Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۶٬۰۹۵
ویرایش
ابوحنیفه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز (←منابع: افزایش منبع) |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:مسجد ابوحنیفه.jpg|بندانگشتی|مسجد ابوحنیفه محل دفن ابوحنیفه]] | [[پرونده:مسجد ابوحنیفه.jpg|بندانگشتی|مسجد ابوحنیفه محل دفن ابوحنیفه]] | ||
'''ابوحنیفه نعمان بن ثابت''' ([[سال ۸۰ هجری قمری|۸۰]]-[[سال ۱۵۰ هجری قمری|۱۵۰]]ق/۶۹۹-۷۶۷م) ، [[فقه|فقیه]] و [[کلام|متکلم]] [[کوفه]] و پایه‌گذار [[مذهب حنفی]] از [[مذاهب چهارگانه]] [[اهل سنت]]. [[مذهب حنفی|حنفیان]] او را '''امام اعظم''' و '''سراج الائمه''' لقب داده‌اند. | '''ابوحنیفه نعمان بن ثابت''' ([[سال ۸۰ هجری قمری|۸۰]]-[[سال ۱۵۰ هجری قمری|۱۵۰]]ق/۶۹۹-۷۶۷م)، [[فقه|فقیه]] و [[کلام|متکلم]] [[کوفه]] و پایه‌گذار [[مذهب حنفی]] از [[مذاهب چهارگانه]] [[اهل سنت]]. [[مذهب حنفی|حنفیان]] او را '''امام اعظم''' و '''سراج الائمه''' لقب داده‌اند. | ||
==نسب== | ==نسب== | ||
ثابت بن النُعمان بن زُوطیٰ بن ماه. گفته شده است که پدربزرگ او زوطیٰ به عنوان برده از کابل به کوفه آورده شد و یکی از افراد طایفه بنی تیم الله بن ثعلبه از [[قبیله ربیعه]] او را آزد کرد. از این رو خاندان ابوحنیفه با این طایفه نسبت [[ولاء عتق|ولاء]] داشت.<ref>ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶ ؛ خلیفه، ج۱، ص۳۹۰ ؛ بخاری، ج۴ (۲) ، ص۸۱</ref> در برخی از منابع به گونه‌ای | ثابت بن النُعمان بن زُوطیٰ بن ماه. گفته شده است که پدربزرگ او زوطیٰ به عنوان برده از کابل به کوفه آورده شد و یکی از افراد طایفه بنی تیم الله بن ثعلبه از [[قبیله ربیعه]] او را آزد کرد. از این رو خاندان ابوحنیفه با این طایفه نسبت [[ولاء عتق|ولاء]] داشت.<ref>ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶ ؛ خلیفه، ج۱، ص۳۹۰ ؛ بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱</ref> در برخی از منابع به گونه‌ای روشن‌تر آمده است که ثابت پدر ابوحنیفه، غلام آزادشده مردی از خاندان [[بنی قفل|بنی قَفَل]] از طایفه مزبور بوده است.<ref>طبری، “ المنتخب ”، ص۶۵۳؛ ابن عبدالبر، ص۱۲۲</ref> | ||
همچنین به روایت [[عثمان بن سعید دارمی]] از [[ابن اسباط]]، پدر ابو حنیفه تا مدتی پس از ولادت وی [[مسیحیت|نصرانی]] بوده است.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴</ref> | همچنین به روایت [[عثمان بن سعید دارمی]] از [[ابن اسباط]]، پدر ابو حنیفه تا مدتی پس از ولادت وی [[مسیحیت|نصرانی]] بوده است.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴</ref> | ||
==زندگی== | ==زندگی== | ||
از زندگی شخصی ابوحنیفه آگاهی چندانی در دست نیست. آورده‌اند که او در کوفه به دنیا آمده،<ref>ابن عبدالبر، ص۱۲۲</ref>برای گذراندن معاش به تجارت خز (=نوعی پارچه ابریشمی) می‌پرداخته<ref>عجلی، ص۴۵۰؛صمیری، ص۱۵</ref> و در اوایل جوانی با حماد عجرد، شاعر کوفه معاشرت داشته است.<ref>ابوالعلاء، رساله الغفران، | از زندگی شخصی ابوحنیفه آگاهی چندانی در دست نیست. آورده‌اند که او در کوفه به دنیا آمده،<ref>ابن عبدالبر، ص۱۲۲</ref>برای گذراندن معاش به تجارت خز (=نوعی پارچه ابریشمی) می‌پرداخته<ref>عجلی، ص۴۵۰؛صمیری، ص۱۵</ref> و در اوایل جوانی با حماد عجرد، شاعر کوفه معاشرت داشته است.<ref>ابوالعلاء، رساله الغفران، ص۵۰۹۵۱۰؛ ابو الفرج، الاغانی، ج۱۳، ص۷۸۷۹</ref> | ||
==تحصیلات و اساتید== | ==تحصیلات و اساتید== | ||
ابوحنیفه نزد بسیاری از [[فقیه|فقها]] و علما دانش آموخت، ولی استاد ویژه او [[حماد بن ابی سلیمان]] بود که وی مدت ۱۸سال در حلقه درسش شرکت می‌کرد و تا پیش از مرگ حماد، شاگرد وی بود.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۳۳</ref> | ابوحنیفه نزد بسیاری از [[فقیه|فقها]] و علما دانش آموخت، ولی استاد ویژه او [[حماد بن ابی سلیمان]] بود که وی مدت ۱۸سال در حلقه درسش شرکت می‌کرد و تا پیش از مرگ حماد، شاگرد وی بود.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۳۳</ref> | ||
از جمله استادان کوفی یاد شده در فهرست شیوخ (استادان) وی، | از جمله استادان کوفی یاد شده در فهرست شیوخ (استادان) وی، می‌توان [[عامر شعبی]]، [[ابو اسحاق سبیعی]]، [[عاصم بن ابی النجود]]، [[قیس بن مسلم]]، [[سماک بن حرب]]، [[علقمة بن مرثد]]، [[عطیة بن سعد عوفی]] و [[حکم بن عتیة]] را برشمرد.<ref>نک: ابن ابی حاتم، ج۴ (۱)، ص۴۴۹ ؛خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴؛ مزی، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸</ref> | ||
به علاوه در فهرستهای مزبور نام برخی رجال [[بصره]] همچون [[قتادة بن دعامة]] و [[مالک بن دینار]] نیز دیده می‌شود.<ref>نک: مکّی، ج۱، ص۵۹</ref> | به علاوه در فهرستهای مزبور نام برخی رجال [[بصره]] همچون [[قتادة بن دعامة]] و [[مالک بن دینار]] نیز دیده می‌شود.<ref>نک: مکّی، ج۱، ص۵۹</ref> | ||
ابوحنیفه در زمان تحصیل (پیش از ۱۱۴ق) سفر یا سفرهایی به [[حجاز]] کرده و از شیوخ حرمین دانش آموخته است. او در مدینه مدتی در مجلس درس [[ربیعة بن ابی عبدالرحمن]] از [[فقیهان اهل رأی]] حاضر | ابوحنیفه در زمان تحصیل (پیش از ۱۱۴ق) سفر یا سفرهایی به [[حجاز]] کرده و از شیوخ حرمین دانش آموخته است. او در مدینه مدتی در مجلس درس [[ربیعة بن ابی عبدالرحمن]] از [[فقیهان اهل رأی]] حاضر می‌شد<ref>ابوزرعه، ج۱، ص۴۲۸</ref> و در [[مکه]] مدتی در مجلس [[عطاء بن ابی رباح]] (متوفی۱۱۴ یا ۱۱۵ق) فقیه بزرگ آن سرزمین حاضر می‌شد.<ref>نک: ترمذی، ج۵، ص۷۴۱</ref> | ||
او در [[مدینه]] از عالمانی چون [[امام محمد باقر (ع)]]، [[عبدالرحمن بن هرمز اعرج]]، [[نافع مولای ابن عمر]]، [[محمد بن منکدر]] و [[ابن شهاب زهری]] و در [[مکه]] از کسانی چون [[عمرو بن دینار]] و [[ابوالزبیر مکی]] نیز بهره برد.<ref>نک: مزی، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸</ref> | او در [[مدینه]] از عالمانی چون [[امام محمد باقر(ع)]]، [[عبدالرحمن بن هرمز اعرج]]، [[نافع مولای ابن عمر]]، [[محمد بن منکدر]] و [[ابن شهاب زهری]] و در [[مکه]] از کسانی چون [[عمرو بن دینار]] و [[ابوالزبیر مکی]] نیز بهره برد.<ref>نک: مزی، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸</ref> | ||
===ارتباط با امام باقر و امام صادق=== | ===ارتباط با امام باقر و امام صادق=== | ||
در برخی منابع اهل سنت به ارتباط روایی ابوحنیفه با دو [[امام]] شیعه اشاره شده است؛ ذهبی و قرمانی به روایت او از [[امام باقر]]<ref>ذهبی، تذکرةالحفاظ، ج۱، | در برخی منابع اهل سنت به ارتباط روایی ابوحنیفه با دو [[امام]] شیعه اشاره شده است؛ ذهبی و قرمانی به روایت او از [[امام باقر]]<ref>ذهبی، تذکرةالحفاظ، ج۱، ص۱۶۸.</ref> و [[امام صادق]]<ref>قرمانی، اخبارالدول، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۴؛ مزی، تهذیب الکمال،۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۶.</ref> اشاره کرده‌اند. ابوالحجاج مزی امام باقر را در شمار مشایخ او آورده است.<ref>مزی، تهذیب المال، ۱۴۱۳ق، ج۲۹ ص۴۱۹.</ref> برخی دیگر از عالمان اهل‌سنت مانند ابن حجر هیثمی<ref>ابن حجر هیثمی، الصواعق المحرقه، تهران، ص۲۳۴.</ref>، ابن صباغ مالکی<ref>ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۹۰۹.</ref> و سلیمان قندوزی<ref>قندوزی، ینابیع الموده، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۱۲،۱۶۰.</ref> به روایت او از امام صادق تصریح کرده‌اند. [[شیخ طوسی]] نیز نام وی را در شمار اصحاب امام صادق ذکر کرده است.<ref>طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۱۵.</ref> | ||
[[ابن ابی‌الحدید|ابن ابی‌الحدید معتزلی]] به شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> عبارت معروفی به ابوحنیفه منسوب است که «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}». گفته شده است که این عبارت نخستین‌بار در قرن چهاردهم قمری در ''کتاب مختصر تحفة الاثناعشریه''<ref>آلوسی، مختصر تحفة الاثناعشریه، ۱۳۸۷ش، ص۸.</ref> مطرح شده است.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref> برخی این عبارت را به علم‌آموزی ابوحنیفه نزد امام صادق تفسیر کرده و با استناد به آن شاگردی او را نزد آن حضرت اثبات می‌کنند.<ref>رک. ک. رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۹۵.</ref> | [[ابن ابی‌الحدید|ابن ابی‌الحدید معتزلی]] به شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> عبارت معروفی به ابوحنیفه منسوب است که «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}». گفته شده است که این عبارت نخستین‌بار در قرن چهاردهم قمری در ''کتاب مختصر تحفة الاثناعشریه''<ref>آلوسی، مختصر تحفة الاثناعشریه، ۱۳۸۷ش، ص۸.</ref> مطرح شده است.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref> برخی این عبارت را به علم‌آموزی ابوحنیفه نزد امام صادق تفسیر کرده و با استناد به آن شاگردی او را نزد آن حضرت اثبات می‌کنند.<ref>رک. ک. رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۹۵.</ref> | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
==فعالیت‌های سیاسی== | ==فعالیت‌های سیاسی== | ||
در فاصله سال‌های ۱۲۱-۱۳۲ق که [[امویان|حکومت اموی]] واپسین سال‌های خودرا | در فاصله سال‌های ۱۲۱-۱۳۲ق که [[امویان|حکومت اموی]] واپسین سال‌های خودرا می‌گذراند، ابوحنیفه به عنوان فقیهی مخالف با فساد دستگاه حکومت، با دیدگاه‌های اعتقادی خاص خود، بسیار مورد توجه جناح‌های مخالف حکومت، غیر از [[خوارج]]، قرار گرفت. | ||
در جریان قیام [[زید بن علی]] در سال‌های ۱۲۱-۱۲۲ق، ابوحنیفه پنهانی او را یاری نمود و مال و جنگ افزار در اختیارش قرار داد.<ref>نک: بلاذری، ج۳، ص۲۳۹؛ ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹-۱۰۰</ref> | در جریان قیام [[زید بن علی]] در سال‌های ۱۲۱-۱۲۲ق، ابوحنیفه پنهانی او را یاری نمود و مال و جنگ افزار در اختیارش قرار داد.<ref>نک: بلاذری، ج۳، ص۲۳۹؛ ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹-۱۰۰</ref> | ||
در ۱۲۶ق در جریان دریافت امان نامه برای بازگشت [[حارث بن سریج]] (یکی از سران انقلابی [[خراسان]]) به مرور، ابوحنیفه بین خراسانیان و [[اجلح]] از نزدیکان خلیفه، نقش میانجی را ایفا نمود.<ref>طبری، | در ۱۲۶ق در جریان دریافت امان نامه برای بازگشت [[حارث بن سریج]] (یکی از سران انقلابی [[خراسان]]) به مرور، ابوحنیفه بین خراسانیان و [[اجلح]] از نزدیکان خلیفه، نقش میانجی را ایفا نمود.<ref>طبری، تاریخ، ج۷، ص۲۹۳</ref> | ||
در فاصله سال‌های ۱۲۷-۱۲۸ق که [[خوارج صفری|خوارج صُفری]] به رهبری [[ضحاک بن قیس شیبانی]] کوفه را تصرف کردند، ابوحنیفه با آنان درگیر [[مناظره|مناظراتی]] بوده است.<ref>نک: ابن عبدالبر، ص۱۵۸-۱۵۹؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶-۶۷؛ نیز خطیب، ج۱۳، ص۳۶۶</ref> | در فاصله سال‌های ۱۲۷-۱۲۸ق که [[خوارج صفری|خوارج صُفری]] به رهبری [[ضحاک بن قیس شیبانی]] کوفه را تصرف کردند، ابوحنیفه با آنان درگیر [[مناظره|مناظراتی]] بوده است.<ref>نک: ابن عبدالبر، ص۱۵۸-۱۵۹؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶-۶۷؛ نیز خطیب، ج۱۳، ص۳۶۶</ref> | ||
==ترک کوفه== | ==ترک کوفه== | ||
هنگامی که [[یزید بن عمر بن هبیره]] در | هنگامی که [[یزید بن عمر بن هبیره]] در ۱۲۹ق از جانب مروان دوم به فرمانروایی عراق منصوب شد، ابوحنیفه را به تصدی منصب قضا و به روایتی، به نظارت بر [[بیت المال]] فراخواند و ابوحنیفه با وجود فشاری که ابن هبیره بر او وارد آورد، از پذیرش پیشنهاد او سر باز زد.<ref>یحیی بن معین، ج۱، ص۷۹؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۲۶-۳۲۷</ref> | ||
افزایش فشار از جانب ابن هبیره بر | افزایش فشار از جانب ابن هبیره بر ابوحنیفه، او را ناچار ساخت تا کوفه را ترک گفته، به [[مکه]] بگریزد و در دو سالِ باقیمانده از سلطه [[امویان]] را در آنجا به سر برد<ref>نک: مکی، ج۲، ص۲۴؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶</ref> وی دراین فرصت به تبلیغ اعتقادات و آراء فقهی خود پرداخت و با [[ایوب سختیانی]] فقیه [[بصره]] که در آن زمان در حرم به سر می‌برد، رقابتی سخت داشت.<ref>نک: بسوی، ج۲، ص۸۷۸؛ ابوزرعه، ج۱، ص۵۰۷</ref> | ||
==بازگشت به کوفه== | ==بازگشت به کوفه== | ||
در پی پیروزی [[عباسیان]] و به خلافت رسیدنِ [[سفاح]]، ابوحنیفه به کوفه مراجعت کرد،<ref>نک: خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶؛ مفید، امالی، ص۲۸</ref> ولی با به کار بستن | در پی پیروزی [[عباسیان]] و به خلافت رسیدنِ [[سفاح]]، ابوحنیفه به کوفه مراجعت کرد،<ref>نک: خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶؛ مفید، امالی، ص۲۸</ref> ولی با به کار بستن حیله‌ای لفظی از بیعت کردن با سفاح طفره رفت.<ref>مکی، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱</ref> | ||
==وفات در زندان بغداد== | ==وفات در زندان بغداد== | ||
| خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
==مواضع اعتقادی ابوحنیفه== | ==مواضع اعتقادی ابوحنیفه== | ||
===ایمان و ارجاء=== | ===ایمان و ارجاء=== | ||
بسیاری از نویسندگان [[اصحاب حدیث]]، [[امامیه]]، [[معتزله]] و [[اشاعره]]، ابوحنیفه را از زمره [[مرجئه]] | بسیاری از نویسندگان [[اصحاب حدیث]]، [[امامیه]]، [[معتزله]] و [[اشاعره]]، ابوحنیفه را از زمره [[مرجئه]] شمرده‌اند. این نسبت آنجنان بازگو شده که گویی در ردیف مسلمات جای گرفته است.<ref>مثلاً نک: بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱؛ عقیلی، ج۴، ص۲۸۳؛ اشعری، سعد، ص۶؛ کشّی، ص۱۹۰؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات، ص۱۳۸</ref> | ||
مسأله [[ایمان مرتکب کبیره|ایمانِ مرتکب کبیره]] در نیمه دوم سده اول هجری، سه موضع مختلف و به تبع آن سه گروه پدید آورده بودند: | مسأله [[ایمان مرتکب کبیره|ایمانِ مرتکب کبیره]] در نیمه دوم سده اول هجری، سه موضع مختلف و به تبع آن سه گروه پدید آورده بودند: | ||
*نخست، [[خوارج]] که عمل را آن اندازه در [[ایمان]] مؤثر می‌دانستند که معتقد بودند ارتکاب [[گناه کبیره|کبیره]] موجب زوال ایمان و سبب کفر می‌گردد؛ | *نخست، [[خوارج]] که عمل را آن اندازه در [[ایمان]] مؤثر می‌دانستند که معتقد بودند ارتکاب [[گناه کبیره|کبیره]] موجب زوال ایمان و سبب کفر می‌گردد؛ | ||
*دوم، [[مرجئه]] که ارتکاب کبیره را از بین برنده ایمان نمی‌دانستند و ضمن جداشمردن عمل از ایمان، ایمان را حقیقتی می‌دانستند که زیادت و نقصان | *دوم، [[مرجئه]] که ارتکاب کبیره را از بین برنده ایمان نمی‌دانستند و ضمن جداشمردن عمل از ایمان، ایمان را حقیقتی می‌دانستند که زیادت و نقصان نمی‌پذیرد؛ | ||
*سوم، [[اصحاب حدیث]] که در عین پرهیز از [[تکفیرِ]] مرتکب کبیره، ایمان را دارای درجات دانسته، با دخیل دانستن عمل در [[مفهوم ایمان]]، آن را قابل زیادت و نقصان می‌شمردند. | *سوم، [[اصحاب حدیث]] که در عین پرهیز از [[تکفیرِ]] مرتکب کبیره، ایمان را دارای درجات دانسته، با دخیل دانستن عمل در [[مفهوم ایمان]]، آن را قابل زیادت و نقصان می‌شمردند. | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۱: | ||
===امامت=== | ===امامت=== | ||
یکی از حساس‌ترین مسائل مربوط به [[امامت]] در طول تاریخ [[فرق اسلامی]]، مسأله نخستین [[:رده: امامان شیعه|جانشینان پیامبر (ص)]] و موضع‌گیری در برابر [[خلفای چهارگانه]] بوده است. | یکی از حساس‌ترین مسائل مربوط به [[امامت]] در طول تاریخ [[فرق اسلامی]]، مسأله نخستین [[:رده: امامان شیعه|جانشینان پیامبر(ص)]] و موضع‌گیری در برابر [[خلفای چهارگانه]] بوده است. | ||
در نیمه نخست سده | در نیمه نخست سده ۲ق در میان گروه‌های غیرشیعی و غیرخارجی، اعتقاد به تفضیل شیخین ([[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]])، امری متداول بود، ولی درباره [[ختنین|خَتَنین]] ([[علی(ع)]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]])، نه تنها از نظر تفضیل (برتری) اختلاف رأی وجود داشت، بلکه گروهی که با عنوان [[مرجئه|مرجئه نخستین]] شناخته می‌شدند، به گفته [[محمد بن سعد بن منیع الهاشمی|ابن سعد]]،<ref>ج۶، ص۲۱۴</ref> درباره اصل [[ایمان]] آن دو قائل به توقف بودند. از افراد شناخته شده گروه اخیر، [[محارب بن دثار]] از شیوخ (اساتید) ابوحنیفه را می‌توان نام برد.<ref>ابن سعد، ج۶، ص۲۱۴</ref> | ||
درباره موضع ابوحنیفه دراین مساله، نخست باید به عبارت مجمل [[الفقه الاکبر (کتاب) |الفقه الاکبر]]<ref>ص ۶</ref> اشاره کرد که می‌گوید: ''ماامرعثمان و علی را به خداوند وا می‌گذاریم''. این عبارت ''الفقه الاکبر'' را [[ابن شهرآشوب]] در [[مثالب]]<ref>برگ ۵۹ب</ref> چنین نقل کرده است: ''حکم آنچه بین علی و عثمان رخ داده است، به خداوند ارجاع می‌شود''. | درباره موضع ابوحنیفه دراین مساله، نخست باید به عبارت مجمل [[الفقه الاکبر (کتاب)|الفقه الاکبر]]<ref>ص ۶</ref> اشاره کرد که می‌گوید: ''ماامرعثمان و علی را به خداوند وا می‌گذاریم''. این عبارت ''الفقه الاکبر'' را [[ابن شهرآشوب]] در [[مثالب]]<ref>برگ ۵۹ب</ref> چنین نقل کرده است: ''حکم آنچه بین علی و عثمان رخ داده است، به خداوند ارجاع می‌شود''. | ||
==برحق دانستن علی (ع) == | ==برحق دانستن علی(ع) == | ||
ابوحنیفه، [[حضرت علی (ع)]] را در تمامی جنگ‌هایش برحق دانسته و دشمنان او را باغی شمرده است.<ref>نک: مکی، ج۲، | ابوحنیفه، [[حضرت علی(ع)]] را در تمامی جنگ‌هایش برحق دانسته و دشمنان او را باغی شمرده است.<ref>نک: مکی، ج۲، ص۸۳۸۴</ref> | ||
وی پس ازآن حضرت نیز، [[امام حسن (ع)]] را به عنوان [[خلیفه]] و [[امام]] بر حق می‌دانست.<ref>طوسی، الخلاف، ج۳، ص۱۰۴</ref> | وی پس ازآن حضرت نیز، [[امام حسن(ع)]] را به عنوان [[خلیفه]] و [[امام]] بر حق می‌دانست.<ref>طوسی، الخلاف، ج۳، ص۱۰۴</ref> | ||
==ابوحنیفه و شیعه== | ==ابوحنیفه و شیعه== | ||
درباره ارتباط ابوحنیفه با [[شیعه]]، در آغاز باید به روایات پرشماری اشاره کرد که مناظراتی بین ابوحنیفه و [[امام صادق (ع)]] و [[امام کاظم(ع)]] و عالمان امامی کوفه چون [[مومن الطاق|محمد بن علی صاحب الطاق]]، [[فضال بن حسن]] و [[هیثم بن حبیب صیرفی]] را دربردارند و پذیرش تک تک آنها نیازمند بررسی سند و متن روایت است. در این مناظرات مسائل مختلف اعتقادی از [[امامت]]، [[ایمان]] و [[قضا و قدر|قدر]] مورد بررسی قرار گرفته است.<ref>نک: ابن بابویه، التوحید، ص۹۶؛ مفید، امالی، ص۲۲ و ۲۶؛ کراچی، ص۱۷۱، ۱۹۶؛ طبرسی، ج۲، ص۳۸۱، ۳۸۲.</ref> | درباره ارتباط ابوحنیفه با [[شیعه]]، در آغاز باید به روایات پرشماری اشاره کرد که مناظراتی بین ابوحنیفه و [[امام صادق(ع)]] و [[امام کاظم(ع)]] و عالمان امامی کوفه چون [[مومن الطاق|محمد بن علی صاحب الطاق]]، [[فضال بن حسن]] و [[هیثم بن حبیب صیرفی]] را دربردارند و پذیرش تک تک آنها نیازمند بررسی سند و متن روایت است. در این مناظرات مسائل مختلف اعتقادی از [[امامت]]، [[ایمان]] و [[قضا و قدر|قدر]] مورد بررسی قرار گرفته است.<ref>نک: ابن بابویه، التوحید، ص۹۶؛ مفید، امالی، ص۲۲ و ۲۶؛ کراچی، ص۱۷۱، ۱۹۶؛ طبرسی، ج۲، ص۳۸۱، ۳۸۲.</ref> | ||
البته در برخی روایات امامی از امام صادق (ع) [[ذم]] ابوحنیفه<ref>کشی، ص۱۴۵ | البته در برخی روایات امامی از امام صادق(ع) [[ذم]] ابوحنیفه<ref>کشی، ص۱۴۵ ۱۴۶، ۱۴۹</ref> و گاه ابوحنیفه به عنوان فردی کم علاقه به [[علی(ع)]] معرفی شده است.<ref>نک:ابن رستم، ص۲۳؛ مفید، امالی، ص۲۶ ۲۸؛ منتخب الدین، ص۵۱</ref> | ||
==رابطه ابوحنیفه با زیدیه== | ==رابطه ابوحنیفه با زیدیه== | ||
درباره رابطه ابوحنیفه با [[زیدیه]]، باید گفت رابطه صمیمانه او با [[زید بن علی]] و [[ابراهیم حسنی]] بهترین گواه بر حسن روابط است، تا آنجا که [[محمد بن جعفر دیباج]]، فرزند [[امام صادق (ع)]] و یکی از امامان زیدی ضمن ستایش از ابوحنیفه، عمل او در یاری زید را دلیل مودت و دوستی او با اهل ایمان است.<ref>نک: ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹</ref> | درباره رابطه ابوحنیفه با [[زیدیه]]، باید گفت رابطه صمیمانه او با [[زید بن علی]] و [[ابراهیم حسنی]] بهترین گواه بر حسن روابط است، تا آنجا که [[محمد بن جعفر دیباج]]، فرزند [[امام صادق(ع)]] و یکی از امامان زیدی ضمن ستایش از ابوحنیفه، عمل او در یاری زید را دلیل مودت و دوستی او با اهل ایمان است.<ref>نک: ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹</ref> | ||
==فقه ابوحنیفه== | ==فقه ابوحنیفه== | ||
| خط ۱۰۵: | خط ۱۰۵: | ||
در کنار مذهب [[فقه|فقهی]] مدونی که به نام ابوحنیفه برجای مانده است، تنها آنچه از گزارش‌های قدیمی در مورد ادله فقه وی به دست ما رسیده، چند روایت پراکنده است که نباید بیش از اندازه بر اعتبار آنها تکیه کرد. مهم‌ترین و جامع‌ترین آنها روایتی از [[یحیی بن ضریس]] است که در آن ابوحنیفه منابع فقه خود را چنین عنوان نموده است: | در کنار مذهب [[فقه|فقهی]] مدونی که به نام ابوحنیفه برجای مانده است، تنها آنچه از گزارش‌های قدیمی در مورد ادله فقه وی به دست ما رسیده، چند روایت پراکنده است که نباید بیش از اندازه بر اعتبار آنها تکیه کرد. مهم‌ترین و جامع‌ترین آنها روایتی از [[یحیی بن ضریس]] است که در آن ابوحنیفه منابع فقه خود را چنین عنوان نموده است: | ||
#کتاب خدا؛ | #کتاب خدا؛ | ||
#سنت پیامبر (ص) و روایات صحیح از آن حضرت به نقل ثقات از ثقات؛ | #سنت پیامبر(ص) و روایات صحیح از آن حضرت به نقل ثقات از ثقات؛ | ||
#قول صحابه و در صورت دست نیافتن به حکم در منابع یاد شده، | #قول صحابه و در صورت دست نیافتن به حکم در منابع یاد شده، | ||
#عمل به اجتهاد و رأی<ref>نک: صمیری، ص۲۴؛ ابن عبدالبر، ص۱۴۳؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۶۸</ref> | #عمل به اجتهاد و رأی<ref>نک: صمیری، ص۲۴؛ ابن عبدالبر، ص۱۴۳؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۶۸</ref> | ||
نمونه دیگر، روایت [[ابن صباح]] است که در آن ادله فقه ابوحنیفه (البته پس از کتاب خدا) ، [[حدیث صحیح]]، پس از آن آراء [[صحابه]] و [[تابعین]] و سپس [[قیاس]] دانسته شده است.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۴۰</ref> و با روایت ابن ضریس در رابطه با آراء تابعین همخوانی ندارد.<ref>برای روایات مشابه، نک: صمیری، ص۲۴؛ ابن عبدالبر، | نمونه دیگر، روایت [[ابن صباح]] است که در آن ادله فقه ابوحنیفه (البته پس از کتاب خدا)، [[حدیث صحیح]]، پس از آن آراء [[صحابه]] و [[تابعین]] و سپس [[قیاس]] دانسته شده است.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۴۰</ref> و با روایت ابن ضریس در رابطه با آراء تابعین همخوانی ندارد.<ref>برای روایات مشابه، نک: صمیری، ص۲۴؛ ابن عبدالبر، ص۱۴۳۱۴۵</ref> | ||
====قیاس==== | ====قیاس==== | ||
ابوحنیفه | ابوحنیفه خود مدعی بود که مایه اصلی [[قیاس]] را از برخی [[صحابه|اصحاب]] [[پیامبر(ص)]] گرفته است.<ref>نک: خوارزمی، ابوالمؤید، ج ۲، ص۳۳۸</ref> | ||
آنچه در مساله قیاس موجب تمایز ابوحنیفه از دیگران بود، میزان کاربرد و به ویژه چگونگی برخورد در موارد تعارض قیاس با ادله ضعیف نقلی همچون [[خبر واحد]] و برخی [[ظواهر ادله]] بود. همین نکته، باعث می‌شد تا برخی معاصران حدیث‌گرای ابوحنیفه همچون [[مالک بن انس بن مالک|مالک]] که خود قیاس را در فقه به کار می‌بستند، بر قیاس او اشکال گیرند<ref>نک: طبری، | آنچه در مساله قیاس موجب تمایز ابوحنیفه از دیگران بود، میزان کاربرد و به ویژه چگونگی برخورد در موارد تعارض قیاس با ادله ضعیف نقلی همچون [[خبر واحد]] و برخی [[ظواهر ادله]] بود. همین نکته، باعث می‌شد تا برخی معاصران حدیث‌گرای ابوحنیفه همچون [[مالک بن انس بن مالک|مالک]] که خود قیاس را در فقه به کار می‌بستند، بر قیاس او اشکال گیرند<ref>نک: طبری، «المنتخب»، ص۶۵۴</ref> و در مقابل گروهی را نیز به تحسین قیاس او وامی‌داشت<ref>مثلاً نک: ابن‌قتیبه، المعارف، ص۴۹۵</ref>، تا آنجا که قیاس وی ضرب‌المثل شده بود.<ref>نک: ابوالعلاء، «سقط الزند»، ج۵، ص۱۹۵۶؛ قلقشندی، ج۱، ص۴۵۳</ref> | ||
استخراج [[علل احکام]] از [[نص|نصوص]] [[قرآن|کتاب]] و [[سنت]]، تعمیم آنها و پی‌ریزی برخی قواعد در فقه ابوحنیفه بسیار به چشم می‌خورد. او در مسائل غیرتعبدی قواعد را بر [[خبر واحد|اخبار آحاد]] و دیگر ادله ضعیف مقدم می‌داشته است. از نمونه‌های ترجیح قواعد بر ظواهر کتاب، می‌توان حکم به جواز [[نکاح کنیز]] [[اهل کتاب]] با عدم پذیرش [[مفهوم مخالف]] [[مفهوم وصف]] در آیه ۲۵ [[سوره نساء]]<ref>جصاص،ج۳، ص۱۱۶؛ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۲۲۰</ref> را یاد کرد. | استخراج [[علل احکام]] از [[نص|نصوص]] [[قرآن|کتاب]] و [[سنت]]، تعمیم آنها و پی‌ریزی برخی قواعد در فقه ابوحنیفه بسیار به چشم می‌خورد. او در مسائل غیرتعبدی قواعد را بر [[خبر واحد|اخبار آحاد]] و دیگر ادله ضعیف مقدم می‌داشته است. از نمونه‌های ترجیح قواعد بر ظواهر کتاب، می‌توان حکم به جواز [[نکاح کنیز]] [[اهل کتاب]] با عدم پذیرش [[مفهوم مخالف]] [[مفهوم وصف]] در آیه ۲۵ [[سوره نساء]]<ref>جصاص،ج۳، ص۱۱۶؛ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۲۲۰</ref> را یاد کرد. | ||
| خط ۱۲۶: | خط ۱۲۶: | ||
===نظر امامیه درباره فقه ابوحنیفه=== | ===نظر امامیه درباره فقه ابوحنیفه=== | ||
از زمان حیات ابوحنیفه، تمسک او به رأی و قیاس و برخی نظرات او در برخی از فروع فقهی در مناظراتی با [[امام صادق (ع)]] و [[امام کاظم (ع)]] و عالمان امامی همچون [[مومن الطاق|محمد بن علی صاحب الطاق]]، [[حریز ابن عبدالله سجستانی]] و [[هشام بن حکم]]، مورد نقد قرار گرفته بود.<ref>نک: مفید، الاختصاص، ص۹۰، ۱۰۹جاهای مختلف؛ ابن‌ندیم، ص۲۲۴؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۲، ص۳۳۸، جاهای مختلف</ref> | از زمان حیات ابوحنیفه، تمسک او به رأی و قیاس و برخی نظرات او در برخی از فروع فقهی در مناظراتی با [[امام صادق(ع)]] و [[امام کاظم(ع)]] و عالمان امامی همچون [[مومن الطاق|محمد بن علی صاحب الطاق]]، [[حریز ابن عبدالله سجستانی]] و [[هشام بن حکم]]، مورد نقد قرار گرفته بود.<ref>نک: مفید، الاختصاص، ص۹۰، ۱۰۹جاهای مختلف؛ ابن‌ندیم، ص۲۲۴؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۲، ص۳۳۸، جاهای مختلف</ref> | ||
در سده ۴ق [[ابن جنید اسکافی]] فقیه [[شیعه|امامی]] [[عراق]]، نماینده جناحی در [[فقه امامیه|فقه امامی]] بود که در شیوه‌های خود، تا اندازه‌ای به ابوحنیفه نزدیک شده، بر خلاف گرایش غالب امامیه، کاربرد قیاس در فقه را پذیرا بودند. | در سده ۴ق [[ابن جنید اسکافی]] فقیه [[شیعه|امامی]] [[عراق]]، نماینده جناحی در [[فقه امامیه|فقه امامی]] بود که در شیوه‌های خود، تا اندازه‌ای به ابوحنیفه نزدیک شده، بر خلاف گرایش غالب امامیه، کاربرد قیاس در فقه را پذیرا بودند. | ||
همچنین باید از [[شریف رضی]] (متوفی۴۰۶ق) از عالمان [[بغداد]] نام برد که نظرات [[علم اصول|اصولی]] او به ابن جنید نزدیک بود و خود برخی متون [[فقه حنفی]] را نزد استادان آن مذهب فرا گرفته بود.<ref>نک: پاکتچی، ص۶ | همچنین باید از [[شریف رضی]] (متوفی۴۰۶ق) از عالمان [[بغداد]] نام برد که نظرات [[علم اصول|اصولی]] او به ابن جنید نزدیک بود و خود برخی متون [[فقه حنفی]] را نزد استادان آن مذهب فرا گرفته بود.<ref>نک: پاکتچی، ص۶ ۹، جاهای مختلف</ref> | ||
از سوی دیگر، در همین دوره، فقیه نامدار امامی، [[شیخ مفید]] شیوه‌های اصولی و برخی فروع فقهی ابوحنیفه را به شدت مورد حمله قرار داده است.<ref>نک: | از سوی دیگر، در همین دوره، فقیه نامدار امامی، [[شیخ مفید]] شیوه‌های اصولی و برخی فروع فقهی ابوحنیفه را به شدت مورد حمله قرار داده است.<ref>نک: «المسائل…»، ص۲۸۲، ۲۷۸، جاهای مختلف</ref> | ||
در سده‌های بعد نیز گاه برخوردهای بسیار احترام‌آمیز با ابوحنیفه دیده می‌شود<ref>مثلاً نک: قزوینی رازی، ص۲۳۶، جاهای مختلف</ref> و گاه شیوه‌ها و نظرات او مورد نقد و خرده‌گیری قرار گرفته است.<ref>مثلاً نک: ابن شهرآشوب، مثالب، برگ ۵۸ ب، ۶۶ ب؛ تبصرة العوام، ص۳۴، جاهای مختلف</ref> | در سده‌های بعد نیز گاه برخوردهای بسیار احترام‌آمیز با ابوحنیفه دیده می‌شود<ref>مثلاً نک: قزوینی رازی، ص۲۳۶، جاهای مختلف</ref> و گاه شیوه‌ها و نظرات او مورد نقد و خرده‌گیری قرار گرفته است.<ref>مثلاً نک: ابن شهرآشوب، مثالب، برگ ۵۸ ب، ۶۶ ب؛ تبصرة العوام، ص۳۴، جاهای مختلف</ref> | ||
| خط ۱۳۸: | خط ۱۳۸: | ||
==ابوحنیفه وعلوم روایی== | ==ابوحنیفه وعلوم روایی== | ||
===قرائت=== | ===قرائت=== | ||
ابوحنیفه [[علم قرائت]] را به طریق [[عرض قراءت|عرض]] از استادان | ابوحنیفه [[علم قرائت]] را به طریق [[عرض قراءت|عرض]] از استادان برجسته‌ای چون [[عاصم]] از [[قراء سبعه|قاریان هفت‌گانه]]) [[اعمش]] (از [[چهارده روایت|قاریان چهارده‌گانه]]) و [[عبدالرحمن بن ابی لیلی]] فراگرفت و راوی او در قرائت [[حسن بن زیاد لولوی]] بود.<ref>نک: ابن جزری، ج۲، ص۳۴۲</ref> | ||
وی قرائتی از خود داشت که آنرا [[ابوالفضل محمد بن جعفر خزاعی]] (متوفی۴۰۸ق) ضبط کرد و مضمون آن را [[هذلی]] در کتاب [[الکامل]]<ref>نک: ابن جزری، ج۲، ص۳۴۲</ref> و '''مکی''' در '''مناقب''' (۲/۷۱-۷۸ | وی قرائتی از خود داشت که آنرا [[ابوالفضل محمد بن جعفر خزاعی]] (متوفی۴۰۸ق) ضبط کرد و مضمون آن را [[هذلی]] در کتاب [[الکامل]]<ref>نک: ابن جزری، ج۲، ص۳۴۲</ref> و '''مکی''' در '''مناقب''' (۲/۷۱-۷۸ آورده‌اند. | ||
===حدیث=== | ===حدیث=== | ||
در جای جای آثار بازمانده از شاگردان ابوحنیفه همچون کتاب '''الاثار''' '''ابویوسف''' و کتاب '''الاثار''' '''محمد بن حسن شیبانی'''، شماری از احادیث به روایت ابوحنیفه دیده | در جای جای آثار بازمانده از شاگردان ابوحنیفه همچون کتاب '''الاثار''' '''ابویوسف''' و کتاب '''الاثار''' '''محمد بن حسن شیبانی'''، شماری از احادیث به روایت ابوحنیفه دیده می‌شود که توجه او به روایت [[حدیث]] را نشان می‌دهد. | ||
ابوحنیفه خود احادیث خویش را در | ابوحنیفه خود احادیث خویش را در مجموعه‌ای گرد نیاورد و همین امر در طول قرنها انگیزه تالیف آثار متعدد با عنوان [[مسند ابی حنیفه]] شد که مولفان آنها تلاش داشتند تا احادیث منقول از طریق ابوحنیفه را در کتابی گرد آوردند. | ||
اطلاعات و فهرستهای موجود از شیوخ و راویان ابوحنیفه عمدتاً از همین روایات منقول استخراج گردیده است که باید در استفاده از آنها احتیاط ورزید. | اطلاعات و فهرستهای موجود از شیوخ و راویان ابوحنیفه عمدتاً از همین روایات منقول استخراج گردیده است که باید در استفاده از آنها احتیاط ورزید. | ||
====راویان وی==== | ====راویان وی==== | ||
{{ستون-شروع| | {{ستون-شروع|۴}} | ||
*'''حماد بن ابی حنیفه'''، | *'''حماد بن ابی حنیفه'''، | ||
*'''زفربن هذیل''' | *'''زفربن هذیل''' | ||
*'''عباد بن عوام'''، | *'''عباد بن عوام'''، | ||
*'''عبدالله بن مبارک''' ، | *'''عبدالله بن مبارک'''، | ||
*'''هشیم بن بشیر'''، | *'''هشیم بن بشیر'''، | ||
*'''وکیع بن جراح'''، | *'''وکیع بن جراح'''، | ||
| خط ۱۶۴: | خط ۱۶۴: | ||
*'''حمزة بن حبیب زیات''' | *'''حمزة بن حبیب زیات''' | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
و دو شاگرد اصلی او ابویوسف و محمد بن حسن.<ref>نک: بخاری، ج۴ (۲) ، ص۸۱؛ ابن ابی حاتم، ج۴ (۱) ، ص۴۴۹؛ مزی، ج۱۸، ص۱۲۸-۱۳۰</ref> | و دو شاگرد اصلی او ابویوسف و محمد بن حسن.<ref>نک: بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱؛ ابن ابی حاتم، ج۴ (۱)، ص۴۴۹؛ مزی، ج۱۸، ص۱۲۸-۱۳۰</ref> | ||
====اعتبار رجالی==== | ====اعتبار رجالی==== | ||
در مورد شخصیت [[علم رجال|رجالی]] وی باید گفت که رجال شناسان اصحاب حدیث به الفاظ گوناگون او را که دشمن فکری خود | در مورد شخصیت [[علم رجال|رجالی]] وی باید گفت که رجال شناسان اصحاب حدیث به الفاظ گوناگون او را که دشمن فکری خود می‌دانستند، تضعیف نموده‌اند،<ref>مثلاً نک:ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶؛ عقیلی، ج۴، ص۲۸۱،۲۸۴</ref> ولی از تصریح به صدق و راستگویی او نیز فروگذار نکرده‌اند.<ref>نک: یحیی بن معین، ج۱، ص۷۹؛ ابن شاهین، ص۳۲۳،۳۳۳</ref> | ||
تنهاحدیث منقول از ابوحنیفه در [[صحاح سته]]، حدیثی در باب [[حدود]] در [[سنن کبیر]] [[نسائی]] است که در نسخه «المجتبی» از سنن دیده | تنهاحدیث منقول از ابوحنیفه در [[صحاح سته]]، حدیثی در باب [[حدود]] در [[سنن کبیر]] [[نسائی]] است که در نسخه «المجتبی» از سنن دیده نمی‌شود.<ref>نک: مزی، ج۱۸، ص۱۴۷</ref> | ||
ترمذی نیز تنها در کتاب '''العلل''' از سنن خود یک اظهار رجالی درباره [[جابر بن یزید جعفی]] و [[عطاء بن ابی رباح]] از ابوحنیفه نقل کرده<ref>ج۵، ص۷۴۱</ref> و چند بار در اثناء سنن به آراء فقهی وی اشاره نموده است. <ref>ج۱، ص۱۶۹؛ ج،۳، ص۲۵۰</ref> | ترمذی نیز تنها در کتاب '''العلل''' از سنن خود یک اظهار رجالی درباره [[جابر بن یزید جعفی]] و [[عطاء بن ابی رباح]] از ابوحنیفه نقل کرده<ref>ج۵، ص۷۴۱</ref> و چند بار در اثناء سنن به آراء فقهی وی اشاره نموده است.<ref>ج۱، ص۱۶۹؛ ج،۳، ص۲۵۰</ref> | ||
اما نزد [[امامیه]]، تعدادی [[حدیث]] از طریق ابوحنیفه در ۳ کتاب از [[کتب اربعه امامیه]] نقل شده است.<ref>نک: کلینی، ج۷، | اما نزد [[امامیه]]، تعدادی [[حدیث]] از طریق ابوحنیفه در ۳ کتاب از [[کتب اربعه امامیه]] نقل شده است.<ref>نک: کلینی، ج۷، ص۲۴۲،۴۰۴: طوسی،تهذیب، ج۲، ص۳۱۷؛ ج۶، ص۲۷۷-۲۷۸؛ ج۱۰، ص۸۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۴۰۸) </ref> | ||
در دیگر کتب حدیثی شیعه نیز برخی احادیث او دیده | در دیگر کتب حدیثی شیعه نیز برخی احادیث او دیده می‌شود.<ref>مثلاًنک:ابن بابویه، الخصال، ج۱، ص۳۱۶</ref> | ||
==کتاب شناسی== | ==کتاب شناسی== | ||
| خط ۱۸۱: | خط ۱۸۱: | ||
====چاپی==== | ====چاپی==== | ||
*'''العالم و المتعلم''' | *'''العالم و المتعلم''' | ||
*'''رسالة الی عثمان البتّی'''، رساله‌ای است به ''عثمان بن سلیمان بتّی'' (متوفی۱۴۳ق/۷۶۰م) ، فقیه و متفکر [[بصره|بصری]] درباره [[ارجاء]]. مولف در این رساله ضمن تبیین دیدگاه خود اتهام ارجاء افراطی به خویشتن را نفی نموده است.<ref>برای تحلیلی از متن رساله، نک: فان اس، «کلام | *'''رسالة الی عثمان البتّی'''، رساله‌ای است به ''عثمان بن سلیمان بتّی'' (متوفی۱۴۳ق/۷۶۰م)، فقیه و متفکر [[بصره|بصری]] درباره [[ارجاء]]. مولف در این رساله ضمن تبیین دیدگاه خود اتهام ارجاء افراطی به خویشتن را نفی نموده است.<ref>برای تحلیلی از متن رساله، نک: فان اس، «کلام …»، ج۱۹۲، ص۱ به بعد</ref> | ||
*[[الفقه الاکبر]]، عنوان مشترک متونی است در اعتقادات که همگی به ابوحنیفه منسوبند. | *[[الفقه الاکبر]]، عنوان مشترک متونی است در اعتقادات که همگی به ابوحنیفه منسوبند. | ||
*'''الفقه الاکبر (۱) ''': این اثر که متن کامل آن تاکنون شناسایی نشده است، به صورت | *'''الفقه الاکبر (۱) ''': این اثر که متن کامل آن تاکنون شناسایی نشده است، به صورت بریده‌هایی در یک شرح قدیم، برجای مانده که به غلط به [[ابومنصور ماتریدی]] نسبت داده شده است. شارح خود در برخی مواضع تصریح نموده که برخی قطعات متن را نقل نکرده است.<ref>مثلا؛ نک: «شرح الفقه الاکبر»، ص۱۵</ref> | ||
*'''الفقه الابسط''': این اثر که گاهی از آن با عنوان الفقه الاکبر یادشده استفان اس، «کلام | *'''الفقه الابسط''': این اثر که گاهی از آن با عنوان الفقه الاکبر یادشده استفان اس، «کلام …»، ج۱، ص۲۰۷، به بعد</ref>، مشتمل بر پاسخهای ابوحنیفه به پرسشهای اعتقادی شاگردش '''ابومطیع بلخی''' است. این اثر تالیفی بسط یافته برپایه متن کهن از الفقه الاکبر است که قطعات بازمانده آن را باعنوان الفقه الاکبر (۱) می‌شناسیم. | ||
*'''الوصیة'''، وصیتی است منسوب به ابوحنیفه در هنگام وفات مشمل بر | *'''الوصیة'''، وصیتی است منسوب به ابوحنیفه در هنگام وفات مشمل بر پاره‌ای کلیات اعتقادی [[مکتب حنفی]] [[اهل سنت]]. | ||
*'''وصیة الی تلمیذه القاضی ابی یوسف''' که | *'''وصیة الی تلمیذه القاضی ابی یوسف''' که پاره‌ای دستورهای اخلاقی را در بردارد و در کتاب [[الاشباه و النظائر]] [[ابن نجیم]]<ref>ص ۵۱۶ –۵۲۲</ref> در [[دمشق]] (۱۴۰۳ق) به چاپ رسیده است.<ref>برای نسخ خطی آن، نک: ج۱، ص۴۱۷-۴۱۸</ref> | ||
===خطی=== | ===خطی=== | ||
| خط ۱۹۵: | خط ۱۹۵: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{ | {{پانویس۲}} | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۲۱۵: | خط ۲۱۵: | ||
*ابن خلکان، وفیات الاعیان. | *ابن خلکان، وفیات الاعیان. | ||
*ابن رستم طبری، محمدبن جریر، المسترشد، کتابخانة حیدریه. | *ابن رستم طبری، محمدبن جریر، المسترشد، کتابخانة حیدریه. | ||
*ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، | *ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴۱۹۱۵م. | ||
*ابن شاهین، عمربن احمد، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م. | *ابن شاهین، عمربن احمد، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م. | ||
*ابن شهرآشوب، محمدبن علی، مثالب النواصب، عکس نسخة خطی کتابخانة ناصریة لکهنو، موجود در کتابخانة مرکز. | *ابن شهرآشوب، محمدبن علی، مثالب النواصب، عکس نسخة خطی کتابخانة ناصریة لکهنو، موجود در کتابخانة مرکز. | ||
| خط ۲۲۹: | خط ۲۲۹: | ||
*همو، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م. | *همو، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م. | ||
*ابن قطلوبغا، قاسم بن عبدالله، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م. | *ابن قطلوبغا، قاسم بن عبدالله، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م. | ||
*ابن کرامة جشمی، محسن بن محمد، «شرح | *ابن کرامة جشمی، محسن بن محمد، «شرح العیون»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ ق/۱۹۷۴م. | ||
*ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالبلقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م. | *ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالبلقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م. | ||
*ابن منذر، محمدبن ابراهیم، الاشراف علی مذاهب اهل العلم، به کوشش محمد نجیب سراج‌الدین، قطر، ۱۴۰۶ ق/۱۹۶۸م. | *ابن منذر، محمدبن ابراهیم، الاشراف علی مذاهب اهل العلم، به کوشش محمد نجیب سراج‌الدین، قطر، ۱۴۰۶ ق/۱۹۶۸م. | ||
| خط ۲۳۶: | خط ۲۳۶: | ||
*ابن هبیره، یحیی بن محمد، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷م. | *ابن هبیره، یحیی بن محمد، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷م. | ||
*ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. | *ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. | ||
*ابوبکر خوارزمی، «رساله کتب الی جماعه الشیعه | *ابوبکر خوارزمی، «رساله کتب الی جماعه الشیعه بنیسابور»، ضمن من ادب التشیع بالخوارزم، به کوشش صادق آیینه‌وند، تهران، ۱۳۶۸ ش. | ||
*ابوالحسین بصری، محمدبن علی، المعتمد فی اصول الفقه، به کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، ۱۳۸۴ ق/ ۱۹۶۴م. | *ابوالحسین بصری، محمدبن علی، المعتمد فی اصول الفقه، به کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، ۱۳۸۴ ق/ ۱۹۶۴م. | ||
*ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، مکتبه اطلس. | *ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، مکتبه اطلس. | ||
| خط ۲۴۲: | خط ۲۴۲: | ||
*ابوزرعة دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ به کوشش شکرالله قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م. | *ابوزرعة دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ به کوشش شکرالله قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م. | ||
*ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، قاهره، ۱۹۵۵م؛ همو، الامام زید، قاهره، ۱۹۵۹م. | *ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، قاهره، ۱۹۵۵م؛ همو، الامام زید، قاهره، ۱۹۵۹م. | ||
*ابوطالب هارونی، یحیی بن حسین، | *ابوطالب هارونی، یحیی بن حسین، «الافاده»، اخبار الائمه الزیدیه، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م. | ||
*ابوعبداللع علوی، محمدبن علی، الجامع الکافی، نسخة خطی کتابخانة آمبروزیانا، شم ۴۲۴. | *ابوعبداللع علوی، محمدبن علی، الجامع الکافی، نسخة خطی کتابخانة آمبروزیانا، شم ۴۲۴. | ||
*ابوعبید، قاسم ابن سلان، الاموال، به کوشش عبدالامیر علی مهنا، بیروت، ۱۹۸۸م. | *ابوعبید، قاسم ابن سلان، الاموال، به کوشش عبدالامیر علی مهنا، بیروت، ۱۹۸۸م. | ||
*ابوالعلاء معری، رساله الغفران، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، دارالمعارف. | *ابوالعلاء معری، رساله الغفران، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، دارالمعارف. | ||
*همو، «سقط | *همو، «سقط الزند»، ضمن شروح سقط الزند، قاهره، ۱۳۸۳ ق/۱۹۶۴م. | ||
*ابوعمرودانی، عثمان بن سعید، التیسیر فی القراءات السبع، به کوشش اتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م. | *ابوعمرودانی، عثمان بن سعید، التیسیر فی القراءات السبع، به کوشش اتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م. | ||
*ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، ۱۲۸۵ ق. | *ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، ۱۲۸۵ ق. | ||
*همو، مقاتل الطالبین، نجف، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵م. | *همو، مقاتل الطالبین، نجف، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵م. | ||
*ابوالقاسم بلخی، عبدالله بن احمد، | *ابوالقاسم بلخی، عبدالله بن احمد، «المقالات»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ ق/۱۹۷۴م. | ||
*ابواللیث سمرقندی، نصربن‌محمد، «بستان | *ابواللیث سمرقندی، نصربن‌محمد، «بستان العارفین»، در هامش تنبیه الغافلین، دهلی، کتابخانة اشاعه الاسلام. | ||
*همو، | *همو، «عقیده»، به کوشش جوینبول (نک: مل، جوینبول). | ||
*ابوالمعالی، محمدبن حسین، بیان الادیان، به کوشش هاشم رضی، تهران، ۱۳۴۲ ش. | *ابوالمعالی، محمدبن حسین، بیان الادیان، به کوشش هاشم رضی، تهران، ۱۳۴۲ ش. | ||
*ابونعیم اصفهانی،احمدبن عبدالله، حیله الاولیاء قاهره، ۱۳۵۱ ق/ ۱۹۳۲م. | *ابونعیم اصفهانی،احمدبن عبدالله، حیله الاولیاء قاهره، ۱۳۵۱ ق/ ۱۹۳۲م. | ||
*ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، الآثار، به کوشش ابوالوفا، قاهره، ۱۳۵۵ ق. | *ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، الآثار، به کوشش ابوالوفا، قاهره، ۱۳۵۵ ق. | ||
*همو، «اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی | *همو، «اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی»، ضمن کتاب الام شافعی، ج ۷، بیروت دارالمعرفه. | ||
*همو، الخراج، بیروت، ۱۳۹۹ ق/۱۹۷۹م. | *همو، الخراج، بیروت، ۱۳۹۹ ق/۱۹۷۹م. | ||
*احمدبن حنبل، العلل بیروت و معرفه الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت/ریاض، ۱۴۰۷ ق. | *احمدبن حنبل، العلل بیروت و معرفه الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت/ریاض، ۱۴۰۷ ق. | ||
*اسفراینی، طاهربن محمد، التبصیر فی‌الدین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۷۴ ق/۱۹۵۵م. | *اسفراینی، طاهربن محمد، التبصیر فی‌الدین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۷۴ ق/۱۹۵۵م. | ||
*اشعری، ابوالحسن، | *اشعری، ابوالحسن، «الابانه»، الرسائل السبعه فی العقائد، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۸۰م. | ||
*همو، المع، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت، ۱۹۵۳م. | *همو، المع، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت، ۱۹۵۳م. | ||
*همو، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م؛ | *همو، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰م؛ | ||
*اشعری، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ ش. | *اشعری، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ ش. | ||
*اوزجندی، فخرالدین، | *اوزجندی، فخرالدین، «فتاوی»، در هامش الفتاوی النهدیه، قاهره، ۱۳۲۳ ق. | ||
*الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ ق/۱۹۸۲م. | *الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ ق/۱۹۸۲م. | ||
*بخاری، محمدبن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸م. | *بخاری، محمدبن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸م. | ||
*بزودی، علی بن | *بزودی، علی بن محمد، اصول الفقه، در هامش کشف الاسرار (نک:علاءالدین بخاری). | ||
* | *بسوی،یعقوب بن سفیان،المعرفهوالتاریخ،به کوشش اکرم ضیاءعمری،بعداد،۱۹۷۵-۱۹۷۶م. | ||
*بصری، عبدالله بن سالم، | *بصری، عبدالله بن سالم، «الامداد»، ضمن رسائل خمسه اساتید، حیدرآباددکن، ۱۳۲۸ق /۱۹۱۰م. | ||
*بعلی، عبدالباقی، ریاض اهل الجنة، به کوشش محمد یاسین فادانی، | *بعلی، عبدالباقی، ریاض اهل الجنة، به کوشش محمد یاسین فادانی، دمشق،۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م. | ||
*بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد | *بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری،قاهره،۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م. | ||
*بلاذری، احمدبن | *بلاذری، احمدبن یحیی،اناسب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۷ ق/۱۹۷۷ م. | ||
* | *بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، الاسماء و اصفات،بیروت، دارالکتب العلمیه. | ||
*همو، | *همو، «رساله‌ای در فضل ابوالحسن اشعری» ضمن تبیین کذب المفتری (نک:هم، ابن عساکر). | ||
* | *بیهقی،علی بن زید، تاریخ بیهق،حیدرآباد دکن،۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. | ||
* | *پاکتچی،احمد،الاراءالفقهیه والاصولیه للشریف الرضی، تهران،۱۴۰۶ق. | ||
* | *تبصرةالعوام،منسوب به مرتضی بن داعی،به کوشش عباس اقبال،تهران،۱۳۶۴ش. | ||
*ترمذی محمد بن | *ترمذی محمد بن عیس،سسن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران،قاهره،۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد. | ||
* | *ترمسی،محمد محفوظ،کفایة المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی،بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. | ||
*جاحظ،عمروبن | *جاحظ،عمروبن بحر،الحیوان،به کوشش عبدالسلامهارون،قاهره،۱۳۵۷ق. | ||
*همو، «فضل هاشم علی عبدشمس» ضمن رسائل الجاحظ، به کوشش حسن | *همو، «فضل هاشم علی عبدشمس» ضمن رسائل الجاحظ، به کوشش حسن سندوبی،قاهره،۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م. | ||
* | *جرجانی،علی بن محمد،التعریفات،قاهره ۱۳۰۶ق. | ||
* | *جصاص،احمد بن علی،احکام القرآن،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. | ||
*حاجی خلیفه،کشف. | *حاجی خلیفه،کشف. | ||
*حکیم | *حکیم سمرقندی،اسماعیل بن محمد،السوادالاعظم،ترجمه کهن فارسی،به کوشش عبدالحی حبیبی،تهران،۱۳۴۸ش. | ||
* | *خضری،محمد،اصول الفقه، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. | ||
*خطیب | *خطیب بغدادی،احمد بن علی،تاریخ بغداد،قاهره،۱۳۴۹ق. | ||
*خلیفه بن | *خلیفه بن خیاط،الطبقات،به کوشش سهیل زکار،دمشق ۱۹۶۶م. | ||
* | *خوارزمی،ابوالمویدمحمد بن محمود،جامع مساتید ابی حنیفه،حیدرآباددکن،۱۳۳۲ق. | ||
* | *خوارزمی،قاسم بن حسین، «ضرام السقط» ضمن شروح سقط الزند، قاهره،۱۳۸۳ق /۱۹۶۴. | ||
* | *خوارزمی،محمد بن احمد،مفاتیح العوم،به کوشش فان فلوتن،لیدن،۱۸۹۵م،دارمی،عبدالله بن عبدالرحمن،سنن،دمشق ۱۳۴۹ق. | ||
* | *دارمی،عثامان بن سعید،الردعلی بشر المریسی،به کوشش محمد حامد فقی،بیروت،دارالکتب العلمیه. | ||
* | *درجینی،احمد بن سعید،طبقات المشائخ بالمغرب،به کوشش ابراهیم طلای،قسنطینه،۱۳۹۴ق/۱۹۷۴ م: دفتر کتبخانه الحاج سلیم آغا،استانبول،۱۳۱۰ق. | ||
* | *ذهبی،محمد بن احمد، سیراعلام التبلاء،به کوشش شعیب ارنووط و دیگران،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. | ||
*العبر،به کوشش محمد سعید | *العبر،به کوشش محمد سعید زغلول،بیروت ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. | ||
* «رساله الامام الهادی (ع) الی اهل الاهواز» نسخه ابن | * «رساله الامام الهادی(ع) الی اهل الاهواز» نسخه ابن شعبه،ضمن تحف العقول،به کوشش علی اکبر غفاری،تهران ۱۳۷۶ق؛ | ||
* | *همان، نسخه طبرسی (نک:هم،طبرسی). | ||
*زمخشری،محمود بن | *زمخشری،محمود بن عمر،الکشاف،قاهره،۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. | ||
* | *سبکی،عبدالوهاب بن علی،السیف المشهورفی شرح عقیده ابی منصور،به کوشش مصطفی صائم یپرم،استانبول،۱۹۸۹ن. | ||
*همو،طبقات الشانعیه الکبری،به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد | *همو،طبقات الشانعیه الکبری،به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو،قاهره،۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م. | ||
*سرخسی،محمد بن | *سرخسی،محمد بن احمد،اصول،به کوشش ابوالوفاافقانی،حیدرآبادکن،۱۳۷۲ق. | ||
* | *همو،المبسوط،قاهره،مطبعه الاستقامه. | ||
* | *سمعانی،عبدالکریم بن محمد،التحبیرفی المعحم الکبیر،به کوشش منیره ناجی سالم،بغداد،۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. | ||
*سید | *سید مرتضی،علی ابن حسین،الانتصار،نجف ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. | ||
*همو،الفریعة الی اصول | *همو،الفریعة الی اصول الشریعة،به کوشش ابوالقاسم گرجی،تهران،۱۳۶۳ش؛ | ||
*همو،الفصول | *همو،الفصول المختاره،نجف، کتابخانه حیدریه. | ||
* | *سیوری،مقدادبن عبدالله،کنزالعرفان،به کوشش محمد باقر بهبودی،تهران،۱۳۸۴ق. | ||
* | *شافعی،محمد بن ادریس، «اختلاف علی(ع) و ابن مسعود» ضمن کتاب الام،ج ۷،بیروت،دارالمعرفه. | ||
* | *همو،الرساله،به کوشش احمد محمد شاکر،قاهره،۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م. | ||
* «شرح الفقه الاکر» مسوب به ابومنصور | * «شرح الفقه الاکر» مسوب به ابومنصور ماتریدی،الرسائل السبعه فی العقائد،حیدرآباددکن ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰ م. | ||
*شماخی،احمد بن سیعد السیر،به کوشش احمد بن سعود | *شماخی،احمد بن سیعد السیر،به کوشش احمد بن سعود سیایی،مسقط، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م. | ||
* | *شوکانی،محمد بن علی، «اتحاف الاکابر» ضمن رسائل خمسه اساتید،حیدرآباددکن،۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م. | ||
* | *شهرستانی،محمد بن عبدالکریم،الملل والنحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدران،قاهره،۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م. | ||
* | *صابونی،احمد بن محمود،البدایه من الکفایه،به کوشش فتح الله خلیف، مصر،۱۹۶۹م. | ||
* | *صریفینی،ابراهیم بن محمد،تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافرفارسی)،به کوشش محمد کاظم محمودی،ضم،۱۴۰۳ق. | ||
*صفی الدین | *صفی الدین بلخی،عبدالله بن عمر،فضائل بلخ،ترجمه محمد بن محمد حسینی بلخی، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران،۱۳۵۰ش. | ||
* | *صنعانی،عبدالرزاق،المصنف،به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیروت ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م. | ||
* | *صیمری،حسین بن علی،اخبارابی هنیفه واصحابه،بیروت،۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م. | ||
* | *طبرسی،احمد بن علی،الاحتجاج،به کوشش محمد باقر موسوی خرسان،بیروت،۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. | ||
* | *طبری،محمد بن جریراختلاف القهاء،بیروت،دارالکتب العلمیه. | ||
*همو،تاریخ ؛همو، «المنتخب من کتاب ذیل المذیل» همراه تاریخ | *همو،تاریخ ؛همو، «المنتخب من کتاب ذیل المذیل» همراه تاریخ طبری،ج۱۱. | ||
* | *طحاری،احمد بن محمد،اختلاف القهاء،به کوشش محمد صغیر حسن معصومی،اسلام آباد،۱۳۹۱ق. | ||
*همو، العقیدة الطحاویه، بیروت ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م. | *همو، العقیدة الطحاویه، بیروت ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م. | ||
* | *طوسی،محمد بن حسن،الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان،نجف ۱۳۷۵ ق. | ||
* طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تصحیح: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، ۱۳۷۳ش. | * طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تصحیح: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، ۱۳۷۳ش. | ||
*همو، تمهید الاصول، به کوشش عبدالمحسن مشکوة | *همو، تمهید الاصول، به کوشش عبدالمحسن مشکوة الدینی،تهران،۱۳۶۲ش. | ||
*همو،تهذیب | *همو،تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان،نجف،۱۳۷۹ق. | ||
*همو،رجال، | *همو،رجال، نجف،۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. | ||
* | *همو،الفهرست،نجف، کتابخانه مرتضویه. | ||
* | *ظاهریه،خطی. | ||
*العالم و المتعلم، به کوشش محمد رواس قله جی و عبدالوهاب هندی ندوی، | *العالم و المتعلم، به کوشش محمد رواس قله جی و عبدالوهاب هندی ندوی، حلب،۱۳۹۲ق/۱۹۷۲ م. | ||
* | *عبادی،محمد بن احمد،طبقات الفقهاءالشافعیه به کوشش گوستاویتستام،لیدن،۱۹۶۴م. | ||
*عبدالله بن احمد بن | *عبدالله بن احمد بن حنبل،السنه،به کوشش محمد بن سعید قحطانی،ریاض،۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م. | ||
*عبدالقادر | *عبدالقادر قرشی،الجواهرالمضیه،حیدرآباددکن،۱۳۳۲ق. | ||
* | *عنبی،ابونصر «التاریخ الیمینی» ضمن الفتح الوهبی منینی،قاهره،۱۲۸۶ق؛ | ||
*عجلی،احمد بن | *عجلی،احمد بن عبدالله،تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلمجی،بیروت،۱۴۰۵ق /۱۹۸۴م. | ||
*عطار | *عطار نیشابوری،فریدالدین،تذکره الاولیاء،به کوشش محمد استعلامی،تهران،۱۳۶۳ش؛ | ||
* | *عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاءالکبیر،به کوشش عبدالمعطی امین قلمجی،بیروت،۱۴۰۴ق ۱۹۸۴م. | ||
*علاءالدین | *علاءالدین بخاری،عبدالغزیزبن احمد،کشف الاسرار،استانبول ۱۳۰۸ق. | ||
*العیون و الحدائق، به کوشش | *العیون و الحدائق، به کوشش دخویه،لیدن،۱۸۷۱م؛غزالی،محمدابن محمد،المنخول من تعلیقات الاصول، به کوشش محمد حسن هیتو، دمشق،۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. | ||
* | *غنیمی،عبدالغنی،اللباب فی شرح الکتاب، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید،قاهره،۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. | ||
*فصیح | *فصیح خوافی،مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد،۱۳۳۹ ش. | ||
* «الفقه الاکبر (۱)» منسوب به ابو | * «الفقه الاکبر (۱)» منسوب به ابو حنیفه،ضمن «شرح الفقه الاکبر» (نک:هم). | ||
*الفقه الاکبر (۲) ، منسوب به | *الفقه الاکبر (۲)، منسوب به همو،قاهره،مکتبه محمد علی صبیح واولاده: | ||
* «الفقه الاکبر (۳)» منسوب به | * «الفقه الاکبر (۳)» منسوب به شافعی، همراه با الفقه الاکبر (۲) (نک:هم). | ||
*قاضی | *قاضی عبدالجبار،فضل الاعتزال،به کوشش فوادسید،تونس،۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م. | ||
*قاضی | *قاضی عیاض،ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیرمحمود،بیروت /طرابلس ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م. | ||
*قاضی نعمان | *قاضی نعمان مغربی،دعائم الاسلام،به کوشش آصف فیضی،قاهره،۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. | ||
* | *قدوری،احمدبن محمد «مختصر»،همراه بااللباب (نک: هم،غنیمی). | ||
*قرآن کریم | *قرآن کریم قرطبی،محمد بن احمد،الجامع لاحکام القرآن،قاهره ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م. | ||
*قزوینی رازی | *قزوینی رازی عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث،تهران،۱۳۵۸ش. | ||
*قلقشندی،احمد بن | *قلقشندی،احمد بن علی،صبح الاعشی،قاهره،۱۳۸۳ق /۱۹۶۳م. | ||
* | *کتانی،عبدالحی بن عبدالکبیر،فهرس الفهارس والاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م. | ||
* | *کتانی،محمد بن جعفر الرساله المستطرفه، استنابول، ۱۹۸۶ م. | ||
* | *کراجکی،محمد بن علی، کنزالفوائد، تبریز، ۱۳۲۲ ق. | ||
*کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ش. | *کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ش. | ||
*کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ ق. | *کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ ق. | ||
*کندی، محمدبن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، به کوشش روون گست، بیروت، ۱۹۰۸م. | *کندی، محمدبن یوسف، الولاه و کتاب القضاه، به کوشش روون گست، بیروت، ۱۹۰۸م. | ||
*کورانی، ابراهیم بن حسن، «الامم لا یقاظ | *کورانی، ابراهیم بن حسن، «الامم لا یقاظ الهمم»، ضون رسائل خمسه اسانید، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ ق/ ۱۹۱۰ م. | ||
*لکنهوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیه، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م. | *لکنهوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیه، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م. | ||
ماتریدی، محمدبن محمد، التوحید، به کوشش فتح الله خلیف، بیروت، ۱۹۸۶ م. | ماتریدی، محمدبن محمد، التوحید، به کوشش فتح الله خلیف، بیروت، ۱۹۸۶ م. | ||
*همو، | *همو، «عقیده». ضمن السیف المشهور (نک: هم، سبکی). | ||
*مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ ق/۱۹۵۱ م. | *مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ ق/۱۹۵۱ م. | ||
* | * «المبانی»، مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م. | ||
*مجمل التواریخ و القصص، به کوشش ملک الشعراء بهار، تهرا، ۱۳۱۸ ق؛ | *مجمل التواریخ و القصص، به کوشش ملک الشعراء بهار، تهرا، ۱۳۱۸ ق؛ | ||
*محلی، حمیدبن احمد، «الحدائق | *محلی، حمیدبن احمد، «الحدائق الوردیه»، اخبار الائمه الزیدیه، به کوشش مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷ م. | ||
*محمدبن حسن شیبانی، الاصل، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ ق/۱۹۶۹م. | *محمدبن حسن شیبانی، الاصل، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ ق/۱۹۶۹م. | ||
*همو، الحجه علی اهل المدینه، به کوشش مهدی حسن کیلانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵ م. | *همو، الحجه علی اهل المدینه، به کوشش مهدی حسن کیلانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ ق/۱۹۶۵ م. | ||
*مرغینانی، علی بن عبدالجلیل، | *مرغینانی، علی بن عبدالجلیل، «الهدایه»، همراه با شرح فتح القدیر، قاهره، ۱۳۱۹ ق. | ||
*مروزی، محمدبن نصر، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م. | *مروزی، محمدبن نصر، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶م. | ||
*مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخة خطی کتابخانة احمد ثالث، شم ۲۸۴۸. | *مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخة خطی کتابخانة احمد ثالث، شم ۲۸۴۸. | ||
| خط ۳۷۶: | خط ۳۷۶: | ||
*مفید، محمدبن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه المدرسین. | *مفید، محمدبن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه المدرسین. | ||
*همو،امالی، به کوشش استادولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ ق. | *همو،امالی، به کوشش استادولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ ق. | ||
*همو، «المسائل | *همو، «المسائل الصانیه»، عده رسائل، قم، مکتبه المفید. | ||
*مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ ق/۱۹۸۷ م. | *مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ ق/۱۹۸۷ م. | ||
*مکی، موفق ابن احمد، مناقب ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱ ق. | *مکی، موفق ابن احمد، مناقب ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱ ق. | ||
*ملاحسین رومی، «الجوهره | *ملاحسین رومی، «الجوهره المنیفه»، الرسائل السبعه فی العقائد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۸۰ م. | ||
*ملا علی قاری، شرح الفقه الاکبر، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م. | *ملا علی قاری، شرح الفقه الاکبر، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م. | ||
*منتخب‌الدین رازی، علی‌بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ ق. | *منتخب‌الدین رازی، علی‌بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ ق. | ||
| خط ۳۸۷: | خط ۳۸۷: | ||
*نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۶م. | *نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، نجف، ۱۳۵۵ ق/ ۱۹۳۶م. | ||
*نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷ م. | *نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷ م. | ||
* | * «الوصیه»، منسوب به ابوحنیفه، همراه با «الجوهره المنیفه» (نک: هم، ملاحسین رومی). | ||
*هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، به کوشش و النتین ژوکوفسکی، لنینگراد، ۱۳۴۴ ق/ ۱۹۲۶ م. | *هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، به کوشش و النتین ژوکوفسکی، لنینگراد، ۱۳۴۴ ق/ ۱۹۲۶ م. | ||
*یاقوت، المشترکه وضعاً و المفترق صقماً، به کوشش ف، ووسنفلد، گوتینگن، ۱۸۴۶ م. | *یاقوت، المشترکه وضعاً و المفترق صقماً، به کوشش ف، ووسنفلد، گوتینگن، ۱۸۴۶ م. | ||
*یحیی بن معین، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م. | *یحیی بن معین، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م. | ||
* [http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/39913900504.pdf | * [http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/39913900504.pdf رستگار، پرویز، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولاالسنتان لهک النعمان، دو فصلنامه حدیث‌پژوهی، سال سوم، شماره پنجم بهار و تابستان، ۱۳۹۰ش.] | ||
* آلوسی، نعمان بن محمود، مختصر تحفة الاثناعشریه، مطبع سلفیه، قاهره، ۱۳۸۷ش. | * آلوسی، نعمان بن محمود، مختصر تحفة الاثناعشریه، مطبع سلفیه، قاهره، ۱۳۸۷ش. | ||
* [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/10628 ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه، تهران.] | * [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/10628 ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه، تهران.] | ||
* ذهبی، شمس‌الدین، داراحیاء، التراث العربی، بیروت. | * ذهبی، شمس‌الدین، داراحیاء، التراث العربی، بیروت. | ||
* مزی، ابوالحجاج، تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، مؤسسه الرساله، بیروت،۱۴۱۳ق-۱۹۹۲م. | * مزی، ابوالحجاج، تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، مؤسسه الرساله، بیروت،۱۴۱۳ق-۱۹۹۲م. | ||
* [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/14975 | * [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/14975 قرمانی، احمد بن یوسف، اخبار الدول، عالم الکتب، بیروت، ۱۴۱۲ق.] | ||
* دهلوی، شاه عبدالعزیز؛ | * دهلوی، شاه عبدالعزیز؛ مختصر التحفۀ الاثنی عشریه؛ ریاض: الرئاسۀ العامۀ لادارات البحوث العلمیۀ و الافتاء و الدعوۀ و الارشاد، ۱۴۰۴۰ق. | ||
* شعکه، مصطفی، الائمه الاربعه، درالکتب البنانی، ۱۴۰۳ق. | * شعکه، مصطفی، الائمه الاربعه، درالکتب البنانی، ۱۴۰۳ق. | ||
* ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، درالفکر العربی، بی‌تا. | * ابوزهره، محمد، ابوحنیفه، درالفکر العربی، بی‌تا. | ||
| خط ۴۰۴: | خط ۴۰۴: | ||
* قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذو القربی، اسوه، قم، ۱۴۲۲ق. | * قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذو القربی، اسوه، قم، ۱۴۲۲ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||