سنت الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سنت الهی'''، اصطلاحی قرآنی و به معنای روش‌ها و قوانین [[خدا|خداوند]] در اداره امور هستی است. سنت‌ها در نزد اندیشمندان اسلامی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی بوده و به تعبیر قرآن غیرقابل تبدیل و غیرقابل تحویلند.

[[استدراج|سنت استدراج]]، [[سنت نصرت مؤمنان]]، [[اتمام حجت|سنت اتمام حجت]] از جمله سنت‌هایی است که در قرآن بدان اشاره شده است.

برخی نیز [[ظهور امام زمان|ظهور امام زمان(عج)]] و مسئله [[مهدویت]] را تبلور سنت‌های الهی دانسته و معتقدند که سنت‌هایی چون ولایت صالحان، پیروزی نهایی حق بر باطل و جانشینی [[مستضعف|مستضعفان]] در این مسئله محقق خواهد شد.

==مفهوم‌شناسی سنت الهی==

اندیشمندان اسلامی، منظور از سنت‌الهی را روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند می‌دانند که امور عالم بر پایه آنها اداره می‌‌شود.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۶۸ش، ص۴۲۵؛ صدر، سنتهای تاریخ در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.</ref> [[عبدالله جوادی آملی]]، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را ناظر به نظم در قوانین خلقت و هندسه ربوبیت می‌داند که به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی قابل یافتن است.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۷.</ref>

از نظر محققان، مفهوم سنت الهی در یک شبکه معنایی در قرآن، با واژگانی چون «أمر»، «إراده»، «قول»، «حکم»، «جعل»، «کتب»، «فرض»، «قضا»، «قدر» مرتبط است.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۴۵.</ref> به گفته محققان، سنت‌های الهی از دو جهت بسیار فراگیرند، اول از جهت تنوع روش‌ها و تدابیر الهی و دیگری از جهت شمول در پهنه هستی به طوری که هیچ موجودی از حکومت سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.<ref>آقاجانی، ویژگی‌ها و انواع سنت‌های الهی در تدبیر جوامع، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.</ref>

==اهمیت و جایگاه==

برخی معتقدند، از آنجایی که سنت‌های الهی ناظر به چگونگی فعل خدا و رابطه او با بندگان است، بارزترین مظهر [[اثبات خدا|اثبات وجود خدا]] و [[توحید]] به شما آمده و از این رو به میزانی که فرد و جامعه از این سنت‌ها آگاهی داشته باشند، به همان میزان «[[معرفت الله]]» برایشان نهادینه می‌گردد.<ref>دیالمه، [https://ensani.ir/fa/article/361268/بررسی-سنت-اجتماعی-مداوله-و-اهداف-آن-در-قرآن- بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم]،  ص۲۱۰.</ref> همچنانکه به گفته قرآن، رویگردانی از سنت‌های الهی [[خسران]] را در پی دارد.<ref>نگاه کنید به [[آیه ۸۵ سوره غافر]]</ref>

عبدالله جوادی آملی، سنت الهی را شایسته عنوان علمی مستقل می‌داند که قابلیت آن را دارد که در چهره‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و … ظهور یابد اما دانش سکولار به جهت گسستگی از مبدأ و [[معاد]] به جای آن نشسته در مواردی به زیان بشر رفتار می‌کند.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۶.</ref>  

برخی از محققان سنت‌های الهی، خصوصاً سنت‌های اجتماعی را بستر مناسبی برای یافتن وجهی دیگر از [[اعجاز قرآن|اعجاز قرآن]] دانسته‌اند.<ref>دیالمه، بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم، ۱۳۹۵ش، ص۲۰۸؛

==حکمرانی، منطبق با سنت‌های الهی==

سنت‌های الهی جایگاهی ویژه در تدابیر سیاسی و اجتماعی حاکمان [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] دارد به طوری که برخی بر این باورند که منطق مقاومت [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] بنیانگذار [[نظام جمهوری اسلامی ایران]]، منطبق بر سنت‌های مطرح شده در قرآن بوده<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)]</ref> و سخنان کوبنده وی علیه [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]]، حتی پیش از شروع مبارزاتش علیه [[نظام شاهنشاه]]<nowiki/>ی، معلول بصیرتی است که از اعتماد به سنت‌های الهی سرچشمه گرفته است.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)]</ref>

[[سید علی حسینی خامنه‌ای|سیدعلی خامنه‌ای]] دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کلام خود، مسائلی چون پاسداشت ارزش‌ها، تحقّق عزت، قدرت و [[مقاومت]]، [[معنویت]]، [[عقلانیت]]، [[عدالت اجتماعی|عدالت]]، [[بصیرت]]، [[دشمن‌شناسی]] و تحقق پیشرفت در جامعه را در گرو انطباق با سنت‌های الهی می‌داند.<ref>خیری، [https://www.sid.ir/paper/1029000/fa کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه ای دام عزه]، ص۹.</ref> او، عدم درک درست دشمنان اسلام از سنت‌های الهی را سبب شکست‌های پیاپی ایشان در محاسبات و نقشه‌هایشان دانسته و بر این باور است که هر کجا که مسلمانان در عرصه‌های سیاسی و نظامی به پیروزی رسیده‌اند، به جهت انطباق با یکی از سنت‌های الهی در پیروزی بوده است و هر کجا کارشان به شکست کشیده،  سنت الهی شکست به جهت برخی رفتارها، بر ایشان حاکم شده است.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12#117928 بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه].</ref>

==مجرای سنت‌های الهی==

محققان بر این باورند که در قرآن، اجرای سنت‌های الهی، گاهی همچون [[آیه ۲۳ سوره فتح]] به خود خداوند نسبت داده شده، گاهی همچون [[آیه ۷۷ سوره اسراء]] به پیامبران و گاهی نیز همچون [[آیه ۱۳ سوره حجر]] به مردم.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱.</ref>

==ویژگی سنت‌های الهی==

*فراگیری و جامعیت: به این معنا که با توجه به [[آیه ۳۸ سوره احزاب]]، سنت‌های الهی نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء پذیر نبوده و همه را به یک نحو در بر می‌گیرد.

*تغییرناپذیری و ثبات: به این معنا که با توجه به [[آیه ۴۳ سوره فاطر]]، سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.

*مجازات جمعی‏ (مربوط به [[سنت عذاب الهی]]): به این معنا که با توجه به [[آیه ۲۵ سوره انفال]]، جریان سنت الهی تنها دامن فرد خطاکار را نمی‌گیرد بلکه جامعه ای که نسبت به آن بی‌تفاوت بوده و سکوت اختیار کرده‌اند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

*بی‌طرفی و ضابطه مندی: به این معنا که با توجه به [[آیه ۱۴۰ سوره آل عمران]]، هر جامعه ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد. نظیر شکست مسلمانان در [[غزوه احد|جنگ احد]] که به جهت عدم تبعیت از فرماندهی وعدم استقامت ایشان رخ داد.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱–۱۲۵</ref>

===عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی===

قرآن در آیه [[۴۳ سوره فاطر]]، سنت‌های الهی را غیرقابل تبدیل و غیرقابل تحویل می‌داند که از نظر [[مرتضی مطهری]]، متفکر و روحانی شیعه، عدم تبدیل بدان معنا است که نَسخ نشده و سنت دیگری جای آن را نمی‌گیرد و عدم تبدیل آن است که در اجزاء آن تغییر صورت نمی‌پذیرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص۱۳۵.</ref>

==اقسام سنت‌های الهی==

برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند<ref>سلیمی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12367/سنت-های-الهی-در-قرآن سنت‌های الهی در قرآن]، ص۲۵.</ref> و سنت‌های دنیوی را نیز به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند و منظور ایشان از سنت‌های مطلق، آن دسته از سنت‌هایی است که متأثر و معلول رفتار انسان نیست. نظیر [[سنت هدایت|سنت هدایت عام]]، (مطابق با آیه [[۳۶ سوره نحل]]، [[آیه ۲۰۸ سوره شعراء]]) و [[سنت امتحان|سنت امتحان مردم]]، (مطابق با [[آیه ۱۵۵ سوره بقره]] و [[آیه ۸۵ سوره طه]]) که بر همگان جاری می‌گردد.

#سنت خداوند در هدایت به سنت‌های صحیح (نظیر [[آیه ۲۶ سوره نساء]])

#سنت خداوند در شکستن سنت‌های باطل (نظیر آیات ۳۷–۳۸ [[سوره احزاب]])

#سنت خداوند در عذاب پیشینیان (نظیر [[آیه ۱۳۷ سوره آل عمران]]، [[آیه ۵۵ سوره کهف]]، آیات ۶۰–۶۲ [[سوره احزاب]])<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۴.</ref>

==نمونه‌هایی از سنت‌های الهی در قرآن==

*سنت املاء: به معنای مهلت دادن خداوند به [[ظالم|ظالمان]] است تا آنکه شاید [[توبه]] کنند ولی غالباً به ضرر ایشان تمام شده و بار [[گناه|گناهان]] ایشان بیشتر می‌شود. (مطابق با [[آیه ۱۷۸ سوره آل عمران]] و [[آیه ۴۵ سوره قلم]])<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.</ref>

*[[استدراج|سنت استدراج‏]]: به معنای مهلت الهی به ظالمان با نعمت‌های مداوم مادی است که سبب [[غفلت]] ایشان شده و آنان را به تدریج به [[عذاب الهی|عذاب]] نزدیکتر می‌کند. (مطابق با آیات ۱۸۲–۱۸۳ [[سوره اعراف]]، [[آیه ۵۵ سوره توبه]]، [[آیه ۸۵ سوره توبه]]).<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.</ref>

*[[سنت نصرت مؤمنان]]: به معنای آنکه زیست مومنانه سبب نزول [[برکت|برکات]] آسمان و زمین برای [[مؤمن|مؤمنان]] بوده و یاری خداوند را در حساس‌ترین برهه‌های زندگی در پی دارد. (مطابق با [[آیه ۹۶ سوره اعراف]]، [[آیه ۴ سوره فتح]]، [[آیه ۲۵ سوره توبه]]، [[آیه ۴۰ سوره توبه]]، [[آیه ۱۲۴ سوره آل عمران]]).<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰.</ref>

*سنت اتمام حجت: بدین معنا که خداوند مردم را بی‌خبر و قبل از [[اتمام حجت]] به جهت ظلمشان هلاک نمی‌سازد. (مطابق با [[آیه ۱۳۱ سوره انعام]] و [[آیه ۱۵ سوره اسراء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.</ref>

*[[امتحان الهی|سنت امتحان]] (سنت ابتلاء): بدین معنا که خداوند همه انسان‌ها را در حیات دنیویشان به سختی و خوشی امتحان می‌کند. (مطابق با [[آیه ۲ سوره عنکبوت]] و [[آیه ۳۵ سوره انبیاء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۹۹.</ref>

*[[سنت هدایت]]: بدین معنا که خداوند نسبت به سرنوشت بندگان خویش بی‌تفاوت نبوده و برای [[هدایت]] ایشان [[پیامبران]] و هادیانی را فرو فرستاده است. (مطابق با آیه ۱۳۳ و ۱۳۴ [[سوره طه]]، [[آیه ۴۷ سوره یونس]]، [[آیه ۱۶ سوره نحل]]، و [[آیه ۲۴ سوره فاطر]].<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج‏۴، ص۲۶۳.</ref>

*[[سنت عذاب]]: بدین معنا که افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و [[عذاب الهی]] خواهند شد. (مطابق با [[آیه ۵۹ سوره کهف]]، [[آیه ۱۱ سوره انبیاء]]، [[آیه ۱۱۷ سوره هود]]، [[آیه ۱۱۲ سوره نحل]]).<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج‏۴، ص۲۶۳.</ref>

*[[سنت اصلاح]]: بدین معنا که خداوندروزی هر کس را طبق حالش به او عطا می‌کند.(مطابق با [[آیه ۲۷ سوره شوری]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref> و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به جهت حاکم شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.<ref>علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref>

*[[امداد غیبی|سنت امداد]]: به معنای کمک خداوند به همه انسانها (چه مؤمن و چه غیر مؤمن) برای رسیدن به اهدافشان است. (مطابق با آیه [[۲۰ سوره شوری]] و [[آیه ۲۰ سوره اسراء]])<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.</ref>

*[[سنت تغییر]]: بدین معنا که تغییر سرنوشت امتها یا استمرار نعمتها برای ایشان همگی پیامد رفتارهای خودشان است و خداوند از جانب خود نعمتی را بر امتی پایان نمی‌بخشد. (مطابق با [[آیه ۵۳ سوره انفال]]، [[آیه ۱۱ سوره رعد]].<ref>صدری فر، [https://ensani.ir/fa/article/401362/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%81%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D9%86%D تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر»]، ص۹۶.</ref>

*[[سنت تزئین]]: بدین معنا که خداوند اعمال و کردار هر امتی را در نظرش زیبا جلوه می‌دهد. (مطابق با [[آیه ۱۰۸ سوره انعام]].<ref>علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.</ref>

*[[سنت مداوله]]: به معنای گردش روزگار میان انسانهاست به نحوی که یکی پس از دیگری به بهره‌های حیات مادی رسیده و دیگری کنار می‌رود.<ref>دیالمه، [https://ensani.ir/fa/article/361268/بررسی-سنت-اجتماعی-مداوله-و-اهداف-آن-در-قرآن- بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم]، ص۲۱۱.</ref>

==مهدویت، تبلور سنت‌های الهی==

*سنت ولایت صالحان در راستای ولایت خداوند (مطابق با [[آیه ۵۵ سوره مائده]] و [[آیه ۵۹ سوره نساء]])

*سنت خلیفه خدا بودن انسان و کشیدن بار مسئولیت (مطابق با [[آیه ۳۰ سوره بقره]] و [[آیه ۷۲ سوره احزاب]])

*سنت پیروزی نهایی حق بر باطل (مطابق [[با آیه ۱۶ سوره نساء]]، [[آیه ۸ سوره انفال]]، [[آیه ۳۴ سوره توبه]])

*سنت جانشینی مستضعفان بر زمین (مطابق با [[آیه ۵ سوره قصص]])

*سنت نجات مؤمنان (مطابق با [[آیه ۱۰۳ سوره یونس]])

*سنت حاکمیت صالحان (مطابق با [[آیه ۱۰۵ سوره انبیاء]] و [[آیه ۵۵ سوره نور]])

*سنت تعلق آینده به پرهیزکاران (مطابق با [[آیه ۱۲۸ سوره اعراف]])

*سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان (مطابق با [[آیه ۳۳ سوره توبه]]، [[آیه ۲۸ سوره فتح]])<ref>فاضلیان، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12945/پيوند-سنت‌هاي-الهي-با-مهدويتپیوند سنت‌های الهی با مهدویت].</ref>

برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و [[حدیث|روایات]] در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، [[غیبت امام مهدی(عج)|غیبت امام زمان(عج)]] و [[انتظار فرج]] دانسته‌اند.<ref>فرهمند، [https://ensani.ir/fa/article/78307/مهدویت-و-سنّت-های-الهی-در-قرآن مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن]، ص۱۲۷–۱۵۴.</ref>

==پانویس==

==یادداشت==

==منابع==