تمثیلات قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تمثیلات قرآنی''' از مؤلفه‌های اصلی در بیان قرآن است که به باور برخی از [[اعجاز بیانی قرآن]] به حساب می‌آید. در روایات شیعه توجه ویژه‌ای به این مؤلفه شده و به تأمّل در خصوص حقایق آن سفارش شده است. از نظر [[تفسیر قرآن|مفسران]]، هدف مَثَل‌های قرآن، تنزّل مفاهیم بلند برای رساندن به سطح مردم عادی است، چرا که قرآن برای همه مردم نازل شده است.

بنا بر روایت [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]]، تمثیل در قرآن، یکی از وجوه پنجگانه اصلی است که محورهای عمده مسائل قرآنی را تشکیل می‌دهند<ref>طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۷.</ref> از نظر محققان، تمثیلات قرآن، خود به تنهایی می‌تواند نقش‌های متعددی را از جنبه‌های علمی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی و… ایفا نماید.<ref>محمدقاسمی، تمثیلات قرآن‏، ۱۳۸۲ش، ص۵۰.</ref> تا جایی که برخی تمثیلات قرآن را یکی از مصادیق [[اعجاز بیانی قرآن|اعجازهای بیانی]] آن به‌شمار آورده‌اند.<ref>البیانونی، ضرب الامثال فی القرآن، بی تا، ص۳۹؛ سیوطی، معترک الأقران فی إعجاز القرآن، بی تا، ج۱، ص۴۶۴.</ref>{{جعبه نقل قول| عنوان = [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]]:| نقل‌قول = «خدایا بر محمد و آل او درود فرست و قرآن را در تاریکی‌های شب‌های تیره مونس ما کن … تا دل‌های ما عجایب آن را نیک دریابد، و شگفتی مثال‌های آن که کوه‌های سخت از حمل آن عاجزند در دل ما نشیند.»<ref> الصحیفة السجادیة، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۸.</ref>| منبع =|تراز = چپ| عرض = ۲۵۰px|رنگ پس‌زمینه =#d3f2f2| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

در روایات شیعه نیز، توجه ویژه‌ای به مسئله تمثیلات قرآن شده است که در ادامه به برخی اشاره می‌شود:  

برخی از [[تفسیر قرآن|مفسران]]، رسالت جهانی قرآن را ابلاغ پیام خود به هر وسیله ممکن برای همه انسان‌ها تا [[قیامت]] دانسته و از این رو در کنار [[برهان]]، [[جدال احسن]] و [[موعظه]]، تمثیل را نیز به جهت فهم توده مردم، ضروری شمرده‌اند.<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۱۰.</ref>  

بنابراین، به بیان علامه طباطبایی، خداوند برای بیان معارف عالیه، چاره‌ای جز تمثیل ندارد، چرا که عامه مردم بیشتر از حسیات را درک نمی‌کنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج‏۳، ص۶۲.</ref>

[[عبدالله جوادی آملی]] بر این باور است که با توجه به آیه «وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ ۖ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ» «و اين مَثَلها را براى مردم مى‌زنيم و[لى‌] جز دانشوران آنها را درنيابند.»<ref>سوره عنکبوت، آیه۴۳.</ref> مَثَل، مانند پل است تا انسان را از علمِ حسّی به علم عقلی و آنگاه از علم عقلی به علم شهودی قلبی هدایت کند و کسی که این سیر را نداشته باشد، عاقل نیست.<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۹.</ref>

به باور [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، مفسر و فیلسوف شیعه، مَثَل، یک قصه واقعی یا فرضی است که گوینده، به جهت شباهت آن با کلام خود، بکار می‌برد تا درک کامل‌تری در ذهن شنونده ایجاد کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج‏۲، ص۳۸۶.</ref> [[عبدالله جوادی آملی]]، مفسر و فیلسوف قرن چهاردهم هجری شمسی، خاصیّت مَثَل را در آن می‌داند که معارف معقول و سنگین را به سطح مطالب محسوس و سبک تنزل می‌دهد تا در سطح فهم همگان قرار گیرد.<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۷.</ref> به باور وی، تمثیل، روش منطقی نیست و تنها برای آسان‌سازی تفهیم کاربرد دارد؛<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۸، ص۵۸۲.</ref> از این رو هر چه انسان در معرفت خود عمیق‌تر شود، نیازش به مَثَل کمتر خواهدشد.<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۸.</ref>

به باور محققان، واژه «مثل» در قرآن همواره به یک معنا نبوده و درباره معانی این کلمه به مواردی مختلفی اشاره کرده‌اند:<ref>نگاه کنید به: جهان بخش، تشبیهات و تمثیلات قرآن، ۱۳۷۶ش، ص۲۹.</ref>

علاوه بر موارد یاد شده، عبدالله جوادی آملی، مواردی دیگری را نیز بیان کرده است که عبارتند از:<ref>نگاه کنید به: جوادی آملی، دین‌شناسی، ۱۳۹۰ش، ص۹۶–۹۷.</ref>

[[محمدهادی معرفت]]، قرآن‌پژوه شیعه، به اقسام یادشده، مَثَل به‌معنای تجسّد حالات نفسانی و معنوی را نیز اضافه کرده و برای این منظور به آیه «کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ»<ref>سوره اعراف، آیه ۱۷۵–۱۷۶.</ref> اشاره دارد.<ref>معرفت، آموزش علوم قرآنی، ۱۳۸۷ش‏، ص۱۴۹–۱۵۲.</ref>

در میان صاحب‌نظران در تحلیل مصداق مَثَل‌های قرآنی، دو رویکرد وجود دارد:<ref>نگاه کنید به: جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۳۲.</ref>

برخی از مفسران شیعه، نظیر علامه طباطبایی<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۳۲–۱۳۳.</ref> و عبدالله جوادی‌آملی<ref>جوادی‌آملی، قرآن حکیم از منظر امام رضا، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۳۹۷</ref> و نیز برخی از مفسران اهل سنت، نظیر محمد عبده<ref>رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱۳۶۶ق، ج۲، ص۱۹۰.</ref> بر این باورند که آیات مربوط به [[معاد]] و مبدأ، نظیر [[آیات خلقت انسان]]، [[سجده بر آدم|سجده ملائکه]]، نافرمانی [[ابلیس]] و… هر چند ریشه در امری تکوینی و حقیقتی غیبی داشته و به ظاهر دارای بیانی غیر استعاری است اما همه آنها تمثیلی از یک حقیقت پوشیده و تکوینی است که می‌توان این نظریه را «تمثیل تکوینی» نامید.<ref>نگاه کنید به: محمدی پارسا، «[https://jipt.sbu.ac.ir/article_96260.html تأمّلی بر رویکرد تمثیلِ تکوینی در تبیین آیات خلقت انسان]».</ref>

===از نظر صراحت در بیان ادات تشبیه===

محققان، تمثیلات قرآن را از نظر صراحت و عدم صراحت دو قسم می‌دانند:

برخی از مفسران<ref>نگاه کنید به: جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۰.</ref> مثال‌های قرآن را از نظر افراد، بر سه قسم می‌دانند:

===از نظر وجه تمثیل===

مفسران قرآن، از نظر وجه تمثیل نیز بر این باورند که برخی از مثال‌ها تنها ناظر به یک جهت بوده و برخی دیگر وجوه متعددی را در نظر دارد. قسم اول را «تمثیل بسیط» و قسم دوم را «تمثیل مرکب» می‌گویند.<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۰.</ref>

مواردی چون «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن»، «تصویرگری مفاهیم و حیات بخشیدن به الفاظ» و «استفاده از مظاهر و پدیده‌های طبیعی» از ویژگی‌های تمثیلات قرآن دانسته شده است.<ref>نگاه کنید به: محمدقاسمی، تمثیلات قرآن‏، ۱۳۸۲ش، ص۵۷–۹۷.</ref>

برخی تمثیلات قرآن را دارای اهداف و آثار تربیتی دانسته و مواردی چون تربیت از راه «توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی»، «ترسیم و تصویر حقایق غیبی در قالب امور محسوس و ملموس»، «ارائه الگوها و نمونه‌های عینی» و «برانگیختن نیروی فکر و اندیشه بشر» را از این قِسم می‌دانند.<ref>محمدقاسمی، تمثیلات قرآن‏، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۴–۲۴۴.</ref> به عنوان نمونه، در خصوص هدف تربیت بر اساس توجه دادن به ارزش‌ها، خداوند در آیه [[آیه ۲۶۱ سوره بقره|۲۶۱ سوره بقره]]، انفاق‌کننده را به دانه‌ای تشبیه کرده است؛ ولی در مقابل، در [[سوره بقره، آیه ۱۶۴]]، انفاقی را که توأم با منّت و آزار باشد، به سنگی تشبیه می‌کند که قشر نازکی از خاک بر روی آن بوده که با اولین رگبار باران شسته شده و از بین برود.<ref>نگاه کنید به: محمدقاسمی، تمثیلات قرآن‏، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۷–۱۲۸.</ref>[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] نویسنده [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر المیزان]] در بیان اهداف تمثیلات قرآنی  در تفسیر  [[آیه ۳۹ سوره فرقان]] «وَكُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ» «و ما برای هر یک از این طوایف مثلها (و پندها برای هدایت و اتمام حجت) زدیم» را به معنای یادآوری و موعظه و انذار دانسته است. <ref>طباطبایی، المیزان،منشورات اسماعيليان ج۱۵، ص۲۱۸.

</ref>

==کتابشناسی==

در زمینه تمثیلات قرآن، تألیفات متعدّدی صورت گرفته است. برخی از این تألیفات عبارتند از:

{{پانوشت}}  

{{یادداشت‌ها}}  

{{منابع}}

* طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران‌، ۱۴۰۸ق.

{{پایان}}

{{قرآن کریم}}

[[رده:مقاله‌های با درجه اهمیت ج]]

[[رده:مثل‌های قرآنی]]

[[رده:علوم قرآن]]