شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید): تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان           = شرح نهج‌البلاغه

| عنوان اصلی     =

| برگرداننده     =  

| تصویر           = شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید.jpg

| اندازه تصویر   = 180px

| زیرنویس تصویر   =  

| نویسنده         =ابن ابی‌الحدید معتزلی

| تصویرگر         =

| طراح جلد       =

| زبان           = عربی

| مجموعه         =  

| موضوع           = شرح نهج‌البلاغه

| سبک             =

| ناشر           =

| ناشر فارسی     =  

| محل انتشارات   =  

| تاریخ نشر       =  

| محل ناشر فارسی =  

| نوع رسانه       =

| صفحه           =

| قطع             =

| شابک           =

| پس از           =

| پیش از         =

'''شرح نهج‌البلاغه''' کتابی به زبان عربی اثر [[ابن ابی‌الحدید]] از علمای [[اهل‌سنت]] در قرن هفتم است که از مهمترین شرح‌های نهج‌البلاغه به شمار می‌آید. استفاده از منابع [[شیعه]] و [[سنی]] و چندبُعدی(تاریخی، ادبی و کلامی) بودن از ویژگی‌های این شرح دانسته شده است.

ابن ابی‌الحدید در مقدمه‌ای که بر این شرح نوشته برخی از ٰآرای خود را ذکر کرده است: او امام علی(ع) را برتر از [[خلفای سه‌گانه]] دانسته با این حال معتقد است که نصی از جانب [[پیامبر(ص)]] بر خلافت او وجود ندارد. به باور او [[خوارج]]، اصحاب جمل و لشکریان شام که در جنگ با علی(ع) شرکت داشتند، اهل دوزخ‌اند. همچنین در این کتاب مطالبی را آورده که با اعتقادات شیعه که علی(ع) را نخستین [[امام]] خود می‌دانند سازگار نیست، از این‌رو ردیه‌هایی بر آن نوشته‌اند.

عبدالحمید بن هبةالله معروف به ابن ابی‌الحدید (۵۸۶-۶۵۶ق)،<ref>ابن فوطی، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۱۴.</ref> در [[مدائن]] متولد شد<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۱۹۹.</ref> او تحصیلات اولیه را در زادگاهش گذراند سپس به [[بغداد]] رفت و در آنجا به فراگیری دانش ادامه داد.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفت.</ref>

ابن ابی‌الحدید در فقه، شافعی<ref>ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.</ref> و در اعتقادات [[معتزله|معتزلی]] بود.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲-۶۴۱.</ref> او آثاری در کلام، منطق، تاریخ و شعر دارد.<ref>نگاه کنید به: ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.</ref> شرح نهج البلاغه و [[قصائد سبع علویات]] از جمله آثارش است. عمده شهرتش را به خاطر شرح نهج‌البلاغه دانسته‌اند.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲-۶۴۱.</ref> گفته شده مباحث او در شرح نهج‌البلاغه احاطه‌اش بر ادب، کلام، مبانی اخلاق، تاریخ صدر اسلام و شعرب عرب را نشان می‌دهد.<ref> مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص دوازده.</ref>  

ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه را به نام [[ابن علقمی|اِبْنِ عَلْقَمی]] (۵۹۱-۶۵۶ق) وزیر شیعی عباسیان تألیف کرد و در برابر آن هدایای گران‌قیمتی از او دریافت نمود.<ref> هندوشاه، تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزای ایشان، ۱۳۵۷ش، ص۳۴۹.</ref> چنانکه در پایان کتاب آورده نگارش این اثر چهار سال و هشت ماه طول کشیده که آن را با مدت [[خلافت حضرت علی(ع)]] برابر دانسته است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۴۹.</ref> ابن ابی‌الحدید نگارش این اثر را در اول [[رجب]] ۶۴۴ق آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ق به پایان رسانید.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۴۹.</ref>

*استفاده از منابع شیعه و سنی: ابن ابی‌الحدید در نگارش شرح نهج‌البلاغه از کتاب‌های شیعه و سنی استفاده کرده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.</ref> به عنوان نمونه ابن ابی‌الحدید، در ردّ دفاعیات قاضی عبدالجبار معتزلی از [[عثمان بن عفان]]، بخشی از پاسخ‌های [[سید مرتضی]] به [[قاضی عبدالجبار]] را آورده است.<ref> سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.</ref> گفته شده چون ابن ابی‌الحدید سرپرست کتابخانه‌های بغداد بوده امکانات بسیاری در اختیار داشته و کتابخانه ۱۰ هزار جلدی ابن علقمی هم در اختیارش بوده است از این‌رو از کتاب‌هایی استفاده کرده که برخی از آنها در اختیار محمد بن جریر طبری مورخ قرن سوم قمری نبوده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.</ref>  

* جامعیت: شرح ابن ابی‌الحدید دائرة‌المعارفی از علوم ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانسته شده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.</ref> به گفته مهدوی دامغانی مترجم نهج‌البلاغه، هرچند شرح مذکور اطلاعات گوناگونی دارد، اما سه جنبه ادبی، تاریخی-اجتماعی و کلامی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری دارد.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.</ref> تاریخ اسلامی از زمان پیامبر(ص) تا سال ۶۲۳ق، ۱۳ سال قبل از سقوط بغداد به دست مغولان را دربردارد.<ref> حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.</ref> تقریباً نیمی از کتاب به مطالبی درباره اوضاع و احوال اجتماعی و امور تاریخی نیمه اول قرن نخست قمری اختصاص دارد.<ref> مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.</ref> همچنین در این کتاب حدود هشت هزار بیت شعر مورد استشهاد قرار گرفته است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هجده.</ref> ابن ابی‌الحدید به ایرادات کسانی که بر وجود سجع در نهج‌البلاغه خرده گرفته‌اند، پاسخ داده است.<ref> ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۰.</ref> او سخن کسانی که گفته‌اند [[نهج‌البلاغه]] یا بخش‌هایی از آن، به نادرستی به [[امام علی(ع)]] نسبت داده شده، را نیز رد کرده است.<ref> ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.</ref> او سخنان علی(ع) را به جسم بسیطی تشبیه کرده که قسمت‌های گوناگون آن در ماهیت با یکدیگر اختلافی ندارند.<ref> ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.</ref>

* توضیح کلمات دشوار: ابن ابی‌الحدید ابتدا قسمتی از متن نهج‌البلاغه را تحت عنوان «اصل» نقل می‌کند سپس تحت عنوان «شرح» توضیحاتی می‌دهد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۵۷-۵۸.</ref> او در ذیل شرح، به توضیح لغات دشوار و شرح متن می‌پردازد.<ref> حسینی، مصادر نهج البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۴.</ref>

*گزارش اوضاع زمانه نویسنده: ابن ابی‌الحدید گزارشی از ابتدای خروج [[مغول]] و فتح [[ماوراءالنهر]] و [[خراسان]] و [[عراق]] و دیگر نواحی و هجوم آنان به [[بغداد]] آورده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۱۹-۲۴۳.</ref> چراکه او معاصر آنان بوده است.<ref> حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.</ref> از این‌رو آن را از منابع تاریخی مهم در این موضوع دانسته‌اند.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.</ref>

* در برداشتن شرح‌حال سید رضی: ابن ابی‌الحدید در مقدمه نسب امام علی(ع) و نسب [[سید رضی]] (گردآورنده نهج‌البلاغه) و نیز مختصری از زندگی و شرح‌حال او را آورده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱-۴۲.</ref>

* برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه؛ به گفته ابن ابی‌الحدید آراء معتزله درباره برتری امام علی(ع) سه دسته است؛ برخی امام علی(ع) و برخی دیگر [[ابوبکر]] را برتر می‌دانند و برخی نیز توقف کرده‌اند.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۷-۸.</ref> ابن ابی‌الحدید به پیروی از معتزله بغداد قائل به برتری امام علی(ع) بر [[خلفای سه‌گانه]] است و منظورش این است که ثواب وی بیشتر است و هم اینکه صفات پسندیده بیشتری دارد.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.</ref> با این حال معتقد بود که نصی از جانب [[پیامبر(ص)]] بر [[خلافت حضرت علی(ع)]] وجود ندارد.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹.</ref>  

* اهل دوزخ بودن اصحاب جمل؛ برپاکنندگان [[جنگ جمل]] اهل دوزخ‌اند مگر [[عائشه]]، [[طلحه بن عبید الله|طلحه]] و [[زبیر بن عوام|زبیر]] که [[توبه]] کردند.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.</ref> همچنین لشکریان [[شام]] در [[جنگ صفین]] و خوارج دوزخی‌اند چرا که بر [[بغی]] پافشاری کردند.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.</ref>

* نظر امام علی(ع) استوارترین نظر و تدبیرش درست‌ترین تدبیر بود: از نظر این ابی‌الحدید امام علی(ع) هنگام رفتن [[عمر بن خطاب]] به جنگ با [[روم|رومیان]] و [[ایران|ایرانیان]] به وی مشورت داد<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.</ref> و به [[عثمان بن عفان|عثمان]] نیز نکاتی گفت که صلاحش در آنها بود و اگر می‌پذیرفت آن اتفاقات برایش نمی‌افتاد.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.</ref>

*علی(ع) مقید به دین بود و خلاف آن را عمل نمی‌کرد، اما دیگر خلفا طبق مصالحشان عمل می‌کردند خواه مطابق شرع بود یا نبود و کسی که طبق اجتهادش عمل می‌کند و قید و بندی جلودارش نیست، برنامه‌های دنیوی‌اش بهتر سامان می‌یابد.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.</ref>

کتاب‌هایی در نقد، تلخیص و ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید نوشته شده است. به گفته [[رضا استادی]] حدود ۲۰ کتاب در شرح، ترجمه، حاشیه و رد آن نوشته شده است.<ref>استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۹.</ref>

علمای شیعه ردیه‌های بر شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید نوشته‌اند چراکه در این اثر مطالبی ذکر شده که با عقاید شیعه درباره [[امامت|امامت]] و مسائل تاریخی مربوط به آن سازگار نیست.<ref> برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۲، ص۵۹ </ref> از جمله: سلاسل الحدید لتقیید ابن ابی‌الحدید، از [[شیخ یوسف بحرانی]] (درگذشته ۱۱۸۶ق/۱۷۷۲م)؛<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۲۱۰.</ref> الروح فی النقض ما ابرمه ابن ابی‌الحدید، از [[احمد بن طاووس حلی]] (درگذشته ۶۷۳ق/۱۲۷۴م)، الرّد علی ابن ابی‌الحدید، از علی بن حسن بلادی بحرانی (درگذشته ۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م)، سلاسل الحدید فی الرد علی ابن ابی الحدید، شیخ یوسف کوفی و النقد السدید لشرح الخطبة الشقشقیه لابن ابی‌الحدید.<ref>حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۸؛ ستادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۹.</ref>

شرح نهج‌البلاغه به فارسی ترجمه شده است: ملاشمس‌الدین بن محمد بن مراد(درگذشته۱۰۱۳ق) و نصرالله بن فتح‌الله دزفولی آن را به فارسی ترجمه کرده‌اند.<ref>حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.</ref> کتاب‌های «جلوه‌ تاریخ‌ در شرح‌ نهج‌البلاغه‌ ابن‌ابی‌الحدید» با ترجمه‌ و تحشیه‌ محمود مهدوی‌دامغانی‌ در ۸ جلد و ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید در ۲۰ جلد اثر غلامرضا لایقی از دیگر ترجمه‌های آن به فارسی است. همچنین کتاب «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی» اثر حسین طیبیان برگرفته از شرح نهج‌البلاغه او است.<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2325288 «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی/ نگارنده حسین طیبیان.»]</ref>

همچنین العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی‌الحدید فی شرح نهج‌البلاغه اثر احمد ربیعی از آثاری است که درباره منابع و مآخذی که ابن ابی‌الحدید از آنها استفاده کرده است.<ref>ربیعی، العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی‌الحدید فی شرح نهج‌البلاغه، مقدمه، ۱۴۰۷ق، ص ۵-۶.</ref> در این کتاب تعداد منابع ابن ابی‌الحدید ۲۲۲ عدد ذکر شده است.<ref>سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.</ref>

شرح ابن ابی‌الحدید در ۲۰ جزء تألیف شده است<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۱۹۹.</ref> به گفته [[رضا استادی]] این کتاب در دوره‌های دو جلدی، چهار جلدی و ۲۰ جلدی چاپ شده است.<ref>استادی، کتابنامه نهج‌البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷.</ref>همچنین آن در تهران(۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ق)، قاهره(۱۳۲۹ق) و بیروت(۱۳۷۸ق) منتشر شده است.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.</ref> نسخه‌ای از این اثر در [[کتابخانه آستان قدس رضوی]] نگهداری می‌شود<ref>آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳: به نقل از فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.</ref> احتمال داده شده این نسخه در زمان حیات نویسنده کتابت شده باشد.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.</ref>  

این کتاب به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم بر اساس تقسیم‌بندی ابن ابی‌الحدید در ۲۰ جلد و ۶۴۶۰ صفحه منتشر شده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.</ref> همچنین به تصحیح عبدالکریم نمری در ۱۱ جلد توسط انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت منتشر شده است.[https://books.google.com/books?id=5AF7DwAAQBAJ&pg=PT156&lpg=PT156&dq=%D8%B4%D8%B1%D8%AD+%D9%86%D9%87%D8%AC+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87+%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF+%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85+%D8%AA%D9%85%D8%B1%DB%8C&source=bl&ots=5y6U_-Nlch&sig=ACfU3U12sgTn8ZvX0TJ_xid0Fz9ENdch8w&hl=fa&sa=X&ved=2ahUKEwi03uDpiJfnAhWDLewKHUu8CvwQ6AEwCnoECAwQAQ#v=onepage&q=%D8%B4%D8%B1%D8%AD%20%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87%20%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%20%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%20%D8%AA%D9%85%D8%B1%DB%8C&f=false «شرح نهج البلاغة 1-11 مع الفهارس »]