سلاح کشتار جمعی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سلاح کشتار جمعی'''، سلاحی که هنگام به‌کارگیری برای اهداف نظامی، منجر به کشته‌شدن غیرنظامیان و تخریب برگشت‌ناپذیر [[محیط زیست]] می‌شوند. به باور فقیهان شیعه استفاده ابتدایی از این تسلیحات حرام است اما در صورت اضطرار و یا مقابله‌به‌مثل و همچنین تولید و نگهداری نظرات متفاوتی وجود دارد. [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] رهبر جمهوری اسلامی ایران و از مراجع تقلید شیعه در [[فتوای حرمت ساخت و به‌کارگیری سلاح هسته‌ای]]، این سلاح‌ها را تهدیدی علیه بشریت و موجب از بین رفتن نسل‌ها و کشتزارهایی دانسته که به تصریح [[قرآن]] نابودی آنها [[حرام]] است.   

در آموزه‌های دینی به جهت لزوم آمادگی دفاع در برابر دشمنان تولید سلاح مورد اهمیت است؛ لکن از جهت این که این نوع تسلیحات، قدرت تخریبی جبران‌ناپذیری دارند و باعث ازبین رفتن انسان‌های بی‌گناه و محیط زیست است و همچنین به دلیل ظهور انواع جدیدی از سلاح‌های کشتار جمعی که از نمونه بارزشان سلاح هسته‌ای و شیمیایی است؛ این مسئله مجددا توجه فقیهان را به خود جلب کرده است و از همین جهات می‌توان مسئله فقهی و حکم شرعی سلاح‌های کشتار جمعی را از [[مسائل مستحدثه|مسائل مستحدثه فقهی]] دانست.  

به گفته پژوهشگران سلاح‌های کشتار جمعی، سلاح‌هایی هستند که هنگام به‌کارگیری برای اهداف نظامی، منجر به کشته‌شدن غیرنظامیان و تخریب برگشت‌ناپذیر [[محیط زیست]] می‌شوند.<ref>رستمی نجف‌آبادی، فرهادیان، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاح‌های هسته‌ای از نگاه فقه با رویکرد فتوای مقام معظم رهبری»، ص۱۰۳؛ عبدی و دیگران، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاح‌های کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری»، ص۷۲۰.</ref> حسن عبدی و جواد هاشمی در ضمن مقاله‌ای بیش از ده شاخص و دیدگاه مختلف برای کشتار جمعی بودن یک سلاح بیان کرده و به نقد آنها پرداخته‌اند؛ در این تعاریف قیودی چون «در مقیاس گسترده بودن تلفات غیرنظامیان»، «صرفا هسته‌ای، شیمیایی و بیولوژیکی بودن این سلاح‌ها»، «ناتوانی در تفکیک تلفات نظامی و غیرنظامی» و «نابودی یک فرهنگ قومیتی» وجود دارد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: عبدی و دیگران، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاح‌های کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری»،ص۷۱۴-۷۲۰.</ref>  

مسئله سلاح‌هایی که در هنگام استفاده از آنها احتمال کشته‌شدن غیرنظامیان اعم از کودکان، زنان، پیران و یا حتی اسیران مسلمان برود در زمان صدر اسلام و [[پیامبر(ص)]] نیز وجود داشته و مورد توجه [[حدیث|روایات شیعی]] نیز بوده است؛<ref>ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج ۸، ص۷۰.</ref> اما به جهت ظهور انواع جدیدی از سلاح‌های کشتار جمعی که از نمونه بارزشان سلاح هسته‌ای و شیمیایی است؛<ref>عبدی و دیگران، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاح‌های کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری»،ص۷۱۷؛ ربانی و دیگران، بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاح‌های کشتار جمعی، ص ۹۰.</ref> این مسئله بیشتر مورد توجه فقیهان قرار گرفته است. همچنین از حیث ظهور مصادیق جدید برای سلاح کشتار جمعی و اثرات جدید آن که در گذشته وجود نداشته می‌توان حکم شرعی سلاح‌های کشتار جمعی را از [[مسائل مستحدثه|مسائل مستحدثه فقهی]] خواند.<ref>باقرزاده مشکی‌باف، «عناصر تعیین کننده در حل مسائل مستحدثه»، ص۵۰.</ref> میثمی تهرانی این تسلیحات را در اسلحه‌هایی با تکنولوژی عصر جدید منحصر دانسته و بررسی این مسئله نوظهور را در حیطه [[فقه حکومتی]] دانسته است.<ref>میثمی تهرانی، «واکاوی فقهی ادله حرمت استفاده از سلاح های کشتار جمعی»، ص۲۹۹-۳۰۰.</ref>

در آموزه‌های دینی لزوم آمادگی دفاع در برابر دشمنان و تولید سلاح مورد اهمیت است؛ اما به دلیل تخریب جبران‌ناپذیری که باعث ازبین رفتن انسان‌های بی‌گناه و محیط زیست است؛ فقیهان شیعه در خصوص تولید، نگهداری و استفاده از این نوع سلاح‌ها نظرات فقهی متفاوتی را برگزیده‌اند.<ref>ربانی و دیگران، بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاح‌های کشتار جمعی، ص۸۷-۸۹.</ref>

به گفته پژوهشگران حکم شرعی سلاح‌های کشتار جمعی از جهات زیر قابل بررسی است:

نظر فقیهان شیعه در تولید و نگهداری این سلاح‌ها متفاوت است. [[محمد یزدی]] باور دارد با استناد به [[آیه ۶۰ سوره انفال]] به جهت آمادگی در مقابل دشمنان باید این سلاح‌ها را تولید کرد.<ref>یزدی، فقه القرآن، ج۲، ص۲۵۴.</ref> همچنین [[حیدر حب‌الله]] به منظور تهیۀ امکانات دفاع و مقابله و ایجاد ترس در دشمن، معتقد به جواز و بلکه وجوب تولید و نگهداری این سلاح‌ها است.<ref>حب‌الله، دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۳۱۷.</ref> برخی دیگر از فقیهان با حرام دانستن تولید و نگهداری این سلاح‌ها، معتقدند منظور آیه ۶۰ انفال سلاح‌های متعارف است.<ref>ربانی و دیگران، «بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاح‌های کشتار جمعی»، ص۹۲.</ref>  [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] با [[فتوای حرمت ساخت و به‌کارگیری سلاح هسته‌ای|صدور فتوای ساخت و به‌کارگیری سلاح هسته‌ای و باقی سلاح های کشتار جمعی]]، تولید آنها را حرام و سلاح‌های کشتار جمعی را تهدیدی علیه بشریت دانسته است.<ref>«تحریم سلاح کشتار جمعی در تاریخ تشیع»، خبرگزاری ایسنا.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]] تولید و نگهداری این سلاح‌ها را ناسازگار با [[فطرت|فطرت انسانی]] دانسته است.<ref>مکارم شیرازی، «مبانی تحریم سلاح های کشتار جمعی از منظر معظم له»، بلیغ نیوز.</ref> برخی از دلایل فقیهانِ مخالفِ تولید، امور زیر است:

#سلاح کشتار جمعی [[مقدمه حرام]] است: تولید و نگهداری سلاح، مقدمه استفاده از آن است. از سوی دیگر می‌دانیم که استفاده از این نوع سلاح‌ها حرام است، و چون کاری که به عمل حرام منجر شود حرام است، تولید و نگهداری سلاح نامتعارف نیز است.<ref>حب‌الله، «فقه البیئة و اسلحة الدمار الشامل»، ص۸.</ref>

#این سلاح‌ها موجب ضرر به غیر است: سلاح‌های کشتار جمعی، به محیط زیست و در نهایت به انسان‌ها حتی به امنیت روانی آنها ضرر جدی می‌زند. موجب بیماری‌های گوناگون و آثار زیان‌بار می‌باشد.<ref>ربانی و دیگران، «بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاح‌های کشتار جمعی»،‏ ص۱۰۴</ref>

#تولید و نگهداری سلاح کشتار جمعی لغو و موجب اسراف است: سید علی خامنه‌ای تولید سلاح‌های کشتار جمعی را کاری بیهوده، پرهزینه، پر دردسر و پرخطر دانسته است؛<ref> خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=19124 بیانات در دیدار دانشمندان هسته‌ای]، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای.</ref> که جز هزینۀ ایجاد و نگهداری، هیچ فایده‌ای ندارد.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3463 بیانات در نوزدهمین سالگرد رحلت امام خمینی]، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای.</ref>

#استناد به آیات قرآن: پژوهشگران با استناد به [[آیه ۳۲ سوره مائده]] باور دارند استفاده ابتدایی از سلاح‌های کشتار جمعی منجر به کشته شدن انسانهای بی‌گناه است و طبق این آیه قتل انسان بی‌گناه حرام و معادل قتل تمام بشریت است.<ref>رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاح‌های هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۰۵.</ref> همچنین بر اساس [[آیه ۲۰۵ سوره بقره]] از بین‌بردن کشتزارها و نسل‌کشی، مصداق فساد در زمین است. و روشن است که سلاح‌های میکروبی، شیمیایی، نیتروژنی و هسته‌ای بارزترین عواملی هستند که در زمین موجب فساد می‌شوند.<ref>رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاح‌های هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۰۵.</ref> برخی با توجه به [[آیه اعتدا]]، معتقدند تناسب در تسلیحات جنگی و تفکیک میان دشمن نظامی و غیر نظامی از نکات آیه است و باید رعایت شود و این موارد با استفاده ابتدایی از تسلیحات کشتار جمعی ناسازگار است.<ref>رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاح‌های هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۰۵.</ref>

#مضمون برخی روایات ممنوعیت زیاده‌روی در جنگ، مثله‌کردن کشتگان، کشتن پیران، کودکان و زنان و قطع درختان جز در موقعیت اضطراری است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة،  الناشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ـ قم، ج۱۵، ص۵۸.</ref> و نیز طبق روایاتی از انتشار سَم در بلاد دشمنان نهی شده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة،  الناشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ـ قم، ج۱۵، ص۵۸-۵۹و۶۲.</ref> [[سید محمد محمدصادق صدر|محمد صدر]] معتقد است منظور از سمّ در این روایات هرگونه سلاح غیرمتعارف است.<ref>صدر، ماوراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۳۸۴.</ref>

#قواعد فقهی: قواعد فقهی مثل [[قاعده لاضرر|لاضرر]]، [[قاعده حرمت اعانه بر اثم|اثم]] و [[قاعده وزر|قاعده وِزر]] نیز به عنوان دلیل حرمت استفاده بدوی از تسلیحات کشتار جمعی ذکر شده است؛ بر اساس قاعده لاضرر کسی حق ندارد ضرر غیرقابل‌جبرانی را بر دیگران وارد کند.<ref>افضل زاده و دیگران، به کارگیری سلاح کشتار جمعی از منظر فقه و حقوق بین الملل، ص۹۱.</ref> بر اساس قاعده‌ی إثم اگر گناه یک عمل از نفع و سود آن عمل بیشتر و بزرگ‌تر باشد، باعث تحریم آن عمل می‌گردد.<ref>بروجردی، لمحات الأصول‏، ۱۴۲۱ق، ص۲۳۹.</ref> مطابق قاعده‌ی وزر یا اصل شخصی بودن مجازات، دامنه‌ی مجازات نباید فراتر از محدوده کسانی رود که استحقاق آن را دارند.<ref>محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۱۵۸.</ref>

نظر فقیهان در صورت اضطرار یا مواقعی که پیروزی مسلمانان متوقف بر استفاده از تسلیحات کشتار جمعی است متفاوت است. برخی از فقیهان شیعه با استناد به [[فعل معصوم|فعل پیامبر(ص)]] در برخی [[جنگ‌های پیامبر(ص)|نبردهایشان]] و یا  استناد به برخی روایات معتقدند استفاده از این تسلیحات در چنین مواردی جایز است.<ref>محقق حلّی، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۸۳؛ طوسی، المبسوط فی فقه الإمامیة، ج۲، ص۱۱؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۵؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۶۹؛ حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۵، ابواب جهاد العدو، باب ۱۶ ،ص۶۲ ،حدیث ۲.</ref>

در مقابل برخی مخالف کاربرد سلاح نامتعارف حتی در فرض ضرورت هستند. [[محمدجواد فاضل لنکرانی]] معتقد است گرچه فقیهان، فتح مسلمانان در جنگ را بسیار حیاتی دانسته‌اند و مجوز انجام کارهای نامتعارف را داده‌اند اما دلیلی نداریم که مسلمانان برای حفظ اسلام بتوانند هر عملی انجام دهند؛ بلکه باید از طرق مشروع باشد.<ref>فاضل لنکرانی، «تولید و استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی»، ص۳۲.</ref> همچنین [[آقا ضیاء عراقی]] نیز استفاده از سمومات که سلاح کشتار جمعی در آن زمان محسوب می‌شده را حتی در فرض توقف پیروزی بر آن، ممنوع می‌داند.<ref>آقاضیاء عراقی، شرح تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۰۴.</ref> برخی پژوهشگران با مخدوش دانستن روایتی که در آن به استفاده از آتش انداختن با منجنیق که منجر به کشته‌شدن غیر نظامیان است معتقدند این روایت از سوی برخی [[علم رجال|رجالیان]] مورد خدشه واقع شده است.<ref>علیدوست، «فقه تولید، انباشت و کاربرد سلاحهای غیرمتعارف با محوریت فقه امامیه»، ص۱۷-۱۸.</ref>