،۱۳۹۲ق/۱۹۷۲ م.
| |
| *عبادی،محمد بن احمد،طبقات الفقهاءالشافعیه به کوشش گوستاویتستام،لیدن،۱۹۶۴م.
| |
| *عبدالله بن احمد بن حنبل،السنه،به کوشش محمد بن سعید قحطانی،ریاض،۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
| |
| *عبدالقادر قرشی،الجواهرالمضیه،حیدرآباددکن،۱۳۳۲ق.
| |
| *عنبی،ابونصر «التاریخ الیمینی» ضمن الفتح الوهبی منینی،قاهره،۱۲۸۶ق؛
| |
| *عجلی،احمد بن عبدالله،تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلمجی،بیروت،۱۴۰۵ق /۱۹۸۴م.
| |
| *عطار نیشابوری،فریدالدین،تذکره الاولیاء،به کوشش محمد استعلامی،تهران،۱۳۶۳ش؛
| |
| *عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاءالکبیر،به کوشش عبدالمعطی امین قلمجی،بیروت،۱۴۰۴ق ۱۹۸۴م.
| |
| *علاءالدین بخاری،عبدالغزیزبن احمد،کشف الاسرار،استانبول ۱۳۰۸ق.
| |
| *العیون و الحدائق، به کوشش دخویه،لیدن،۱۸۷۱م؛غزالی،محمدابن محمد،المنخول من تعلیقات الاصول، به کوشش محمد حسن هیتو، دمشق،۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
| |
| *غنیمی،عبدالغنی،اللباب فی شرح الکتاب، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید،قاهره،۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
| |
| *فصیح خوافی،مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد،۱۳۳۹ ش.
| |
| * «الفقه الاکبر (۱)» منسوب به ابو حنیفه،ضمن «شرح الفقه الاکبر» (نک:هم).
| |
| *الفقه الاکبر (۲)، منسوب به همو،قاهره،مکتبه محمد علی صبیح واولاده:
| |
| * «الفقه الاکبر (۳)» منسوب به شافعی، همراه با الفقه الاکبر (۲) (نک:هم).
| |
| *قاضی عبدالجبار،فضل الاعتزال،به کوشش فوادسید،تونس،۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م.
| |
| *قاضی عیاض،ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیرمحمود،بیروت /طرابلس ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
| |
| *قاضی نعمان مغربی،دعائم الاسلام،به کوشش آصف فیضی،قاهره،۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
| |
| *قدوری،احمدبن محمد «مختصر»،همراه بااللباب (نک: هم،غنیمی).
| |
| *قرآن کریم قرطبی،محمد بن احمد،الجامع لاحکام القرآن،قاهره ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
| |
| *قزوینی رازی عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث،تهران،۱۳۵۸ش.
| |
| *قلقشندی،احمد بن علی،صبح الاعشی،قاهره،۱۳۸۳ق /۱۹۶۳م.
| |
| *کتانی،عبدالحی بن عبدالکبیر،فهرس الفهارس والاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
| |
| *کتانی،محمد بن جعفر الرساله المستطرفه، استنابول، ۱۹۸۶ م.
| |
| *کراجکی،محمد بن علی، کنزالفوائد، تبریز، ۱۳۲۲ ق.
| |
| *کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ش.
| |
| *کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ ق.
| |
| *کندی، محمدبن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، به کوشش روون گست، بیروت، ۱۹۰۸م.
| |
| *کورانی، ابراهیم بن حسن، «الامم لا یقاظ الهمم»، ضون رسائل خمسه اسانید، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ ق/ ۱۹۱۰ م.
| |
| *لکنهوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیه، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
| |
| ماتریدی، محمدبن محمد، التوحید، به کوشش فتح الله خلیف، بیروت، ۱۹۸۶ م.
| |
| *همو، «عقیده». ضمن السیف المشهور (نک: هم، سبکی).
| |
| *مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ ق/۱۹۵۱ م.
| |
| * «المبانی»، مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
| |
| *مجمل التواریخ و القصص، به کوشش ملک الشعراء بهار، تهرا، ۱۳۱۸ ق؛
| |
| *محلی، حمیدبن احمد، «الحدائق الوردیه»، اخبار الائمه الزیدیه، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷ م.
| |
| *محمدبن حسن شیبانی، الاصل، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ ق/۱۹۶۹م.
| |
| *همو، الحجه علی اهل المدینه، به کوشش مهدی حسن کیلانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵ م.
| |
| *مرغینانی، علی بن عبدالجلیل، «الهدایه»، همراه با شرح فتح القدیر، قاهره، ۱۳۱۹ ق.
| |
| *مروزی، محمدبن نصر، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م.
| |
| *مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخة خطی کتابخانة احمد ثالث، شم ۲۸۴۸.
| |
| *مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۶م.
| |
| *مسند اید بن علی، بیروت، ۱۹۶۶م.
| |
| *مفید، محمدبن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه المدرسین.
| |
| *همو،امالی، به کوشش استادولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ ق.
| |
| *همو، «المسائل الصانیه»، عده رسائل، قم، مکتبه المفید.
| |
| *مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ ق/۱۹۸۷ م.
| |
| *مکی، موفق ابن احمد، مناقب ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱ ق.
| |
| *ملاحسین رومی، «الجوهره المنیفه»، الرسائل السبعه فی العقائد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۸۰ م.
| |
| *ملا علی قاری، شرح الفقه الاکبر، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م.
| |
| *منتخب‌الدین رازی، علی‌بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ ق.
| |
| *ناشیء اکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامه، به کوشش یوزف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱ م.
| |
| *نجاشی، احمدبن علی، رجال، به کوشش موسی شیبری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ ق.
| |
| *نسایی، احمد بن شعیب، قاهره، ۱۳۴۸ ق.
| |
| *نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۶م.
| |
| *نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷ م.
| |
| * «الوصیه»، منسوب به ابوحنیفه، همراه با «الجوهره المنیفه» (نک: هم، ملاحسین رومی).
| |
| *هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، به کوشش و النتین ژوکوفسکی، لنینگراد، ۱۳۴۴ ق/ ۱۹۲۶ م.
| |
| *یاقوت، المشترکه وضعاً و المفترق صقماً، به کوشش ف، ووسنفلد، گوتینگن، ۱۸۴۶ م.
| |
| *یحیی بن معین، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م.
| |
| * [http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/39913900504.pdf رستگار، پرویز، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولاالسنتان لهک النعمان، دو فصلنامه حدیث‌پژوهی، سال سوم، شماره پنجم بهار و تابستان، ۱۳۹۰ش.]
| |
| * آلوسی، نعمان بن محمود، مختصر تحفة الاثناعشریه، مطبع سلفیه، قاهره، ۱۳۸۷ش.
| |
| * [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/10628 ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه، تهران.]
| |
| * ذهبی، شمس‌الدین، داراحیاء، التراث العربی، بیروت.
| |
| * مزی، ابوالحجاج، تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، مؤسسه الرساله، بیروت،۱۴۱۳ق-۱۹۹۲م.
| |
| * [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/14975 قرمانی، احمد بن یوسف، اخبار الدول، عالم الکتب، بیروت، ۱۴۱۲ق.]
| |
| * دهلوی، شاه عبدالعزیز؛ مختصر التحفۀ الاثنی عشریه؛ ریاض: الرئاسۀ العامۀ لادارات البحوث العلمیۀ و الافتاء و الدعوۀ و الارشاد، ۱۴۰۴۰ق.
| |
| * شعکه، مصطفی، الائمه الاربعه، درالکتب البنانی، ۱۴۰۳ق.
| |
| * ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، درالفکر العربی، بی‌تا.
| |
| * ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۲ق.
| |
| * ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفة الائمة علیهم السلام، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
| |
| * قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذو القربی، اسوه، قم، ۱۴۲۲ق.
| |
| {{پایان}}
| |
| | |
| | |
| ==پیوند به بیرون==
| |
| * منبع مقاله: [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/5495 دایرة المعارف بزرگ اسلامی]
| |
| {{یاران امام صادق}}
| |
| {{کلام اسلامی}}
| |
| | |
| [[ar:النعمان بن ثابت]]
| |
| [[en:Abu Hanifa]]
| |
| | |
| [[رده:فقهای اهل سنت قرن2(قمری)]]
| |
| [[رده:متکلمان اهل سنت قرن2(قمری)]]
| |
| [[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]]
| |
| [[رده:معاصران امام صادق]]
| |
| [[رده:مدفونان در کاظمین]]
| |
| [[رده:زندانیان حکومت بنی‌عباس]]
| |
