ابوحنیفه: تفاوت میان نسخه‌ها

| توضیح تصویر      = محل دفن ابوحنیفه در منطقه حیّ الأعظمیه [[بغداد]].

| اندازه تصویر      = 400px

| شهر تولد          = کوفه

| استادان          = حماد بن ابی سلیمان

| محل تحصیل        =  [[کوفه]]،‌ [[مدینه]]، [[مکه]]

| سیاسی            =

| شناخته شده برای= رئیس یکی از چهار مکتب فقهی اهل‌سنت، حمایت از قیام [[زید بن علی]]

 

'''ابوحنیفه''' ([[سال ۸۰ هجری قمری|۸۰]]-[[سال ۱۵۰ هجری قمری|۱۵۰]]ق/۶۹۹-۷۶۷م)، [[فقه|فقیه]] و [[کلام|متکلم]] [[کوفه]] و پایه‌گذار [[مذهب حنفی]] از [[مذاهب چهارگانه اهل سنت]]. نام ابوحنیفه '''نعمان بن ثابت''' است [[مذهب حنفی|حنفیان]] او را '''امام اعظم''' و '''سراج الائمه''' لقب داده‌اند.

ثابت بن النُعمان بن زُوطیٰ بن ماه. گفته شده است که پدربزرگ او زوطیٰ به عنوان برده از کابل به کوفه آورده شد و یکی از افراد طایفه بنی تیم الله بن ثعلبه از [[قبیله ربیعه]] او را آزد کرد. از این رو خاندان ابوحنیفه با این طایفه نسبت [[ولاء عتق|ولاء]]‌ داشت.<ref>ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶ ؛ خلیفه، ج۱، ص۳۹۰ ؛ بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱</ref> در برخی از منابع به گونه‌ای روشن‌تر آمده است که ثابت پدر ابوحنیفه، غلام آزادشده مردی از خاندان [[بنی قفل|بنی قَفَل]] از طایفه مزبور بوده است.<ref>طبری، “ المنتخب ”، ص۶۵۳؛ ابن عبدالبر، ص۱۲۲</ref>

 

همچنین به روایت [[عثمان بن سعید دارمی]] از [[ابن اسباط]]، پدر ابو حنیفه تا مدتی پس از ولادت وی [[مسیحیت|نصرانی]] بوده است.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴</ref>

از زندگی شخصی ابوحنیفه آگاهی چندانی در دست نیست. آورده‌اند که او در کوفه به دنیا آمده،<ref>ابن عبدالبر، ص۱۲۲</ref> برای گذراندن معاش به تجارت خز (=نوعی پارچه ابریشمی) می‌پرداخته<ref>عجلی، ص۴۵۰؛صمیری، ص۱۵</ref> و در اوایل جوانی با حماد عجرد، شاعر کوفه معاشرت داشته است.<ref>ابوالعلاء، رساله الغفران، ص۵۰۹۵۱۰؛ ابو الفرج، الاغانی، ج۱۳، ص۷۸۷۹</ref>

ابوحنیفه نزد بسیاری از [[فقیه|فقها]] و علما دانش آموخت، ولی استاد ویژه او [[حماد بن ابی سلیمان]] بود که وی مدت ۱۸سال در حلقه درسش شرکت می‌کرد و تا پیش از مرگ حماد، شاگرد وی بود.<ref>خطیب، ج۱۳، ص۳۳۳</ref>

 

 

ابوحنیفه در زمان تحصیل (پیش از ۱۱۴ق) سفر یا سفرهایی به [[حجاز]] کرده و از شیوخ حرمین دانش آموخته است. او در مدینه مدتی در مجلس درس [[ربیعة بن ابی عبدالرحمن]] از [[فقیهان اهل رأی]] حاضر می‌شد<ref>ابوزرعه، ج۱، ص۴۲۸</ref> و در [[مکه]] مدتی در مجلس [[عطاء بن ابی رباح]] (متوفی۱۱۴ یا ۱۱۵ق) فقیه بزرگ آن سرزمین حاضر می‌شد.<ref>نک: ترمذی، ج۵، ص۷۴۱</ref>

 

او در [[مدینه]] از عالمانی چون [[امام محمد باقر(ع)]]، [[عبدالرحمن بن هرمز اعرج]]، [[نافع مولای ابن عمر]]، [[محمد بن منکدر]] و [[ابن شهاب زهری]] و در [[مکه]] از کسانی چون [[عمرو بن دینار]] و [[ابوالزبیر مکی]] نیز بهره برد.<ref>نک: مزی، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸</ref>  

در برخی منابع اهل سنت به ارتباط روایی ابوحنیفه با دو [[امام]] شیعه اشاره شده است؛ ذهبی و قرمانی به روایت او از [[امام باقر]]<ref>ذهبی، تذکرةالحفاظ، ج۱، ص۱۶۸.</ref> و [[امام صادق]]<ref>قرمانی، اخبارالدول، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۴؛ مزی، تهذیب الکمال،۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۶.</ref> اشاره کرده‌اند. ابوالحجاج مزی امام باقر را در شمار مشایخ او آورده است.<ref>مزی، تهذیب المال، ۱۴۱۳ق، ج۲۹ ص۴۱۹.</ref> برخی دیگر از عالمان اهل‌سنت مانند ابن حجر هیثمی<ref>ابن حجر هیثمی، الصواعق المحرقه، تهران، ص۲۳۴.</ref>، ابن صباغ مالکی<ref>ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۹۰۹.</ref> و سلیمان قندوزی<ref>قندوزی، ینابیع الموده، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۱۲،۱۶۰.</ref> به روایت او از امام صادق تصریح کرده‌اند. [[شیخ طوسی]] نیز نام وی را در شمار اصحاب امام صادق ذکر کرده است.<ref>طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۱۵.</ref>

[[ابن ابی‌الحدید|ابن ابی‌الحدید معتزلی]] به شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> عبارت معروفی به ابوحنیفه منسوب است که «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}». گفته شده است که این عبارت نخستین‌بار در قرن چهاردهم قمری در ''کتاب مختصر تحفة الاثناعشریه''<ref>آلوسی، مختصر تحفة الاثناعشریه، ۱۳۸۷ش، ص۸.</ref> مطرح شده است.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref> برخی این عبارت را به علم‌آموزی ابوحنیفه نزد امام صادق تفسیر کرده و با استناد به آن شاگردی او را نزد آن حضرت اثبات می‌کنند.<ref>رک. ک. رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۹۵.</ref>

برخی دیگر بر این باورند که عبارت «{{عربی|لولا السنتان لهک النعمان}}» به شاگردی ابوحنیفه نزد [[زید بن علی]] اشاره دارد نه امام صادق و شاگردی وی نزد زید بن علی<ref>ابوزهره، ابوحنیفه، دارالفکر، ص۷۰-۷۲؛ شعکه، الائمة الاربعه، ۱۴۰۳ق، ص۱۵: به نقل از رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۹.</ref>را شاهد این مدعا می‌دانند.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۰.</ref> البته به دلیل نبود این عبارت در منابع نخستین در اصل آن نیز تردید شده و حتی احتمال داده شده که سُنتان(دو روش) درست باشد نه سَنتان.<ref>رستگار، بررسی سخن پیشوای حنفیان؛ لولا السنتان لهک النعمان، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۰. </ref>

ابوحنیفه، پس از درگذشت [[حماد بن ابی سلیمان]] (۱۲۰ق) به عنوان برجسته‌ترین شاگرد حلقه او مرجع صدور [[فتوا]] و تدریس [[فقه]] در [[کوفه]] گردید و از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار گشت.<ref>نک: صمیری، ص۲۱-۲۲</ref>

در جریان قیام [[زید بن علی]] در سال‌های ۱۲۱-۱۲۲ق، ابوحنیفه پنهانی او را یاری نمود و مال و جنگ افزار در اختیارش قرار داد.<ref>نک: بلاذری، ج۳، ص۲۳۹؛ ابوالفرج، مقاتل، ص۹۹-۱۰۰</ref>

در ۱۲۶ق در جریان دریافت امان نامه برای بازگشت [[حارث بن سریج]] (یکی از سران انقلابی [[خراسان]]) به مرور، ابوحنیفه بین خراسانیان و [[اجلح]] از نزدیکان خلیفه، نقش میانجی را ایفا نمود.<ref>طبری، تاریخ، ج۷، ص۲۹۳</ref>

هنگامی که [[یزید بن عمر بن هبیره]] در ۱۲۹ق از جانب مروان دوم به فرمانروایی عراق منصوب شد، ابوحنیفه را به تصدی منصب قضا و به روایتی، به نظارت بر [[بیت المال]] فراخواند و ابوحنیفه با وجود فشاری که ابن هبیره بر او وارد آورد، از پذیرش پیشنهاد او سر باز زد.<ref>یحیی بن معین، ج۱، ص۷۹؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۲۶-۳۲۷</ref>

 

افزایش فشار از جانب ابن هبیره بر ابوحنیفه، او را ناچار ساخت تا کوفه را ترک گفته، به [[مکه]] بگریزد و در دو سالِ باقیمانده از سلطه [[امویان]] را در آنجا به سر برد<ref>نک: مکی، ج۲، ص۲۴؛ خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶</ref> وی دراین فرصت به تبلیغ اعتقادات و آراء فقهی خود پرداخت و با [[ایوب سختیانی]] فقیه [[بصره]] که در آن زمان در حرم به سر می‌برد، رقابتی سخت داشت.<ref>نک: بسوی، ج۲، ص۸۷۸؛ ابوزرعه، ج۱، ص۵۰۷</ref>

در پی پیروزی [[عباسیان]] و به خلافت رسیدنِ [[سفاح]]، ابوحنیفه به کوفه مراجعت کرد،<ref>نک: خوارزمی، ابوالمؤید، ج۱، ص۶۶؛ مفید، امالی، ص۲۸</ref> ولی با به کار بستن حیله‌ای لفظی از بیعت کردن با سفاح طفره رفت.<ref>مکی، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱</ref>

در آخرین روزهای زندگی ابوحنیفه، [[منصور عباسی]] او را به [[بغداد]] فراخواند و به دلیلی که دقیقاً روشن نیست، او را به زندان افکند. جعفری در کتاب [[تشیع در مسیر تاریخ]] علت زندانی‌ شدن او را پشتیبانی از قیام [[نفس زکیه]] بر ضد منصور می‌داند.<ref>تشیع در مسیر تاریخ، ص۳۲۶</ref> ابوحنیفه پس از چند روز در زندان درگذشت.<ref>نک: خطیب، ج۱۳، ص۳۲۷-۳۳۰؛ العیون، ص۲۶۱؛ نیز نک: ابن سعد، ج۶، ص۲۵۶</ref>

پیکر ابوحنیفه، پس از آنکه [[حسن بن عماره بجلی|حسن بن عُمارة بجلی]]، محدث کوفی بر آن [[نماز میت|نماز گزارد]]، در [[مقبره خیزران بغداد]] مدفون گردید<ref>ابن ندیم، ص۲۵۵-۲۵۶؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴</ref> بر مدفن وی در ۴۵۹ق قبه (گنبد) و مدرسه‌ای برپا گردید<ref>ابن اثیر، عزالدین، ج۱۰، ص۵۴ </ref> واکنون محله‌ای که مقبره درآن واقع است، به نام '''حی الأعظمیه''' خوانده می‌شود.

بر پایه برخی روایات، ابوحنیفه در اوان جوانی در محافل اعتقادی [[کوفه]] شرکتی فعال داشت و در فرصت‌هایی که دست می‌داد، ضمن سفر به [[بصره]] با [[اباضیه|اباضیان]]، [[صفریه|صفریان]] و دیگر گروه‌ها به [[مناظره]] می‌پرداخت.<ref>نک: خطیب، ج۱۳، ص۳۳۳؛ مکی، ج۱، ص۵۹-۶۰</ref>

بسیاری از نویسندگان [[اصحاب حدیث]]، [[امامیه]]، [[معتزله]] و [[اشاعره]]، ابوحنیفه را از زمره [[مرجئه]] شمرده‌اند. این نسبت آنجنان بازگو شده که گویی در ردیف مسلمات جای گرفته است.<ref>مثلاً نک: بخاری، ج۴ (۲)، ص۸۱؛ عقیلی، ج۴، ص۲۸۳؛ اشعری، سعد، ص۶؛ کشّی، ص۱۹۰؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات، ص۱۳۸</ref>

 

مسأله [[ایمانِ مرتکب کبیره]] در نیمه دوم سده اول هجری، سه موضع مختلف و به تبع آن سه گروه پدید آورده بودند:

 

*نخست، [[خوارج]] که عمل را آن اندازه در [[ایمان]] مؤثر می‌دانستند که معتقد بودند ارتکاب [[گناه کبیره|کبیره]] موجب زوال ایمان و سبب کفر می‌گردد؛

*سوم، [[اصحاب حدیث]] که در عین پرهیز از [[تکفیرِ]] مرتکب کبیره، ایمان را دارای درجات دانسته، با دخیل دانستن عمل در [[مفهوم ایمان]]، آن را قابل زیادت و نقصان می‌شمردند.

 

البته باید یاد آور شد که افزون بر این سه گروه موضع گیری‌های بینابینی نیز وجود داشته است.

گروه‌های افراطی مرجئه بر این باور بودند که با وجود ایمان، هیچ معصیتی زیانبار نخواهد بود و شخص [[مومن]] با ارتکاب هیچ [[معصیت|معصیتی]] مستحق [[دوزخ]] نخواهد گشت. به اعتقاد آانان حسنات (کارهای نیک) مؤمنان، پذیرفته و سیئات (گناهان) آنان، [[آمرزش|آمرزیده]] خواهد شد.

درنیمه نخست سده ۲ق میان مرجئه و اصحاب حدیث، گروه دیگری بودند که گاه در کتاب‌های ملل و نحل به آنان '''مرجئة الستة''' گفته شده است.<ref>نک: شهرستانی، ج۱، ص۱۲۷ و ۱۳۰</ref>

 

 

در واقع باید گفت:اگر در افکار منسوب به ابوحنیفه بتوان بر عقیده‌ای بیش از همه تأکید کرد، باور او بر زیادت و نقصان ناپذیری ایمان است که موجب گشته تا مخالفانش اورا '''مرجی''' بخوانند.

 

ابوحنیفه در کتاب [[العالم و المتعلم]] ضمن تکیه بر ارزش عمل، تصریح کرده است که به عقیده او همه مؤمنان لزوماً به [[بهشت]] نخواهند رفت و گناهکاران بدون [[توبه]]، به خواست خداوند، [[عذاب]] گشته یا بخشیده خواهند شد.

 

در العالم و المتعلم مردم از نظر [[درجات اخروی|مراتب اخروی]] به سه گروه تقسیم شده‌اند: اهل بهشت، اهل آتش و موحدانی که باید درباره آنان توقف کرد.<ref>ص۹۷</ref>

یکی از مسائل مهم مربوط به [[امامت]] در طول تاریخ [[فرق اسلامی]]، مسأله نخستین [[:رده: امامان شیعه|جانشینان پیامبر(ص)]] است. در نیمه نخست سده ۲ق در میان گروه‌های غیرشیعی و غیرخارجی، اعتقاد به تفضیل شیخین ([[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]])، امری متداول بود، ولی درباره [[ختنین|خَتَنین]] ([[علی(ع)]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]])، نه تنها از نظر تفضیل (برتری) اختلاف رأی وجود داشت، بلکه گروهی که با عنوان [[مرجئه|مرجئه نخستین]] شناخته می‌شدند، به گفته [[محمد بن سعد بن منیع الهاشمی|ابن سعد]]،<ref>ج۶، ص۲۱۴</ref> درباره اصل [[ایمان]] آن دو قائل به توقف بودند. از افراد شناخته شده گروه اخیر، [[محارب بن دثار]] از شیوخ (اساتید) ابوحنیفه را می‌توان نام برد.<ref>ابن سعد، ج۶، ص۲۱۴</ref>

 

درباره موضع ابوحنیفه دراین مساله، نخست باید به عبارت مجمل [[الفقه الاکبر (کتاب)|الفقه الاکبر]]<ref>ص ۶</ref> اشاره کرد که می‌گوید: ''ماامرعثمان و علی را به خداوند وا می‌گذاریم''. این عبارت ''الفقه الاکبر'' را [[ابن شهرآشوب]] در [[مثالب]]<ref>برگ ۵۹ب</ref> چنین نقل کرده است: ''حکم آنچه بین علی و عثمان رخ داده است، به خداوند ارجاع می‌شود''.

ابوحنیفه، [[حضرت علی(ع)]] را در تمامی جنگ‌هایش برحق دانسته و دشمنان او را باغی شمرده است.<ref>نک: مکی، ج۲، ص۸۳۸۴</ref>

 

وی پس ازآن حضرت نیز، [[امام حسن(ع)]] را به عنوان [[خلیفه]] و [[امام]] بر حق می‌دانست.<ref>طوسی، الخلاف، ج۳، ص۱۰۴</ref>

از سوی دیگر، در همین دوره، فقیه نامدار امامی، [[شیخ مفید]] شیوه‌های اصولی و برخی فروع فقهی ابوحنیفه را به شدت مورد حمله قرار داده است.<ref>نک: «المسائل…»، ص۲۸۲، ۲۷۸، جاهای مختلف</ref>

*ابوالقاسم بلخی، عبدالله بن احمد، «المقالات»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ ق/۱۹۷۴م.

*ابواللیث سمرقندی، نصربن‌محمد، «بستان العارفین»، در هامش تنبیه الغافلین، دهلی، کتابخانة اشاعه الاسلام.

*همو، «اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی»، ضمن کتاب الام شافعی، ج ۷، بیروت دارالمعرفه.

*اوزجندی، فخرالدین، «فتاوی»، در هامش الفتاوی النهدیه، قاهره، ۱۳۲۳ ق.

*بزودی، علی بن محمد، اصول الفقه، در هامش کشف الاسرار (نک:علاءالدین بخاری).

*بسوی،یعقوب بن سفیان،المعرفهوالتاریخ،به کوشش اکرم ضیاءعمری،بعداد،۱۹۷۵-۱۹۷۶م.

*بصری، عبدالله بن سالم، «الامداد»، ضمن رسائل خمسه اساتید، حیدرآباددکن، ۱۳۲۸ق /۱۹۱۰م.

*بعلی، عبدالباقی، ریاض اهل الجنة، به کوشش محمد یاسین فادانی، دمشق،۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.

*بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری،قاهره،۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.

*بلاذری، احمدبن یحیی،اناسب الاشراف، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۷ ق/۱۹۷۷ م.

*بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، الاسماء و اصفات،بیروت، دارالکتب العلمیه.

*همو، «رساله‌ای در فضل ابوالحسن اشعری» ضمن تبیین کذب المفتری (نک:هم، ابن عساکر).

*بیهقی،علی بن زید، تاریخ بیهق،حیدرآباد دکن،۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.

*پاکتچی،احمد،الاراءالفقهیه والاصولیه للشریف الرضی، تهران،۱۴۰۶ق.

*تبصرةالعوام،منسوب به مرتضی بن داعی،به کوشش عباس اقبال،تهران،۱۳۶۴ش.

*ترمذی محمد بن عیس،سسن به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران،قاهره،۱۳۵۷ ق/۱۹۳۸ م به بعد.

*ترمسی،محمد محفوظ،کفایة المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی،بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.

*جاحظ،عمروبن بحر،الحیوان،به کوشش عبدالسلامهارون،قاهره،۱۳۵۷ق.

*همو، «فضل هاشم علی عبدشمس» ضمن رسائل الجاحظ، به کوشش حسن سندوبی،قاهره،۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.

*جرجانی،علی بن محمد،التعریفات،قاهره ۱۳۰۶ق.

*جصاص،احمد بن علی،احکام القرآن،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

*حاجی خلیفه،کشف.

*حکیم سمرقندی،اسماعیل بن محمد،السوادالاعظم،ترجمه کهن فارسی،به کوشش عبدالحی حبیبی،تهران،۱۳۴۸ش.

*خضری،محمد،اصول الفقه، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

*خطیب بغدادی،احمد بن علی،تاریخ بغداد،قاهره،۱۳۴۹ق.

*خلیفه بن خیاط،الطبقات،به کوشش سهیل زکار،دمشق ۱۹۶۶م.

*خوارزمی،ابوالمویدمحمد بن محمود،جامع مساتید ابی حنیفه،حیدرآباددکن،۱۳۳۲ق.

*خوارزمی،قاسم بن حسین، «ضرام السقط» ضمن شروح سقط الزند، قاهره،۱۳۸۳ق /۱۹۶۴.

*خوارزمی،محمد بن احمد،مفاتیح العوم،به کوشش فان فلوتن،لیدن،۱۸۹۵م،دارمی،عبدالله بن عبدالرحمن،سنن،دمشق ۱۳۴۹ق.

*دارمی،عثامان بن سعید،الردعلی بشر المریسی،به کوشش محمد حامد فقی،بیروت،دارالکتب العلمیه.

*درجینی،احمد بن سعید،طبقات المشائخ بالمغرب،به کوشش ابراهیم طلای،قسنطینه،۱۳۹۴ق/۱۹۷۴ م: دفتر کتبخانه الحاج سلیم آغا،استانبول،۱۳۱۰ق.

*ذهبی،محمد بن احمد، سیراعلام التبلاء،به کوشش شعیب ارنووط و دیگران،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

*سبکی،عبدالوهاب بن علی،السیف المشهورفی شرح عقیده ابی منصور،به کوشش مصطفی صائم یپرم،استانبول،۱۹۸۹ن.

*سرخسی،محمد بن احمد،اصول،به کوشش ابوالوفاافقانی،حیدرآبادکن،۱۳۷۲ق.

*سید مرتضی،علی ابن حسین،الانتصار،نجف ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.

*همو،الفریعة الی اصول الشریعة،به کوشش ابوالقاسم گرجی،تهران،۱۳۶۳ش؛

*همو،الفصول المختاره،نجف، کتابخانه حیدریه.

*سیوری،مقدادبن عبدالله،کنزالعرفان،به کوشش محمد باقر بهبودی،تهران،۱۳۸۴ق.

*شافعی،محمد بن ادریس، «اختلاف علی(ع) و ابن مسعود» ضمن کتاب الام،ج ۷،بیروت،دارالمعرفه.

* «شرح الفقه الاکر» مسوب به ابومنصور ماتریدی،الرسائل السبعه فی العقائد،حیدرآباددکن ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰ م.