آیه ۶ سوره حمد: تفاوت میان نسخه‌ها

| واقع در سوره  =

| شماره آیه      =

| مکان نزول      =[[مکه و مدینه]]

منظور از واژه «اهدنا» در این آیه را به معانی‌ای چون ثابت قدم بودن در مسیر حق، پاداش و جزای خیر ([[بهشت]]) و [[دعا]] برای استمرار هدایت در آینده دانسته‌اند. همچنین گفته شده هدایت به صراط مستقیم تنها منحصر در آگاهی نیست؛ بلکه آگاهی توأم با عمل را شامل می‌شود.

==پيمودن صراط مستقيم==

ششمین آیه [[سوره فاتحه|سوره حمد]] را نخستین تقاضای انسان از [[خدا]] دانسته‌اند که پس از اظهار تسلیم در برابر پروردگار و رسیدن به مرحله [[عبادت|عبودیت]] و استعانت از ذات پاک او، نعمت هدایت به [[صراط مستقیم]] را از خداوند طلب می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۵.</ref> درخواست هدایت به صراط مستقیم را از مهم‌ترین خواسته‌های و دعاهایی  دانسته‌اند که حتی بهترین مخلوقات نیز از آن بی‌نیاز نیستند.<ref>صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۱۷؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۶.</ref> بر اساس آنچه در [[تفسیر راهنما (کتاب)|تفسیر راهنما]] آمده است، اگر این آیه در ارتباط با فراز «إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ‌» در آیه قبل در نظر گرفته شود؛ به معنای این خواهد بود که انسان بدون یاری از جانب خدا، از راهیابی به صراط مستقیم و یکتاپرستی ناتوان خواهد بود و اگر در در ارتباط با «اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِينَ‌»<ref>سوره حمد، آیه ۲.</ref> ملاحظه شود، حاوى اين پيام است كه انسان پس از شناخت خدا، هدفش سلوك در صراط مستقيم خواهد بود؛ يعنى، همان راهى كه به خداوند می‌رسد.<ref>هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۶-۳۷.</ref> در [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] نیز آمده است که انسان مؤمن اگرچه با خدای خود آشنا است؛ ولی هر لحظه ممکن است با بروز عواملی از صراط مستقیم منحرف شود؛ پس باید دائما از خدا بخواهد که او را در این مسیر حفظ و به مراتب و درجات بالاتر آن هدایت کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵.</ref>

[[شیخ صدوق]] در [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|کتاب من لایحضره الفقیه]]، روایتی از [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] ذیل آیه ۶ سوره حمد آورده است که آن امام، «اِهْدِنَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِيمَ‌» را درخواست هدايت از خدا به‌سوى دين او و چنگ زدن به ريسمان او و طلب کردن هرچه بیشتر معرفت پروردگار دانسته است.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۰.</ref>

[[فضل بن حسن طبرسی|شیخ طبرسی]] در [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر مجمع البیان]] با استناد به دیگر [[آیه|آیات قرآن]] چند معنا درباره واژه «اهدنا» در آیه ششم سوره حمد ارائه کرده است. به گفته او برخی این واژه را به معنای ثابت‌قدم بودن بر دین حق دانسته‌اند؛ همانطور که در آیه «وَ اَلَّذِينَ اِهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدىً‌»<ref>سوره محمد، آیه ۱۷.</ref> آمده است. دومین معنای ارائه شده برای این واژه، پاداش و جزای خیر است؛ یعنی خدا انسان مؤمن را به [[بهشت]] هدایت کند؛ چنانچه در آیه «يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمٰانِهِمْ‌»<ref>سوره یونس، آیه ۹.</ref> به آن اشاره شده است. آخرین معنا برای واژه هدایت در این آیه به نظر طبرسی، [[دعا]] برای استمرار هدایت در آینده است به این معنا که خدا همانطور که در گذشته نعمت هدایت را به مؤمنان ارزانی داشته، در آینده نیز آنان را از این نعمت بی‌بهره نگرداند.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۰۴.</ref>

[[محمدجواد مغنیه]] نیز در تفسیر الکاشف مقصود از [[هدایت عامه|هدایت]] در این آیه را صرفا آگاهی نمی‌داند؛ بلکه به اعتقاد او، هدایت، آگاهی توأم با عمل است. به گفته او اگر کسی از [[خدا]] هدایت را طلب کند، تمام خوبی‌ها را درخواست کرده و بالاتر از نعمت هدایت نعمتی برای انسان وجود ندارد؛ به‌همین‌دلیل پیامبر(ص) دعای به هدایت را همیشه تکرار می‌کرد.<ref>مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۵.</ref> علامه طباطبایی، هدایت را کار خدا می‌داند که با نشان دادن هدف تحقق پیدا می‌کند. به گفته او خدا طبق روش همیشگی خود، نعمت هدایت را از طریق اسباب و علل به بندگان خود ارزانی می‌دارد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۴.</ref>

مفسران درباره چیستی صراط مستقیم در آیه ۶ سوره حمد چند نظر ارائه کرده‌اند. به گفته طبرسی عده‌ای با استناد به روایاتی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]] و [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] و همچنین به نقل از [[عبدالله بن مسعود|ابن مسعود]] منظور از صراط مستقیم را [[قرآن|کتاب خدا]] دانسته‌اند. او از [[جابر بن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله]] و [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] نیز نقل می‌کند که صراط مستقیم، [[اسلام|دین اسلام]] است و اینکه در روایات شیعی منظور از صراط را پیامبر(ص) و [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] دانسته‌اند. طبرسی در نهایت معتقد است صراط مستقیم معنایی عام و وسیع دارد و همه موارد فوق از مصادیق صراط مستقیم است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۰۴.</ref>

[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] برای تبیین معنای صراط مستقیم، با استناد به دیگر آیات قرآن و بیان چندین مقدمه مفصل در نهایت به این نتیجه می‌رسد که همه موجودات عالم دارای مسیری برای حرکت به سمت خدا هستند؛ ولی این مسیرها گاهی نزدیگ و گاهی دور است، و گاهی از بلندی و گاهی از پستی می‌گذرد. به گفته او همه این راه‌ها با کمال یا نقصانی که دارند، شعبه‌ای از صراط مستقیم هستند و کمتر یا بیشتر، نزدیک‌تر یا دورتر به هر صورت، رهرو خود را به سوی خدا می‌کشاند. به باور او در این میان فقط صراط مستقیم به‌دلیل مزیت و اولویتی که نسبت به دیگر راه‌ها دارد، انسان را بدون هیچ قید و شرطی به سوی خدا هدایت می‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۲۸-۳۳.</ref>

در چند روایت از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]، مصادیقی برای صراط مستقیم ذکر شده است. در یک روایت، صراط مستقیم را صراط انبیا(ع) دانسته که به آنها نعمت داده شده است.<ref>عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۲.</ref> در دیگر روایت آن را بر امام علی(ع) تطبیق کرده<ref>بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۱۴.</ref> و در روایتی به طریق و معرفت امام تاویل شده است.<ref>حویزی، نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۱.</ref>

در برخی تفاسیر ذیل آیه ۶ سوره حمد این سوال مطرح شده که با وجود ایمان آوردن افراد مؤمن، چرا دائما درخواست هدایت می‌کنند؟ از طرف دیگر این درخواست مکرر هدایت از خدا برای [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه|امامان(ع)]] که نمونه [[انسان کامل]] بودند، چه توجیهی دارد؟<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۶.</ref> در پاسخ گفته شده اولا در مسیر هدایت هر لحظه امکان لغزش و انحراف درباره انسان وجود دارد؛ به همین دلیل باید دائم خود را در اختیار پروردگار بگذارد تا او را در صراط مستقیم ثابت قدم نگه دارد. ثانیا هدایت همان مسیر تکامل است که انسان به تدریج طی می‌کند و در این طی مسیر باید دائم از هدایت الهی بهره‌مند باشد. در مورد پیامبر(ص) و امامان(ع) نیز گفته شده چون کمال مطلق از آن خداست و همه موجودات بدون استثناء در مسیر تکامل هستند؛ بنابراین آنان نیز برای رسیدن به درجات بالاتر همیشه از خدا طلب هدایت می‌کردند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۶-۴۷.</ref> همچنین علامه طباطبایی گفته است چون صراط مستقیم در تمام راه‌های به سمت خدا با درجات و مراتب مختلف موجود است؛‌ بنابراین زمانی که انسان طلب هدایت می‌کند، به معنای درخواست راهی بالاتر از راهی است که در آن قرار دارد و به ایمانی کامل‌تر از ایمان خود برساند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۵.</ref>

* بحرانى، هاشم بن سليمان‏، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامية، ۱۴۱۵ق.

* حويزى، عبدعلى بن جمعه‏، تفسیر نورالثقلین، مصحح سید هاشم رسولی محلاتی، قم، نشر اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.

* صادقی تهرانی، محمد،  الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن و السنه‏، قم، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.

* صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه‏، مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق

* عياشى، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، مصحح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمية، ۱۳۸۰ق.