عقل اول: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (ویکی سازی) |
Khoshnoudi (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
مسئله اولین مخلوق [[خداوند]]، جایگاه ممتازی در [[فلسفه اسلامی]] داشته و علاوه بر آن نحله‌های دیگر فکری نظیر [[عرفان اسلامی]] و [[تفسیر قرآن]] نیز بدان پرداخته‌اند.<ref>موحدی نجف آبادی، صادر اول در آیات و احادیث و آراء فلوطین، ۱۳۹۴ش، ص۱۳۱.</ref> | مسئله اولین مخلوق [[خداوند]]، جایگاه ممتازی در [[فلسفه اسلامی]] داشته و علاوه بر آن نحله‌های دیگر فکری نظیر [[عرفان اسلامی]] و [[تفسیر قرآن]] نیز بدان پرداخته‌اند.<ref>موحدی نجف آبادی، صادر اول در آیات و احادیث و آراء فلوطین، ۱۳۹۴ش، ص۱۳۱.</ref> | ||
از نظر منابع نقلی، هر چند برخی فلاسفه، آیه ۵۰ از [[سوره قمر]] را اشاره‌ای بر قاعده الواحد و مسئله عقل اول دانسته‌اند،<ref>سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۱۱۶؛ صدرالدین شیرازی، الشواهد الربوبیه فی المناهیج السلوکیه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳۹.</ref> اما به بیان برخی، [[قرآن|قرآن کریم]]، در اینکه خلقت با کدام مخلوق آغاز شده است، تصریحی ندارد.<ref>موحدی نجف آبادی، صادر اول در آیت و احادیث و آراء فلوطین، ۱۳۹۴ش، ص۱۳4.</ref> این در حالی است که علاوه بر رویکردهای فلسفی، مسئله اولین مخلوق خدا، مورد توجه [[حدیث|روایات شیعی]] بسیاری قرار گرفته است.<ref>ر. ک. مجلسی، بحار الأنوار، بیروت، ج۱، ص۹۶ (باب حقیقة العقل و کیفیته و بدو خلقه)؛ ج۵۴، ص۳۵۷ (باب القلم و اللوح المحفوظ و الکتاب المبین و الإمام المبین و أم الکتاب).</ref> در این خصوص مناقشاتی نیز از سوی برخی همچون [[ابوالبرکات بغدادی]] و [[فخرالدین رازی]]، صورت گرفته و معتقدند باور به عقل اول، به معنای نفی علیّت خدا برای سایر عقول و اجسام و عالم ماده است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات والتنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۲۴۹.</ref> | از نظر منابع نقلی، هر چند برخی فلاسفه، آیه ۵۰ از [[سوره قمر]] را اشاره‌ای بر قاعده الواحد و مسئله عقل اول دانسته‌اند، <ref>سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۱۱۶؛ صدرالدین شیرازی، الشواهد الربوبیه فی المناهیج السلوکیه، ۱۳۶۰ش، ص۱۳۹.</ref> اما به بیان برخی، [[قرآن|قرآن کریم]]، در اینکه خلقت با کدام مخلوق آغاز شده است، تصریحی ندارد.<ref>موحدی نجف آبادی، صادر اول در آیت و احادیث و آراء فلوطین، ۱۳۹۴ش، ص۱۳4.</ref> این در حالی است که علاوه بر رویکردهای فلسفی، مسئله اولین مخلوق خدا، مورد توجه [[حدیث|روایات شیعی]] بسیاری قرار گرفته است.<ref>ر. ک. مجلسی، بحار الأنوار، بیروت، ج۱، ص۹۶ (باب حقیقة العقل و کیفیته و بدو خلقه)؛ ج۵۴، ص۳۵۷ (باب القلم و اللوح المحفوظ و الکتاب المبین و الإمام المبین و أم الکتاب).</ref> در این خصوص مناقشاتی نیز از سوی برخی همچون [[ابوالبرکات بغدادی]] و [[فخرالدین رازی]]، صورت گرفته و معتقدند باور به عقل اول، به معنای نفی علیّت خدا برای سایر عقول و اجسام و عالم ماده است.<ref>ابن‌سینا، الاشارات والتنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۲۴۹.</ref> | ||
==مصادیق عقل اول در روایات == | ==مصادیق عقل اول در روایات == | ||
در منابع روایی، از حقایق متعددی به عنوان اولین مخلوق خدا یاد شده است: | در منابع روایی، از حقایق متعددی به عنوان اولین مخلوق خدا یاد شده است: | ||
* عقل: در بعضی از منابع روایی شیعی<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۱ق، ج ۴، ص۲۶۷.</ref> و منابع سنّی،<ref>غزالی، احیاء علوم‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ج ۱، ص۱۰۹، ج ۳، ص۱۱۵.</ref> [[عقل]]، به عنوان اولین مخلوق معرفی شده است که هر چند برخی در سند روایت اهل سنّت، مناقشه کرده‌اند؛<ref>زبیدی، اتحاف الساده المتقین بشرح احیاء علوم‌الدین، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص۷۵۳، ج ۸، ص۳۸۰؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص۱۰۹، پانویس ۱؛ سیوطی، الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ۱۴۰۴ق، ج ۱، ص۱۳۰.</ref> اما [[شیخ صدوق]] روایت شیعی آن را که به [[حدیث جنود عقل و جهل]] مشهور است، به صورت مسند به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نسبت داده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۲۱.</ref> در تفسیر این روایت، برخی همچون [[ملاصدرا]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول‌الکافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶، ۲۲۷.</ref> به نظریه فلسفی «عقل اول» روی آورده‌اند. | * عقل: در بعضی از منابع روایی شیعی<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۱ق، ج ۴، ص۲۶۷.</ref> و منابع سنّی، <ref>غزالی، احیاء علوم‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ج ۱، ص۱۰۹، ج ۳، ص۱۱۵.</ref> [[عقل]]، به عنوان اولین مخلوق معرفی شده است که هر چند برخی در سند روایت اهل سنّت، مناقشه کرده‌اند؛<ref>زبیدی، اتحاف الساده المتقین بشرح احیاء علوم‌الدین، ۱۴۰۹ق، ج ۱، ص۷۵۳، ج ۸، ص۳۸۰؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص۱۰۹، پانویس ۱؛ سیوطی، الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ۱۴۰۴ق، ج ۱، ص۱۳۰.</ref> اما [[شیخ صدوق]] روایت شیعی آن را که به [[حدیث جنود عقل و جهل]] مشهور است، به صورت مسند به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نسبت داده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۲۱.</ref> در تفسیر این روایت، برخی همچون [[ملاصدرا]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول‌الکافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶، ۲۲۷.</ref> به نظریه فلسفی «عقل اول» روی آورده‌اند. | ||
* نور: در پاره ای از [[حدیث|روایات]]، اولین مخلوق را نور معرفی می‌کند که در قالب «نورالانوار»،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> «اشباح نور» و «ظلّ نور»،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> «نور محمد(ص)»،<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۱۷۰.</ref> «نور نبیّک»<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۱۷۰.</ref> و «نوری»<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص۱۶.</ref> بیان شده است. برخی همچون [[میرداماد]]،<ref>به نقل مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۵، ص۲۱۲.</ref> ملاصدرا<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول‌الکافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶.</ref> و [[محمدمحسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]]<ref>فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ ق، ج ۱، ص۵۲.</ref> مراد از «نور» در این روایات را همان عقل اول دانسته‌اند. [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] نیز به جهت تردیدی که نسبت به سند و صدور این روایات دارد، راه جمع را در پیش گرفته و مراد از عقل را نور پیامبر اکرم(ص) می‌داند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص۱۰۲، ۱۰۵، ج ۵۴، ص۳۰۹.</ref> | * نور: در پاره ای از [[حدیث|روایات]]، اولین مخلوق را نور معرفی می‌کند که در قالب «نورالانوار»، <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> «اشباح نور» و «ظلّ نور»، <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج ۱، ص۴۴۲.</ref> «نور محمد(ص)»، <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۱۷۰.</ref> «نور نبیّک»<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۱۷۰.</ref> و «نوری»<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص۱۶.</ref> بیان شده است. برخی همچون [[میرداماد]]، <ref>به نقل مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۵، ص۲۱۲.</ref> ملاصدرا<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول‌الکافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶.</ref> و [[محمدمحسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]]<ref>فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ ق، ج ۱، ص۵۲.</ref> مراد از «نور» در این روایات را همان عقل اول دانسته‌اند. [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] نیز به جهت تردیدی که نسبت به سند و صدور این روایات دارد، راه جمع را در پیش گرفته و مراد از عقل را نور پیامبر اکرم(ص) می‌داند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص۱۰۲، ۱۰۵، ج ۵۴، ص۳۰۹.</ref> | ||
* قلم: در گروهی از منابع روایی شیعی<ref>فیض کاشانی، ۱۴۰۲، ج ۵، ص۲۰۷؛ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، چ۴، ج ۵، ص۳۸۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۶۶.</ref> و سنّی<ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸، ج ۲۹، ص۹–۱۲؛ سیوطی، ۱۴۰۴، ج ۶، ص۲۴۹–۲۵۰؛ فخررازی، تفسیر کبیر، قاهره، ج ۳۰، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۱۳.</ref> قلم، به عنوان اولین مخلوق معرفی شده است. به گفته فخررازی<ref>فخررازی، تفسیر کبیر، قاهره، ج ۳۰، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۱۳.</ref> و مجلسی،<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۶۵.</ref> برخی حکما مراد از قلم در این روایات را همان عقل دانسته‌اند. ملاصدرا نیز با تصریح بر یکی بودن آن با عقل اول، وجه نامیدن عقل به قلم را بیان کرده است.<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول کافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶–۲۱۷.</ref> | * قلم: در گروهی از منابع روایی شیعی<ref>فیض کاشانی، ۱۴۰۲، ج ۵، ص۲۰۷؛ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، چ۴، ج ۵، ص۳۸۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۶۶.</ref> و سنّی<ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸، ج ۲۹، ص۹–۱۲؛ سیوطی، ۱۴۰۴، ج ۶، ص۲۴۹–۲۵۰؛ فخررازی، تفسیر کبیر، قاهره، ج ۳۰، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۱۳.</ref> قلم، به عنوان اولین مخلوق معرفی شده است. به گفته فخررازی<ref>فخررازی، تفسیر کبیر، قاهره، ج ۳۰، ص۷۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۱۳.</ref> و مجلسی، <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۵۴، ص۳۶۵.</ref> برخی حکما مراد از قلم در این روایات را همان عقل دانسته‌اند. ملاصدرا نیز با تصریح بر یکی بودن آن با عقل اول، وجه نامیدن عقل به قلم را بیان کرده است.<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول کافی، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص۲۱۶–۲۱۷.</ref> | ||
در روایات شیعی، از حقایق دیگری چون ارواح اهل بیت(ع)<ref>شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۲؛ قمی، تفسیر قرآن (تفسیر القمی)، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۸.</ref> و مشیّت<ref>ابن‌بابویه، ۱۳۵۷ ش، ص۱۴۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص۱۴۵.</ref>نیز به عنوان اولین مخلوق یاد شده است. | در روایات شیعی، از حقایق دیگری چون ارواح اهل بیت(ع)<ref>شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۲؛ قمی، تفسیر قرآن (تفسیر القمی)، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۸.</ref> و مشیّت<ref>ابن‌بابویه، ۱۳۵۷ ش، ص۱۴۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص۱۴۵.</ref>نیز به عنوان اولین مخلوق یاد شده است. | ||
== دیدگاه‌های فلسفی == | == دیدگاه‌های فلسفی == | ||
مخلوق اول در فلسفه یونان (پیش از اسلام) نیز مورد بحث بوده است. بحث چگونگی آغاز آفرینش، در میان فیلسوفان یونانی، با مباحثی دربارهٔ مادة المواد آغاز شد.<ref>حسینی شریف، «مطالعه تطبیقی عقل اول و وجود منبسط در حکمت مشاء و عرفان»، ص۴۹.</ref> در باور فیلون (فیلسوف یهودی، اهل اسکندریه)، اولین صادر از خدا کلمه است که واسطه بین خدا و عالم بوده و روح صادر از کلمه، روح عالم به‌شمار می‌رود.<ref>حسینی شریف، «مطالعه تطبیقی عقل اول و وجود منبسط در حکمت مشاء و عرفان»، ص۴۹.</ref> در نگاه افلوطین (فیلسوف یونانی، اهل مصر) ، پس از مرتبه اَحَد<ref>فلوطین، دوره آثار فلوطین، ١٣۶۶ش، ج۱، ص۱۲۷.</ref> وجودی عقلی و بدون واسطه قرار دارد که واسطه میان احد و عالم خلقت است.<ref>فلوطین، دوره آثار فلوطین، ١٣۶۶ش، ج۲، ص۷۲۶.</ref> | مخلوق اول در فلسفه یونان (پیش از اسلام) نیز مورد بحث بوده است. بحث چگونگی آغاز آفرینش، در میان فیلسوفان یونانی، با مباحثی دربارهٔ مادة المواد آغاز شد.<ref>حسینی شریف، «مطالعه تطبیقی عقل اول و وجود منبسط در حکمت مشاء و عرفان»، ص۴۹.</ref> در باور فیلون (فیلسوف یهودی، اهل اسکندریه)، اولین صادر از خدا کلمه است که واسطه بین خدا و عالم بوده و روح صادر از کلمه، روح عالم به‌شمار می‌رود.<ref>حسینی شریف، «مطالعه تطبیقی عقل اول و وجود منبسط در حکمت مشاء و عرفان»، ص۴۹.</ref> در نگاه افلوطین (فیلسوف یونانی، اهل مصر)، پس از مرتبه اَحَد<ref>فلوطین، دوره آثار فلوطین، ١٣۶۶ش، ج۱، ص۱۲۷.</ref> وجودی عقلی و بدون واسطه قرار دارد که واسطه میان احد و عالم خلقت است.<ref>فلوطین، دوره آثار فلوطین، ١٣۶۶ش، ج۲، ص۷۲۶.</ref> | ||
دیدگاه‌های مکاتب فلسفه اسلامی دربارهٔ عقل اول عبارتند از: | دیدگاه‌های مکاتب فلسفه اسلامی دربارهٔ عقل اول عبارتند از: | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
=== حکمت اشراق === | === حکمت اشراق === | ||
[[فلسفه اشراق|اشراقیان]]، با قبول [[قاعده الواحد]]،<ref>سهروردی، هیاکل النّور، ۱۳۷۹ش، ص ۱۴۰.</ref> اصل ترتیب نظام وجودی در حکمت مشاء را پذیرفته و معتقدند که اولین چیزی که از خداوند صادر شده است عقلی از سنخ نور بوده<ref>سهروردی، مصنفات، ۱۳۷۳ش، ص۴۱.</ref> که از آن با عنوان نور اول یا نور اقرب یاد می‌شود.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش، ج۲، ص۱۲۸۵.</ref> | [[فلسفه اشراق|اشراقیان]]، با قبول [[قاعده الواحد]]، <ref>سهروردی، هیاکل النّور، ۱۳۷۹ش، ص ۱۴۰.</ref> اصل ترتیب نظام وجودی در حکمت مشاء را پذیرفته و معتقدند که اولین چیزی که از خداوند صادر شده است عقلی از سنخ نور بوده<ref>سهروردی، مصنفات، ۱۳۷۳ش، ص۴۱.</ref> که از آن با عنوان نور اول یا نور اقرب یاد می‌شود.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش، ج۲، ص۱۲۸۵.</ref> | ||
نور اول، از آن جهت که بلاواسطه از نورالانوار صادر شده است<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش، ج۲، ص۱۲۸۵.</ref> وجود بسیطی است که سرحد شرف ممکنات بوده<ref>سهروردی، هیاکل النّور، ۱۳۷۹ش، ص ۱۴۰.</ref> و قابل تطبیق با اصطلاح بهمن در سنت فهلوی است.<ref>سهروردی، حکمه الاشراق، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۷.</ref> فیلسوفان اشراقی، بر این باورند که عقول و نفوس طولیه و عرضیه بی عد و حصر بوده و جهات متکثره به مراتب بیش از آن چیزی است که مشائیان باور دارند.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش، ج۱، ص۳۴۰.</ref> | نور اول، از آن جهت که بلاواسطه از نورالانوار صادر شده است<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش، ج۲، ص۱۲۸۵.</ref> وجود بسیطی است که سرحد شرف ممکنات بوده<ref>سهروردی، هیاکل النّور، ۱۳۷۹ش، ص ۱۴۰.</ref> و قابل تطبیق با اصطلاح بهمن در سنت فهلوی است.<ref>سهروردی، حکمه الاشراق، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۷.</ref> فیلسوفان اشراقی، بر این باورند که عقول و نفوس طولیه و عرضیه بی عد و حصر بوده و جهات متکثره به مراتب بیش از آن چیزی است که مشائیان باور دارند.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ ش، ج۱، ص۳۴۰.</ref> | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
== دیدگاه عرفان اسلامی == | == دیدگاه عرفان اسلامی == | ||
[[محی الدین عربی]] با دیدگاه فلاسفه در مسئله عقل اول موافق است؛ اما به کثرت عقول تصریح ندارد.<ref>گروه معارف اسلامی،[https://rch.ac.ir/article/Details/6067 «بدءالخلق»]، سایت دانشنامه جهان اسلام.</ref> | [[محی الدین عربی]] با دیدگاه فلاسفه در مسئله عقل اول موافق است؛ اما به کثرت عقول تصریح ندارد.<ref>گروه معارف اسلامی، [https://rch.ac.ir/article/Details/6067 «بدءالخلق»]، سایت دانشنامه جهان اسلام.</ref> | ||
به باور وی، جهان هستی از «هباء» آغاز می‌شود که در آن هیچ چیز به پذیرش حق، نزدیک تر از [[حقیقت محمدی]] که عقل نام دارد، نیست.<ref>موسوی بجنوردی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۷.</ref> | به باور وی، جهان هستی از «هباء» آغاز می‌شود که در آن هیچ چیز به پذیرش حق، نزدیک تر از [[حقیقت محمدی]] که عقل نام دارد، نیست.<ref>موسوی بجنوردی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۷.</ref> | ||
همچنین به موجودی به نام «عنصر اعظم» اشاره دارد که کامل‌ترین موجود در جهان است و خداوند با توجه به آن عقل را آفریده است.<ref>موسوی بجنوردی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۶.</ref> | همچنین به موجودی به نام «عنصر اعظم» اشاره دارد که کامل‌ترین موجود در جهان است و خداوند با توجه به آن عقل را آفریده است.<ref>موسوی بجنوردی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۶.</ref> | ||
| خط ۱۲۴: | خط ۱۲۴: | ||
* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق. | * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق. | ||
* کمالی‌زاده، طاهره، «عقل فعال و طباع تام در حکمت اشراق و اندیشه شیعی»، در مجله پژوهش‌های فلسفی، شماره۲۰، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش. | * کمالی‌زاده، طاهره، «عقل فعال و طباع تام در حکمت اشراق و اندیشه شیعی»، در مجله پژوهش‌های فلسفی، شماره۲۰، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش. | ||
* گروه معارف اسلامی،[https://rch.ac.ir/article/Details/6067 «بدءالخلق»]، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ درج مطلب:۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۱۴ اسفند ۱۴۰۱ش. | * گروه معارف اسلامی، [https://rch.ac.ir/article/Details/6067 «بدءالخلق»]، در دانشنامه جهان اسلام، تاریخ درج مطلب:۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۱۴ اسفند ۱۴۰۱ش. | ||
* مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | * مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | ||
* موحدی نجف آبادی، محمدرضا، صادر اول در آیات و احادیث و آراء فلوطین، رساله دوره دکتری رشته فلسفه، قزوین، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۴ش. | * موحدی نجف آبادی، محمدرضا، صادر اول در آیات و احادیث و آراء فلوطین، رساله دوره دکتری رشته فلسفه، قزوین، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۴ش. | ||