داستان خواستگاری امام علی از دختر ابوجهل: تفاوت میان نسخه‌ها

==جایگاه و چگونگی داستان خواستگاری در منابع متقدم اهل‌سنت==

نخستین گزارش بخاری، مربوط به ادعای مسور در دیدار با [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع]]) است که گفت بود در [[خطبه|خطبه‌ای]] از پیامبر اسلام(ص) شنیده که فاطمه زهرا(س) را از خود دانسته و اظهار نگرانی کرد که ممکن است در دینش دچار آزمایش شود. سپس، پیامبر از دیگر دامادش [[ابوالعاص بن ربیع]] یاد کرد که با صداقت و وفاداری با پیامبر رفتار کرده است. سپس پیامبر اسلام(ص) اعلام کرد که او حلالی را [[حرام]] و حرامی را [[حلال]] نمی‌کند، اما به خدا قسم، دختر رسول خدا و دختر دشمن خدا با یکدیگر جمع نخواهند شد.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۲۰۷-۲۰۸.</ref> این روایت در [[صحیح مسلم (کتاب)|صحیح مسلم]]،<ref>مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۰۳.</ref> [[مسند احمد بن حنبل (کتاب)|مسند احمد]]<ref>ابن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۶ق، ج۳۱، ص۲۲۸-۲۲۹.</ref> و دیگر منابع متقدم اهل‌سنت<ref>ابی داوود، سنن ابی داوود، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸۸۵-۸۸۶.</ref> نیز آمده است.

ماجرای خواستگاری [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] از دختر ابوجهل را با احادیث [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] ناسازگار دانسته‌اند<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۲ق، ج۱۴، ص۲۲۹.</ref> [[شیخ صدوق]] در [[الامالی (شیخ صدوق)|کتاب اَمالی]] خود، به روایتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] پرداخته که امام، این داستان را هم‌ردیف با دیگر تهمت‌های ناروایی دانسته که به امام علی(ع)، پیامبر اسلام(ص) و دیگر [[پیامبران|انبیا]] زده‌اند.<ref>صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۲-۱۰۵.</ref> چنان‌چه خود امام علی(ع) نیز در حدیثی، به [[خدا|خداوند]] قسم خورد که هیچ‌گاه سبب ناراحتی حضرت فاطمه(س) را فراهم نکرد.<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۳۶۳.</ref> در برخی مصادر از جمله [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب الاحکام]]<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۷۵.</ref> و [[الامالی (شیخ طوسی)|اَمالی]]<ref>طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۳-۴۴.</ref> نوشته [[شیخ طوسی]] و دیگر مصادر<ref>طبری آملی، بشارة المصطفی، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص ۲۴۸؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۳۰.</ref> آمده است که تا زمان حیات حضرت زهرا(س)‌، ازدواج امام علی(ع) با دیگر زنان از سوی خداوند [[حرام|تحریم]] شده بود.

[[سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی]]، مترجم کتاب علل شرایع، در ذیل این روایت آورده که با وجود جستجو فراوان، مطلبی مشابه با این روایت را در هیچ‌یک از کتاب‌های حدیثی [[شیعه]] نیافته است و حتی شیخ صدوق نیز این [[حدیث]] را در دیگر کتاب‌های خود نقل نکرده است.<ref>ذهنی تهرانی، ترجمه علل الشرایع، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۰۵.</ref> او در ادامه افزوده که این حدیث با توجه به سندش [[حدیث ضعیف|ضعیف]] است؛ زیرا برخی از افراد [[اسناد|سلسله سند]]، ضعیف و یا مجهول هستند. چنان‌که متن حدیث نیز فاقد اعتبار بوده و چنین مطالبی از شأن پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) به دور است.<ref>ذهنی تهرانی، ترجمه علل الشرایع، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۰۵.</ref>

[[سید مرتضی]] از [[محدث|محدثان]] و [[متکلم|متکلمان]] شیعه در [[قرن چهارم هجری قمری|قرن چهارم]]، (م [[سال ۴۳۶ هجری قمری|۴۳۶ق]]) داستان خواستگاری [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] از دختر ابوجهل را ساختگی و فاقد [[شهرت]] دانسته است.<ref>سید مرتضی، تنزیه الانبیاء،۱۳۷۷ش، ص ۱۶۷.</ref> [[ابن‌شهرآشوب|ابن شهر آشوب]] نیز به‌عنوان محدثی شیعی در [[قرن ششم هجری قمری|قرن ششم]]، بر ساختگی بودن این ماجرا تأکید کرده است.<ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۴.</ref> محققان معاصر نیز از جمله [[سید جعفر مرتضی عاملی|جعفر مرتضی]]،<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۶۱، ۶۵.</ref> [[سید محمد حسینی قزوینی]]<ref>حسینی قزوینی، [https://www.valiasr-aj.com/persian/mobile_shownews.php?idnews=7705 «خواستگاری از دختر ابوجهل/ازدواج موقت»]، موسسه تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر(عج).</ref> و دیگران<ref>حسینی میلانی، خواستگاری ساختگی، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۱؛ محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۹۷-۹۸.</ref> نیز این ماجرا را ساختگی دانسته‌اند. اشکالات این داستان را در دو بخش اشکالات سندی و متنی دانسته‌اند که به قرار زیر است:

=== اشکالات سندی ===

روایت‌های داستان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل را از ناحیه سند دارای ایراد دانسته‌اند.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/875235 «ماجرای خواستگاری حضرت علی(ع) از دختر ابوجهل؛ دروغ یا واقعیت!؟»]، خبرگزاری رسمی حوزه.</ref> این اشکالات به چندین شخص در اسناد این روایات بازمی‌گردد:

 

نام [[مسور بن مخرمه]] در تمامی گزارش‌های [[محمد بن اسماعیل بخاری|بخاری]] از ماجرای خواستگاری به چشم می‌خورد.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۲۰۷، ج۶، ص۱۲۵، ج۸، ص۱۹۹.</ref> برخی بر این باورند که نویسندگان [[صحاح سته|صحاح شش‌گانه‌ی اهل‌سنت]]، بر نقل این داستان از مسور، اتفاق‌نظر داشته<ref>حسینی میلانی، خواستگاری ساختگی، ۱۳۸۶ش، ص۶۹.</ref> و گزارش او را قابل‌اعتماد قلمداد کرده‌اند.<ref>حسینی میلانی، خواستگاری ساختگی، ۱۳۸۶ش، ص۶۹.</ref> بعضی محققان معتقدند تمامی اسناد روایت‌های خواستگاری، به مسور بن مخرمه باز می‌گردد.<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۵.</ref> البته در [[سنن ترمذی]]، داستان خواستگاری به نقل از [[عبدالله بن زبیر]] آمده<ref>ترمذی، سنن ترمذی، ۱۴۱۹ق، ج۵، ص۵۱۱.</ref> و در بخشی از گزارش‌های ابوداود، نام [[عروة بن زبیر]] نیز به عنوان راوی داستان به چشم می‌خورد.<ref>ابی داوود، سنن ابی داوود، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸۸۶.</ref>

مسور از [[صحابه|اصحاب پیامبر اسلام(ص)]] شمرده شده،<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۸، ص۱۵۸.</ref> اما گزارش مسور از ماجرای خواستگاری را به جهت سن اندک او برای نقل این داستان، غیرقابل‌پذیرش دانسته‌اند.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/875235 «ماجرای خواستگاری حضرت علی(ع) از دختر ابوجهل؛ دروغ یا واقعیت!؟»]، خبرگزاری رسمی حوزه.</ref> از آنجا که بنا بر گزارش‌ها، این اتفاق در [[سال ۸ هجری قمری|سال هشتم هجری]] و بعد از [[فتح مکه]] رخ داده<ref>ابن حجر، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۷، ص۸۶؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۶۶.</ref> و مسور که متولد [[سال ۲ هجری قمری|سال دوم هجری]] است،<ref>ابونعیم، معرفة الصحابه، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۵۲؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۸، ص۱۶۲.</ref> در آن زمان کودکی شش‌ساله بوده است.<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۶.</ref> ضمناً در برخی از گزارش‌های مسور آمده که او ادعا می‌کرد که در زمان نقل واقعه، [[احتلام|محتلم]] شده (و به [[بلوغ]]) رسیده بود.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۲۰۸؛ ابن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۶ق، ج۳۱، ص۲۲۹؛ مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۰۳.</ref> مسأله‌ای که سبب شده تا برخی محققان بپرسند که چگونه یک کودک در شش سالگی به بلوغ رسیده است؟<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۲-۷۳.</ref> البته بعضی از نویسندگان [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] تلاش کرده‌اند تا این اشکال را به‌ نوعی حل کنند.<ref>طحاوی، شرح مشکل الآثار، ۱۴۳۱ق، ج۱۲، ص۵۱۵؛ ابن حبان، صحیح ابن حبان، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۴۰۷؛ ابن قیم جوزی، حاشیة ابن القیم علی سنن ابی داود، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۵۵.</ref> [[احمد بن علی بن حجر عسقلانی|ابن حَجَر عَسْقَلانی]] منظور از محتلم شدن در این [[حدیث]] را رسیدن به حد کمال عقلی دانسته است.<ref>ابن حجر، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۱۰، ص۱۵۱-۱۵۲.</ref> توجیهی که خلاف [[عقل]] و عرف قلمداد شده<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۷.</ref> و در ضمن رفتارهای مسور در [[عصر نبوی]] را<ref>مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۶۸؛ ابن قانع، معجم الصحابه، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۱۲۳۲، ج۱۴، ص۴۹۵۳؛ ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۹۴.</ref> مخالف با این نظر شمرده‌اند.<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref>

[[سید مرتضی]] گزارش خواستگاری را به جهت نقل کَرابیسی که در دشمنی با اهل‌بیت(ع) مشهور بوده،‌ ساختگی و ضعیف دانسته است.<ref>سید مرتضی، تنزیه الانبیاء،۱۳۷۷ش، ص ۱۶۷-۱۶۸.</ref> دیگران نیز به نقش [[ابوهریره]] در نقل این ماجرا و تلاش او برای تخریب [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] پرداخته‌اند.<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۶۳-۶۴.</ref> چنان‌که [[محمد بن مسلم زهری|زُهری]] (م [[سال ۱۲۴ هجری قمری|۱۲۴ق]]) از [[تابعین|تابعان]] و [[محدث|محدثان]] در [[قرن دوم هجری قمری|قرن دوم]] نیز که در [[اسناد|سلسله اسناد]] این [[حدیث|روایت]] قرار دارد، موردانتقاد قرار گرفته است.<ref>حسینی میلانی، خواستگاری ساختگی، ۱۳۸۶ش، ص۷۳-۸۳.</ref> برخی از محققان، به نقش [[عامر بن شراحیل شعبی|شَعْبی]] از تابعان (م ۱۰۴ق) و ابن مَخْدوم در نقل ماجرای خواستگاری پرداخته و از دشمنی آن‌ها با اهل‌بیت سخن گفته‌اند. به عنوان نمونه گفته‌اند شعبی قسم یاد کرد که امام علی(ع) تا زمان [[مرگ]]، [[قرآن]] نخواند و ابن مخدوم نیز در یک روز، دوازده هزار مرتبه امام علی(ع) را [[لعن]] نمود.<ref>عابدی، [https://www.yjc.ir/fa/news/6826680 «ماجرای خواستگاری امیرالمؤمنین از دختر ابوجهل/چه کسانی مورد غضب صدیقه طاهره (س) بودند؟»]، باشگاه خبرنگاران جوان.</ref>

=== اشکالات متنی ===

متن [[حدیث|احادیث]] خواستگاری را نیز مخدوش دانسته‌اند<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/875235 «ماجرای خواستگاری حضرت علی(ع) از دختر ابوجهل؛ دروغ یا واقعیت!؟»]، خبرگزاری رسمی حوزه.</ref> و گفته‌شده که دقت در متن داستان به خوبی ساختگی بودن آن را نشان می‌دهد.<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۶.</ref>  

==== اختلاف گزارش‌ها و عدم هماهنگی میان اجزای یک گزارش ====

اختلاف گزارش‌ها در نقل داستان خواستگاری را سببی برای کاسته شدن از اعتبار<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۶۵.</ref> و یا نشانه‌ای در واقعیت نداشتن اصل ماجرا<ref>حسینی میلانی، خواستگاری ساختگی، ۱۳۸۶ش، ص۸۷.</ref> قلمداد کرده‌اند. در ضمن یکی از اشکالات گزارش اول بخاری را عدم ارتباط بین وضعیت [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] در هنگام ورود به [[مدینه]] و درخواست بدون مقدمه از سوی مسور برای گرفتن شمشیر [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] و سپس بازگویی داستان خواستگاری امام علی (ع) از دختر [[ابوجهل]] دانسته‌اند.<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۶.</ref> البته برخی گفته‌اند منظور مسور آن بود که همان‌گونه که پیامبر اسلام(ص) در مخالفت با این [[ازدواج]]، رضایت و آرامش [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا(س)]] را در نظر داشت، من نیز می‌خواهم با گرفتن این شمشیر، آن را برای شما حفظ کرده و آرامش را به شما ارزانی دارم.<ref>ابن حجر، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۶، ص۲۱۴.</ref> این توجیه و دیگر توجیهات، از سوی شماری از نویسندگان موردنقد قرار گرفته است.<ref>حسینی میلانی، خواستگاری ساختگی، ۱۳۸۶ش، ص۹۰-۹۶.</ref>

==== مخالفت با شریعت و قرآن ====

==== مغایرت با سیره و مقام اهل‌بیت(ع) ====

ماجرای خواستگاری را مغایر با مقام پیامبر اسلام(ص) قلمداد کرده‌اند که با آن اخلاق پسندیده، به خاطر امری [[حلال]]، چنان عصبانی شود که درحالی‌که ردایش بر زمین کشیده می‌شد، وارد [[مسجد]] شده و در بالای [[منبر]] اعلام کند [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] باید دختر مرا [[طلاق]] دهد.<ref>محسنی، «خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل»، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۱-۱۱۲.</ref> بعضی گفته‌اند که اگر حتی این موضوع حرام بود، نیازی به اعلام آن به این شکل نبود و کافی بود پیامبر تنها به امام اطلاع دهد و امام بلافاصله اطاعت می‌کرد.<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۰.</ref> [[سید مرتضی]] معتقد است هر کس از [[تاریخ (علم)|تاریخ]] مطلع باشد، می‌داند امام علی(ع) در همه‌حال از رسول خدا(ص) اطاعت کرده و هیچ‌گاه سبب نشد تا به خاطر کاری مورد عتاب او قرار گیرد.<ref>سید مرتضی، تنزیه الانبیاء،۱۳۷۷ش، ص ۱۶۹.</ref> برخی این داستان را مغایر با روایات قطعی در [[عصمت]] امام علی(ع) از گناه دانسته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۲ق، ج۱۴، ص۲۲۹.</ref>

ماجرای خواستگاری را مغایر با ایمان و مقام [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا(س)]] نیز دانسته‌اند.<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۱.</ref> از آنجا که در برخی گزارش‌ها آمده که پیامبر اسلام(ص) اظهار نگرانی می‌کرد که با این خواستگاری، دخترش در دین خود دچار آزمایش شود.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۲۰۷-۲۰۸؛ مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۰۳؛ ابن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۶ق، ج۳۱، ص۲۲۸-۲۲۹.</ref> همچنین گفته شده بر فرض صحت داستان، شأن حضرت فاطمه(س)‌ بالاتر از آن است که بر خلاف حکم [[خدا]] نظر داده و به نزد پیامبر اسلام(ص) شکایت برد.<ref>رضوانی، [https://iqna.ir/fa/news/4030394 «حدیث خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل چرا و چگونه ساخته شد؟»]، خبرگزاری بین المللی قرآن.</ref>

==== اشکالات تاریخی ====

بنا بر پاره‌ای از گزارش‌های تاریخی، پیامبر اسلام(ص) با دختر [[حیی بن اخطب]] ازدواج کرد<ref>ابن حبیب، المحبر، بی‌تا، ص ۹۰؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بی‌تا، ج۲، ص۵۶.</ref> که از روسای [[یهودیت|یهودیان]] و از دشمنان رسول خدا(ص) بود.<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، بی‌تا، ج۲، ص۲۴؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۵۵.</ref> لذا بعضی گفته‌اند چگونه خود پیامبر به مفاد گفته‌اش عمل نکرده و با دختر دشمن خدا، [[ازدواج]] کرده است.<ref>عابدی، [https://www.yjc.ir/fa/news/6826680 «ماجرای خواستگاری امیرالمؤمنین از دختر ابوجهل/چه کسانی مورد غضب صدیقه طاهره (س) بودند؟»]، باشگاه خبرنگاران جوان.</ref> [[سید جعفر مرتضی عاملی|جعفر مرتضی]] معتقد است که [[ایمان]] خود فرد مهم است و لذا پیامبر با دختران [[ایمان|مومنی]] که پدران مشرک آن‌ها با حالت شرک از دنیا رفته بودند، ازدواج می‌کرد.<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۱.</ref>

از دیگر دلایل رد این داستان را در واکنش پیامبر اسلام(ص) نسبت به سعایت از امام علی(ع) در [[سریه امام علی در یمن|سریه امام در یمن]] دانسته‌اند.<ref>مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۶۵-۶۸.</ref> از آن‌جا که گفته‌شده امام برای خود در بین [[غنیمت|غنایم]]، [[کنیز|کنیزی]] را برگزید. سپس یکی از همراهان امام به نزد پیامبر رفت و با تحریک بعضی از [[صحابه]]، تلاش کرد تا با بازگویی این خبر، واکنش رسول خدا(ص) را برانگیزد که اتفاقاً پیامبر به سختی از امام علی(ع) دفاع کرد.<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۱؛ نسائی، السنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۳۵-۱۳۶.</ref>

==== عدم بهره‌برداری از سوی دشمنان امام علی(ع) ====