حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش ۲|ماه=[[خرداد]]|روز=[[۱]]|سال=[[۱۴۰۲]]|کاربر=P.motahari }}

به علت اهمیت حدیث، علوم مختلفی ناظر به بررسی محتوایی و سندی احادیث پدید آمده است که تحت عنوان [[علوم حدیث]] دسته‌بندی می‌شوند. امور مربوط به سند احادیث در [[روایة الحدیث]] و محتوای آنها در [[درایة الحدیث]] بررسی می‌شوند. علوم [[علم رجال|رجال]] و مصطلح الحدیث زیر مجموعه روایة الحدیث قرار دارند. در این علوم [[حدیث (اقسام)|تقسیمات متعددی]] برای فهم و اعتبارسنجی احادیث بیان شده است.

شش کتاب، [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] (<small>که روی هم به [[صحیحین]] مشهورند</small>)، [[سنن ابی داود]]، [[سنن ترمذی]]، [[سنن نسائی]] و [[سنن ابن ماجه]]، معتبرترین کتاب‌های روایی‌ [[اهل سنت]] هستند. مجموع این شش کتاب، [[صحاح سته]] نامیده شده‌اند.

حدیث به سخنی گفته می‌شود که گفتار، رفتار یا تقریر پیامبر(ص) و به‌اعتقاد شیعیان، امامان را حکایت می‌کند.<ref>مدیر شانه‌چی، علم‌الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۲۰.</ref> برپایه نوشته‌های عالمان مسلمان، به حدیثْ «خبر»،<ref>مهدوی‌راد، «تدوین حدیث (۱)»، ص۳۹-۴۰؛ مدیر شانه‌چی، علم‌الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۲۰؛</ref> «روایت»<ref>مدیر شانه‌چی، علم‌الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۲۰.</ref> و «اثر»<ref>مهدوی‌راد، «تدوین حدیث (۱)»، ص۴۳، ۴۴.</ref> هم گفته می‌شود.

به گفته وی، حدیث بر ادبیات فارسی هم تأثیر گذشته و آن را غنی‌تر کرده و گسترش داده است. کمتر شاعری فارسی یافت می‌شود که در اشعارش، حدیث به کار نبرده باشد. نکته‌های ادبی که در آن‌ها به حدیثی اشاره شده، جزو بهترین آثار در ادبیات فارسی است و اهمیت آموزشی و اخلاقی بسیار دارد.<ref>مدیر شانه‌چی، علم‌الحدیث و درایةالحدیث، ص۲-۳.</ref>

به‌جهت آن‌که در سنت اسلامی، احادیث دومین منبع شناخت معارف دینی شمرده می‌شوند، کتابت حدیث در دوران پیامبر(ص) و امامان را امری مهم می‌دانند.<ref>توحیدی، «بررسی کتابت حدیث در دوره صحابه»، ص۸۷.</ref> گفته‌اند احادیث متعددی از [[چهارده معصوم|امامان شیعه(ع)]] در توصیه به کتابت حدیث وجود دارد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۳۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲، حدیث ۸، ۹ و ۱۰؛ ابن‌شعبه، تحف‌العقول، ۱۴۰۴ق،‌ ص۳۶.</ref> شهید ثانی، به‌علت آن‌که در دورهٔ او کتاب‌های دینی به‌مقدار کافی وجود نداشت، نوشتن حدیث را [[واجب عینی]] می‌دانست.<ref>شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۹.</ref>

منع از نوشتن حدیث به جلوگیری از نوشتن و نقل [[حدیث|احادیث]] پیامبر گفته می‌شود. این کار از دوره خلافت دو خلیفه اول آغاز شد<ref>متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق،‌ ج۱۰،‌ ص۲۸۵؛ طبری، تاريخ‏ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۰۴.</ref> و تا صد سال ادامه یافت تا این‌که [[عمر بن عبدالعزیز]] هشتمین خلیفه اموی در نامه‌ای به [[ابوبکر بن حزم|ابوبکر بن حَزم]] حاکم مدینه، از او خواست احادیث پیامبر را بنویسد؛ زیرا بیم آن هست که علم و اهل آن از میان برود.<ref>بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۳.</ref>

به‌باور علمای [[اهل‌سنت]] خلفای اول و دوم از آن رو نقل و کتابت حدیث را به این دلایل ممنوع کردند: احتمال آمیختن [[حدیث]] با [[قرآن]]<ref>متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۹۱-۲۹۲، ح۲۹۴۷۴.</ref>، پیشگیری از اختلاف [[مسلمانان]]،<ref>ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۹.</ref> ترس از سرگرم‌شدن مردم به چیزی غیر از قرآن. <ref>غزالی، احیاء العلوم، ج۱۰، ص۷۹ به نقل از دیاری بیگدلی، «نقد و بررسی علل و انگیزه‌های منع نگارش حدیث»، ص۴۴.</ref>

اما به‌گفته شهرستانی،بیشتر عالمان شیعه بر این باورند که یکی از عوامل منع حدیث جلوگیری از نشر [[فضایل امام علی(ع)]] بوده است.<ref>شهرستانی، منع تدوین الحدیث، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.</ref> ازجمله شواهد آن‌ها این است که نِسائی از نویسندگان [[صحاح سته|صِحاح سِتّه]]، از [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] نقل کرده که آنها به‌جهت بغضی که از امام علی داشتند، [[سنت|سنت پیامبر]] را ترک کردند.<ref>نسائی، سنن نسائی،‌ ۱۴۰۶ق،‌ ج۵، ص۲۵۳.</ref>  

به‌باور [[شیعیان]] منع کتابت حدیث موجب [[جعل حدیث]]،<ref>حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۲.</ref> نابودی نخستین متون حدیثی،<ref>سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج١، ص۹۱؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق،‌ ج۱۰،‌ ص۲۸۵.</ref> پیدایش مذاهب مختلف<ref>حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۸.</ref> و تغییر [[سنت|سنت پیامبر اسلام]]<ref>حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۷.</ref> شده است.

به‌گفته مجید معارف، در کتاب تاریخ عمومی حدیث، حدیث شیعه فرازونشیب‌های بسیاری را پشت‌سر گذاشته است. او این تحولات را به دو دوره متقدمان و متأخران تقسیم کرده است: دوره متقدمان پنج قرن نخست قمری را شامل می‌شود. در این دوره، احادیث شیعه را امامان صادر کرند و اصحابشان نوشتند و دانشمندان بعدی، دسته‌بندی کردند تا این‌که «محدثان سه‌گانه اول»، یعنی کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی آن‌ها در کتب اَربعه جای دادند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۰۲.</ref>

این دوره نقش مهم در شکل‌گیری حدیث شیعه دارد و آثار حدیثی ارزشمندی در آن تدوین شده است.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۷.</ref> این دوره عصر تدوین علوم و و رفع ممنوعیت نگارش حدیث بود. امام باقر(ع) و امام صادق(ع) با استفاده از این موقعیت، با برپایی مجالس عمومی، تدریس در منزل، دیدارها و مناظره‌ها و مجالس خصوصیِ تدریس فقه و حدیث، تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری فقه و حدیث شیعه گذاشتند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۸-۲۳۴.</ref> یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این دوره را تدوین اصول چهارصدگانه حدیثی می‌دانند که به اصول اربعه‌مائه معروف‌اند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۵۵.</ref>

در این دوره خلفا امامان را محدود می‌کردند و بر شیعیان فشار می‌آوردند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۰۷.</ref> ازاین‌رو احادیثی بسیار کمتری نسبت به دوره قبل از، از امامان صادر شده است.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۰.</ref> در این دوره به تنظیم کتابهای حدیثی قبل توجه شد. محدثان این دوره اصول و روایات به‌جامانده از دوره قبل را برحسب موضوعات فقهی تبویب و کتابهای مفصل‌تری تدوین کردند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۴۸-۳۵۰.</ref>

در این دوره به‌جهت فعال‌یودن تدریس حدیث در مراکز علمی، این نیاز به وجود آمد که کتاب‌های جامع‌تری در زمینه حدیث نوشته شود. این مسئله سبب به وجود آمدن جوامع حدیثی شد که برخی همه موضوعات دینی از جمله فقه و عقاید را در بر می‌گرفت، مانند کافی، نوشته کلینی و برخی به صورت تخصصی شامل فقه یا عقاید می‌شد؛ مانند کتاب توحید و عیون اخبار الرضا و کمال‌الدین از شیخ صدوق و الغیبه و امالی از شیخ طوسی. <ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۵۵.</ref> کتب اربعه حدیثی شیعه دریان دوره تألیف شد.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۵۵.</ref> این کتاب‌ها که مهم‌ترین جوامع روایی شیعه امامی‌اند عبارت‌اند از: [[الکافی (کتاب)|الکافی]]، [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب‌الاحکام]]، [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)|اِستبصار]] و [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|مَن لایَحضُر]].<ref>مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.</ref>

ابتدای این دوره، یعنی از قرن ششم تا قرن یازدهم قمری، تألیف کتاب‌های حدیثی دچار رکود شد؛ اما از ابتدای قرن یازدهم، با ظهور فیض کاشانی، حر عاملی و علامه مجلسی، تدوین کتاب‌های حدیثی رونق گرفت. مهم‌ترین مجامع حدیثی در این دوره عبارت‌اند از: [[الوافی (کتاب)|الوافی]] تألیف فیض کاشانی، [[بحار الانوار (کتاب)|بحارالانوار]] تألیف علامه مجلسی و [[وسائل الشیعة (کتاب)|وسایل‌الشیعه]] تألیف حر عاملی.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۴۰۰-۴۰۲.</ref> در دوره معاصر، یعنی صد سال اخیر هم عالمانی به جمع‌آوری، دسته‌بندی و گزینش روایات صحیح پرداختند. مهم‌ترین کتاب‌های این دوره به این شرح است: [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مُستَدرَک‌ُالوَسايل]]، [[سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار (کتاب)|سَفینةُالبحار]]، [[جامع احادیث الشیعه (کتاب)|جامعُ اَحادیثِ الشَّیعه]]، آثارُالصّادقَین، [[میزان الحکمه (کتاب)|میزان‌ُالحکمه]] و [[الحیاة (کتاب)|اَلْحیاة]] است.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۴۳۴-۴۳۹.</ref>

* خبر حسن، حدیثی است که همه راویان سلسلهٔ سندش امامی هستند؛ اما همه آنها ثقه دانسته نشده‌اند.<ref>فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲.</ref>

[[حدیث مسند|مُسند]]، متصل، [[حدیث مرفوع|مرفوع]]، مُعَنعَن، مُعَلَّق، مشهور، غریب، [[حدیث (اقسام)|مقبول]]، مقطوع، [[حدیث مرسل|مُرسَل]] و [[حدیث موضوع|موضوع]] (جعلی) از دیگر اصطلاحات در خصوص خبر واحد است که زیرمجموعه اقسام اصلی بالا قرار می‌گیرند.<ref>شهید ثانی، البدایه فی علم الدرایه، ۱۴۲۱ق، ص۲۶تا۳۹.</ref>

می‌گویند در زمان [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]]، جعل حدیث گسترش یافت.<ref>رفیعی، درسنامه وضع حدیث، ۱۳۸۴ش، ص۶۰.</ref> [[ابن ابی‌الحدید|ابن‌ابی‌الحدید معتزلی]] شارح [[نهج البلاغه|نهج‌البلاغه]] در قرن هفتم، نوشته است معاویه از راویانی که در فضیلت [[عثمان بن عفان|عثمان]] و دیگر [[صحابه]] و عیب‌جویی از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] حدیث جعل می‌کردند، حمایت می‌کرد.<ref>نگاه کنید به ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۴۵.</ref>

جوامع حدیثی شیعه از قرن سوم به بعد شکل گرفت.{{مدرک}}مهم‌ترین جوامع روایی شیعه امامی، [[الکافی (کتاب)|الکافی]]، [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب‌الاحکام]]، [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)|اِستبصار]] و [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|مَن لایَحضُر]] هستند که آن‌ها را [[کتب اربعه]] یا اصول اربعه می‌نامند.<ref name=":1">مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.</ref> دیگر جوامع حدیثی مشهور شیعه عبارت است از: [[الوافی (کتاب)|الوافی]]، [[بحار الانوار (کتاب)|بحارالانوار]]، [[وسائل الشیعة (کتاب)|وسایل‌الشیعه]]<ref>مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۹.</ref>، [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مستدرک]]، [[میزان الحکمه (کتاب)|میزان‌الحکمه]]، [[جامع احادیث الشیعه (کتاب)|جامع احادیث الشیعه]]، [[الحیاة (کتاب)|الحیاة]] و آثارالصّادقَین.<ref>مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۸-۱۵۲.</ref>