وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حَنَفیّه''' نوشته [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] هنگام واپسین خروج از [[مدینه]] به سمت [[مکه]]، خطاب به برادرش [[محمد بن حنفیه|محمد حنفیه]] است. در این [[وصیت|وصیت‌نامه]]، امام حسین(ع) ضمن شهادت به [[توحید]]، [[نبوت]] و [[معاد]] اهداف قیامش را ذکر می‌کند. او [[قیام امام حسین(ع)|قیام خود]] را نه از سرمستی، فساد و ظلم، بلکه برای طلب اصلاح در امت پیامبر، [[امر به معروف و نهی از منکر]] و عمل به [[سیره نبوی|سیره پیامبر(ص)]] و [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] معرفی می‌کند.

وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه متنی است که [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] هنگام خروج از [[مدینه]] به [[مکه]]، در آخرین سفر قبل از شهادت خطاب به بردارش نوشته‌ است.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (حماسه حسينى(۱ و ۲))، ۱۳۸۴ش،‌ ج۱۷، ص۱۵۱.</ref> در این وصیت‌نامه او به اهداف قیامش اشاره می‌کند. اصلاح در امت پیامبر(ص)،‌ [[امر به معروف و نهی از منکر]] و عمل به [[سیره نبوی|سیره پیامبر(ص)‌]] و حضرت علی(ع) اهداف ذکر شده توسط امام حسین(ع) است.<ref>داودی و رستم نژاد، عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها و پيامدها، ۱۳۸۷ش، ص۳۳۰.</ref> به گفته [[محمدتقی مصباح یزدی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۹۹ هجری شمسی|۱۳۹۹ش]]) این نکته نشان می‌دهد که حرکت سیاسی ایشان به قصد قدرت‌طلبی نبوده است، بلکه حرکت و قیام به عنوان وسیله‌ای برای تحقق اهداف دین است.<ref>مصباح یزدی، آذرخشى دیگر از آسمان کربلا، ۱۳۸۲ش. ص۱۲۴.</ref>  

به گفته [[مرتضی مطهری]] (درگذشت: [[سال ۱۳۵۸ هجری شمسی|۱۳۵۸ش]]) مقصود از اصلاح این است که وضعیت با حکومت یزید به جایی رسیده است که اگر به همین صورت بماند و حرکتی شکل نگیرد، چیزی از اسلام حقیقی باقی نخواهد ماند.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (حكمتها و اندرزها(۱ و ۲))، ۱۳۸۴ش، ج۲۲، ص۲۹۲.</ref> همچنین وی بر این باور است که علاوه بر فراگیری ظلم و فساد،‌ امر به معروف و نهی از منکر نیز فراموش شده بود. امام حسین(ع) با [[قیام امام حسین(ع)|قیام]] و ریخته شدن خونش این واجب را احیا کردد.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (نقش حادثه كربلا در تحول تاريخ اسلامى(پانزده گفتار))، ۱۳۸۴ش، ج‏۲۵، ص۳۱۴؛ همچنین نگاه کنید: داودی و رستم نژاد، عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها و پيامدها، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۳.</ref> [[نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی|صالحی نجف‌آبادی]] در [[شهید جاوید (کتاب)|کتاب شهید جاوید]] با استناد به این وصیت، قیام برای اصلاح را از اهداف امام حسین(ع) می‌داند که از روح اسلام سرچشمه گرفته است.<ref>صالحی نجف‌آبادی، شهید جاوید، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۸-۲۸۹.</ref> [[سید علی خامنه‌ای]] (زاده: [[سال ۱۳۱۸ هجری شمسی|۱۳۱۸ش]]) دومین رهبر [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] نیز با تکیه بر این وصیت‌نامه بر این باور است امام حسین(ع)‌ پس از مشاهده وضعیت رو به انحطاط جامعه اسلامی، و خروج آن از مسیر پیامبر(ص)، برای اصلاح امت و [[امر به معروف و نهی از منکر]] قیام کرد.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3002 «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران‌»]، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.</ref>

بر اساس گزارش [[تسلیة المجالس و زینة المجالس (کتاب)|کتاب تسلیة المجالس]]، [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] صبح روزی که می‌خواست برای آخرین بار از مدینه به سمت مکه خارج شود با [[محمد بن حنفیه|برادرش محمد حنفیه]] دیدار داشت. وی توصیه کرد که امام از جنگ دوری کند تا آسیبی نبیند و راهکارهایی ارائه کرد. امام حسین(ع) در پاسخ وی بیان داشت که حتی اگر هیچ مکان امنی در دنیا نداشته باشد، باز با [[یزید بن معاویه|یزید]] بیعت نخواهد کرد.<ref>حسینی موسوی، تسلية المجالس و زينة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۵۶-۱۵۸.</ref>

در این هنگام محمد بن حنفیه با گریه کلام امام را قطع کرده و امام حسین(ع) همراه او گریه کرد. سپس امام حسین(ع) با تشکر از خیرخواهی برادر،‌ عزم خود را برای حرکت به سمت مکه همراه برادران و فزندانشان و شیعیانی که بر اساس نظر ایشان عمل می‌کنند اعلام کرد. از محمد حنفیه نیز خواست در [[مدینه]] باقی بماند تا از جانب او مراقب اتفاقات آن‌جا باشد. در این حال امام قلم و کاغذی خواسته و این وصیت را خطاب به او نوشت:<ref>حسینی موسوی، تسلية المجالس و زينة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰.</ref>{{نقل قول دوقلو طبقاتی تاشو|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ إِلَى أَخِيهِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْحَنَفِيَّةِ:|بسم اللّه الرحمن الرحيم؛ اين وصيّتى است از حسين بن على بن ابى طالب به برادرش محمّد، معروف به پسر حنفيّه:|أَنَّ الْحُسَيْنَ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ الْحَقِّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ|حسين شهادت مى دهد كه معبودى جز خداى يگانه‌اى كه شريكى ندارد نيست، و محمّد بنده و فرستاده اوست كه ازجانب حق به حق مبعوث شده است و اين كه بهشت و دوزخ حق است و روز رستاخيز- بدون شک- خواهد آمد، و خداوند خفتگان در قبرها را بر مى‌انگیزد.|وَ أَنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أُمَّةِ جَدِّي ص أُرِيدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَسِيرَ بِسِيرَةِ جَدِّي وَ أَبِي‏ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ‏|و من از سرِ مستى و طغيان و فسادانگیزى و ستمکارى قیام نکردم، تنها براى اصلاح در امّت جدّم به پا خواستم. مى‌خواهم امر به معروف و نهى از منکر کنم و به روش جدّم و پدرم على بن ابى طالب عليه السلام رفتار نمایم.|فَمَنْ قَبِلَنِي بِقَبُولِ الْحَقِّ فَاللَّهُ أَوْلَى بِالْحَقِّ وَ مَنْ رَدَّ عَلَيَّ هَذَا أَصْبِرُ حَتَّى يَقْضِيَ اللَّهُ بَيْنِي وَ بَيْنَ الْقَوْمِ بِالْحَقِّ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ|هر كس سخن حقّ مرا پذيرفت، پس خداوند به پذيرش (و پاداش) آن سزاوارتر است، و هر کس دعوت مرا نپذیرفت، صبر مى کنم تا خداوند میان من و این مردم به حق داورى کند که او بهترین داوران است.|وَ هَذِهِ وَصِيَّتِي يَا أَخِي إِلَيْكَ وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيب.<ref>حسینی موسوی، تسلية المجالس و زينة المجالس (مقتل الحسين عليه السلام)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.</ref>|اين وصيّت من است به تو اى برادر! توفيق من جز از ناحيه خداوند نيست. بر او توكّل مى‌كنم و بازگشتم به سوى اوست.|شکل بندی عنوان=|شکل بندی عنوان ستون راست=|شکل بندی عنوان ستون چپ=|شکل بندی ستون راست=|شکل بندی ستون چپ=|رنگ حاشیه=|تراز=|عرض=|عنوان=|عنوان ستون راست=|عنوان ستون چپ=ترجمه}}به نقل [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، امام حسین(ع) این مکتوب را مهر کرده، پیچید و به برادرش داد. سپس با او وداع کرده و نیمه شب از مدینه خارج شد.<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۳۳۰.</ref>

[[ابن‌اعثم کوفی]] (درگذشت: بعد از [[سال ۳۲۰ هجری قمری|۳۲۰ق]]) در [[الفتوح (کتاب)|کتاب الفتوح]]<ref>ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۲۱.</ref>، اخطب خوارزم (درگذشت: [[سال ۵۶۷ هجری قمری|۵۶۷ق]]) در [[مقتل الحسین (خوارزمی)|مقتل خوارزمی]]<ref>اخطب خوارزم، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۷۳.</ref> و محمد بن ابی طالب حائری (درگذشت: نیمه دوم قرن ۱۰ق) در [[تسلیة المجالس و زینة المجالس (کتاب)|تسلیة المجالس]]<ref>حسینی موسوی، تسلية المجالس و زينة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.</ref> با اختلافاتی وصیت‌نامه امام حسین(ع) را گزارش کرده‌اند. مستند [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] در [[بحار الانوار (کتاب)|بحار]] گزارش تسلیة المجالس است.<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ۳۲۷-۳۳۰.</ref> علی بن مهدی طبری مامطیری <ref>طبری مامطیری، نزهة الأبصار و محاسن الآثار، ۱۳۸۷ش، ص۴۰.</ref> (درگذشت: [[سال ۳۶۰ هجری قمری|۳۶۰ق]])‌ و [[ابن‌شهرآشوب|ابن شهرآشوب]]<ref>ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل أبي طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۸۹.</ref> (درگذشت: [[سال ۵۸۸ هجری قمری|۵۸۸ق]]) نیز بخشی از این وصیت را به عنوان سخن شفاهی امام حسین(ع) به [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] نقل کرده‌اند.

[[رسول جعفریان]] (زاده: [[سال ۱۳۴۳ هجری شمسی|۱۳۴۳ش]]) معتقد است وصیت امام حسین(ع) به محمد حنفیه در منابع تاریخی و روایی تنها توسط ابن‌اعثم نقل شده و سند صحیحی ندارد. به عقیده وی گزارش‌های دیگر این وصیت از این کتاب بوده است.<ref>جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۳۰؛ جعفریان، [https://iqna.ir/fa/news/3840801/%D9%88%D8%B5%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%B9-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%AD%D9%86%D9%81%DB%8C%D9%87-%D8%B3%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF «وصیت امام حسین(ع) به محمد حنفیه سندیت ندارد»]، خبرگزاری ایکنا.</ref>در نقد این دیدگاه گفته شده است که الفتوح به اذعان جعفریان در آثارش کتاب معتبری است. علاوه بر آن ضعف سندی دلیل بر رد روایت نبوده و مضمون این وصیت با روایات دیگر مورد تایید قرار می‌گیرد.<ref>مروجی طبسی، [https://iqna.ir/fa/news/3842167/%D9%86%D9%82%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%D8%AE%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%88%D8%B5%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%B9-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%AD%D9%86%D9%81%DB%8C%D9%87 «نقدی بر سخنان رسول جعفریان درباره وصیت‌نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیه»]، خبرگزاری ایکنا.</ref> به عقیده [[سید مرتضی عسکری]] (درگذشت: [[سال ۱۳۸۶ هجری شمسی|۱۳۸۶ش]])، عبارت سیره خلفاء راشدین که در نقل‌های ابن‌اعثم و خوارزمی وجود دارد، از تحریفاتی است که وارد این روایت شده است. چرا که تعبیر راشدین برای خلفاء در زمان‌های بعدی مرسوم شده و در زمان امام حسین(ع) متداول نبوده است.<ref>عسکری، معالم المدرستین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۶۱.</ref> [[محمدهادی یوسفی غروی]] (زاده: [[سال ۱۳۲۷ هجری شمسی|۱۳۲۷ش]]) تاریخ‌پژوه معتقد است که با توجه به استعمال وصف راشدین برای [[خلفای راشدین|خلفا]] و قرائن دیگر نقل ابن‌اعثم را نمی‌توان صحیح دانست. به عقیده وی گزارش ابن شهرآشوب که در آن وصیت خطاب به [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] صورت گرفته قابل پذیرش است.<ref>یوسفی غروی، [https://fa.shafaqna.com/news/814512/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%88%D8%B5%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C/ «بررسی سندیت و اعتبار وصیت نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیّه و عبدالله بن عباس در گفت وگو با آیت الله یوسفی غروی»]، خبرگزاری شفقنا.</ref>

|<small>و إنما خرجت لطلب النجاح و الصلاح في أمة جدي محمد</small>

|<small>و أسير بسيرة جدي محمد و سيرة أبي علي بن أبي طالب و سيرة الخلفاء الراشدين المهديين</small>

|<small>فمن قبلني بقبول الحق فاللّه أولى بالحق، و من ردّ عليّ هذا أصبر حتى يقضي [اللّه] بيني و بين القوم بالحق و يحكم بيني و بينهم [بالحق] و هو خير الحاكمين</small>

|نزهة الابصار<ref>طبری مامطیری، نزهة الأبصار و محاسن الآثار، ۱۳۸۷ش، ص۴۰.</ref> و مناقب آل ابیطالب<ref>ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل أبي طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۸۹.</ref>

|<small>و إنّما خرجت أطلب الصلاح في أمّة جدّي محمد</small>

|<small>أسير بسيرة جدّي و سيرة أبي عليّ بن أبي طالب</small>

|<small>فمن قبلني بقبول الحقّ فاللّه أولى بالحقّ‌، و هو أحكم الحاكمين</small>

|<small>و إنما خرجت أطلب الإصلاح في أمّة جدي محمد</small>

|<small>و أسير بسيرة جدي محمد، و سيرة أبي علي بن أبي طالب، و سيرة الخلفاء الراشدين</small>

|<small>فمن قبلني بقبول الحق، فاللّه أولى بالحقّ‌، و من ردّ عليّ‌ هذا، صبرت حتّى يقضي اللّه بيني و بين القوم بالحقّ‌، و يحكم بيني و بينهم، و هو خير الحاكمين</small>

|تسلیة المجالس<ref>حسینی موسوی، تسلية المجالس و زينة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.</ref> و بحارالانوار<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۳۳۰.</ref>

|<small>و إنّما خرجت لطلب الاصلاح في أمّة جدّي</small>

|<small>و أسير بسيرة جدّي محمد و أبي عليّ بن أبي طالب</small>

|<small>فمن قبلني بقبول الحقّ فاللّه أولى بالحقّ، و من ردّ عليّ هذا أصبر حتى يقضي اللّه بيني و بين القوم بالحقّ [و يحكم بيني و بينهم‏] و هو خير الحاكمين</small>

مضمون وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه، توسط روایات دیگر تایید می‌گردد و این مسئله را شاهدی برای صدور این وصیت از [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] دانسته‌اند.<ref>مروجی طبسی، [https://iqna.ir/fa/news/3842167/%D9%86%D9%82%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%D8%AE%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%88%D8%B5%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%B9-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%AD%D9%86%D9%81%DB%8C%D9%87 «نقدی بر سخنان رسول جعفریان درباره وصیت‌نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیه»]، خبرگزاری ایکنا.</ref> حسینی حائری نیز در تسلیة المجالس مضمون این وصیت را مطابق برخی از کلمات حضرت علی(ع) در [[نهج البلاغه]] می‌داند.<ref>حسینی موسوی، تسلية المجالس و زينة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۱-۱۶۲.</ref> به فرازهایی از این وصیت‌نامه که با روایات دیگر هم‌مضمون است اشاره می‌شود:

*'''«أَنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً»:''' در روایتی [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام موسی کاظم(ع)]] نقل می‌کند که پدرم قبل از [[نماز]] این‌گونه دعا می‌کرد: «... فَإِنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا رِيَاءً وَ لَا سُمْعَةً...»<ref>شیخ طوسى،‏ الأمالي، ۱۴۱۴ق، ص۳۷۱.</ref>

*'''«إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أُمَّةِ جَدِّي»:''' در [[زیارت اربعین]]، [[امام صادق(ع)]] علت فدا کردن جان توسط امام حسین(ع) را نجات مردم از جهالت و حیرانی در گمراهی می‌داند.<ref>شیخ طوسی، تهذيب الأحكام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.</ref>

*'''«أُرِيدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ»:''' در زیارت‌نامه‌های ماثور [[امام علی(ع)]] و امام حسین(ع) زائر شهادت می‌دهد که امام [[امر به معروف و نهی از منکر]] کرده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۰ و ص۵۷۴ و ص۵۷۸.</ref>

*'''«و أَسِيرَ بِسِيرَةِ جَدِّي»:''' حضرت علی(ع) در [[خطبه ۱۶۹ نهج البلاغه]] با زشت دانستن عمل [[ناکثین|اصحاب جمل]]، کار آن‌ها را با هدف بازگشت به گذشته جاهلی می‌داند و وظیفه مسلمانان را عمل به [[قرآن|کتاب خدا]] و [[سیره نبوی|سیره رسول خدا]] معرفی می‌کند.<ref>سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۲۴۴.</ref>

* ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.

* ابن‌اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۱ق.

* اخطب خوارزم، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، قم، أنوار الهدی، ۱۳۸۱ش.

* حسینی موسوی، محمد بن ابیطالب، تسلية المجالس و زينة المجالس (مقتل الحسين عليه السلام)، قم، مؤسسة المعارف الإسلامية، ۱۴۱۸ق.  

* خامنه‌ای، سیدعلی، [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3002 «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران‌»]، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ ارائه مطلب ۲۶ فروردین ۱۳۷۹ش، تاریخ بازدید ۲۵ خرداد ۱۴۰۳ش.

* داوودی، سعید و مهدی رستم نژاد، عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها و پيامدها، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، قم، انتشارات امام علي بن ابي طالب (ع)، ۱۳۸۷ش، ص۳۳۰.

* سید رضی، محمد بن حسين‏، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.

* شیخ طوسى، محمد بن حسن،‏ الأمالي، قم،‌ دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.

* شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.

* طبری مامطیری، علی بن مهدی، نزهة الأبصار و محاسن الآثار، تهران، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الإسلامية. المعاونية الثقافية. مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة، ۱۳۸۷ش.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار (ط - بيروت)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

* مصباح یزدی، محمدتقی، آذرخشى دیگر از آسمان کربلا، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۲ش.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (حكمتها و اندرزها(۱ و ۲))، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (حماسه حسينى(1 و 2))، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (نقش حادثه كربلا در تحول تاريخ اسلامى(پانزده گفتار))، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.

* یوسفی غروی، محمدهادی، [https://fa.shafaqna.com/news/814512/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%88%D8%B5%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C/ «بررسی سندیت و اعتبار وصیت نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیّه و عبدالله بن عباس در گفت وگو با آیت الله یوسفی غروی»]، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب ۲۳ مهر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید ۲۵ خرداد ۱۴۰۳ش.