کشف و شهود: تفاوت میان نسخه‌ها

عارفان براین باورند که کشف و شهود نتیجه [[تزکیه|تهذیب نفس]] بوده و البته این امر اختصاصی به دین اسلام ندارد. بلکه در ادیان دیگر نظیر [[مسیحیت]]، [[یهودیت]]، [[بودا]]، [[هندو]] و … این مسئله وجود دارد.

از منظر [[عرفان اسلامی]]، کشف و شهود، برترین نوع ادراک به‌شمار می‌آید، چرا که تنها در این نوع از ادراک است که حقیقت، بدون واسطه و مستقیم خودنمایی می‌کند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ سنگی، بی تا، ص۲۴۵؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ۱۹۸۱م، ج۱، ص۵۳.</ref>

از منظر [[فلسفه اسلامی]] نیز حکمای [[فلسفه اشراق|مکتب اشراق]]، روش فلسفه را تنها برهان عقلی ندانسته و از روش شهودی نیز برای سامان‌دادن نظام فلسفی خود کمک گرفته‌اند.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۳–۱۰۴.</ref> [[ملاصدرا]]، موسس [[حکمت متعالیه]] نیز در فلسفه خود، کشف و شهود را از نظر شناخت حقایق، بر راه عقل و برهان مقدم می‌داند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۱، ص۵۳ و ۳۹۱–۳۹۲.</ref>

برخی از مفسران، آیاتی چند از قرآن کریم را ناظر به مسئله کشف و شهود دانسته‌اند که از جمله این آیات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

برخی از مفسران بر این باورند که دیدن ملکوت آسمان‌ها با چشم ظاهر و استدلالات عقلی ممکن نبوده و خداوند از طریق شهود درون این حقایق را بر ابراهیم (علیه السلام) ارائه داده است.<ref>شاذلی، فی ظلال القرآن، ۱۴۱۲ق، ج ۲، ص۱۱۳۹.</ref>

[[محمدتقی فعالی]]، روحانی و پژوهشگر شیعه، معتقد است که [[قاعده وحدت سیاق]] نشان می‌دهد که مشاهده پیامبر و مؤمنان از نوع مشاهده خداست از این رو از سنخ آگاهی‌های حسی و عقلی نبوده و نوعی مشاهده باطنی و غیبی به حقایق است.<ref>فعالی، تجربه دینی و مکاشفه عرفانی، ۱۳۸۵ش، ص۵۵۶.</ref>

به تعبیر [[ناصر مکارم شیرازی]]، فقیه و مفسر شیعه، این آیات به مسئله «[[لقاء الله]]» و دیدار خداوند اشاره داشته که جز با چشم باطن حاصل نمی‌شود.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۴–۴۹۴.</ref>

[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، مفسر و فیلسوف شیعه، بر این باور است که ظاهر این آیه مشاهده [[جهنم|دوزخ]] قبل از [[روز قیامت]] را می‌رساند. مشاهده ای با چشم دل که از آثار [[ایمان]] و [[یقین]] می‌باشد.<ref>علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۵۲.</ref>

جمعی از مفسران بر این عقیده اند که منظور از دیدن [[ملائکه]]، شهود ایشان پیش از قیامت و در آستانه [[مرگ]] است.<ref>فخرالدین رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۴، ص۴۵۰.</ref>

مفسران بر این عقیده اند که شنیدن بوی پیراهن [[یوسف (پیامبر)|یوسف(ع)]] از فاصله زیاد با شامه معمولی ممکن نیست، از این رو این ادراک جز با مکاشفه حاصل نشده است.<ref>[https://makarem.ir/maaref/l/0390566 قرآن و اعتبار «کشف و شهود» به عنوان منبع کسب معرفت]، سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند۱۴۰۲ش.</ref>

برخی بر این باورند که مشاهده فرشته توسط [[حضرت مریم(س)|مریم(س)]] از باب کشف و شهود است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۵۰.</ref>

عارفان مسلمان، کشف را به آگاهی وجودی به آن چیزی که در آن سوی طبیعت از معانی غیبی و امور حقیقی وجود دارد، تعریف کرده<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۷؛ آملی، جامع الاسرار، ۱۳۶۸ش، ص۴۶۲.</ref> و شهود را به معنای مشاهده حق و حضور در محضر مشهود می‌دانند.<ref>کاشانی، لطائف الاعلام، ج۲، ص۴۴۷.</ref>

اکثر عارفان، تفاوتی بین مشاهده و مکاشفه قایل نشده و هر دو را در یک معنا به کار گرفته‌اند ولی برخی از ایشان نظیر [[خواجه عبدالله انصاری]] شهود را مرتبه‌ای بالاتر از کشف دانسته<ref>انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۱۲۴.</ref> یا مکاشفه را در معنایی اعم از مشاهده به کار می‌برند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۹۹؛ کاشانی، اصطلاحات الصوفیه، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۷.</ref>

امام خمینی، کشف و شهود را از سنخ [[علم حضوری]] می‌داند که از راه تفکر نظری و تجربه حسی به دست نمی‌آید، بلکه معرفتی ذوقی است که با مشاهده مستقیم حقایق حاصل می‌شود.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴۱۰ق، ص۲۷۳–۲۷۴.</ref>

به نحوی که ترتیب منطقی مقدمات و سیر رسیدن به نتایج که در علوم حصولی وجود دارد، در این کشف و شهود به نحو مستقیم و بدون واسطه حاصل می‌شود.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴۱۰ق، ۲۷۳ و ۲۸۰.</ref>

به نحوی که حقیقت انسان، همچون آینه ای علم خداوند را دریافت و منعکس می‌کند.<ref>قونوی، المراسلات، ۱۴۱۶ق، ص۱۴۶–۱۴۷.</ref>

عارفان مسلمان برای کشف و شهود، اقسام و مراتب مختلفی ذکر کرده‌اند که در اینجا به برخی از ایشان اشاره می‌شود:

امام خمینی درک حقایق غیبی در کشف صوری را به اقسامی بیان کرده است که عبارتند از:

از نظر عارفان مسلمان، کشف معنوی، کشفی است که در آن تَمثُّل راه نداشته و روح با تجردش به حقایق عالم عقل و فراتر از آن راه می‌یابد، از این رو ایشان این شهود را برتر از کشف صوری دانسته و از آن با تعبیر شهود کلی یاد می‌کنند.<ref>فرغانی، مشارق الدراری، ۱۳۷۹ش، ص۶۷۰–۶۷۱؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۵ش، ص۱۱۰؛ آملی، جامع الاسرار، ۱۳۶۸ش، ص۴۶۹.</ref>

امام خمینی، عالی‌ترین نوع کشف معنوی را کشف تام الهی می‌داند که منحصر به [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|نبی اکرم(ص)]] است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۸۸ش، ص۱۸۱؛ امام خمینی، سرّ الصلاة، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۱.</ref>

عارفان اسلامی، کشف و شهود را از نظر اعتبار بر دو نوع می‌دانند:<ref>نگاه کنید به قیصری، شرح قیصری بر فصوص الحکم، ۱۳۷۵ش، ص۳۷؛ آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۱۳۸۰ش، ص۶۲۸–۶۳۱.</ref>

ملاصدرا، گمراهی بواسطه کشف شیطانی را ناشی از سفاهت نفس و نقصان عقل دانسته و قوت عقل را ابزار تشخیص خیر و شر قلمداد کرده است.<ref>ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیه، ۱۳۶۶ش، ص۶۷–۶۹ و ۱۳۲.</ref> وی مطابقت با شریعت را نیز از معیارهای تمیز میان کشف شیطانی و ربانی معرفی می‌کند.<ref>ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیه، ۱۳۶۶ش، ص۱۲۸.</ref>

برخی بداهت را به عنوان میزان ارزیابی مکاشفات عرفانی تلقّی کرده‌اند؛ بدین معنی که آنچه را سالک با تمام وجود و به وضوح مشاهده می‌کند حق است. در کلمات عرفا، گاهی از این حالت به «برد الیقین» تعبیر شده است.<ref>القیصری، شرح القیصری علی فصوص الحکم، مقدمه فصل هفتم به نقل از قمی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/12205/text/مکاشفه-و-تجربه-دینی مکاشفه و تجربه دینی].</ref>

به اعتقاد عارفان مسلمان، مراتب کشف و شهود، آویخته به مراتب حقیقتی است که مورد کشف قرار می‌گیرد. از این رو برترین کشف را مشاهده حقایق عالیه همچون [[حقیقت محمدیه]] و [[عقل اول|صادر اول]] دانسته و کشف حقیقت عناصر و مرکبات را در مراتب پایین‌تر، قلمداد کرده‌اند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۹–۱۱۰؛ آملی، جامع الاسرار، ۱۳۶۸ش، ص۴۶۶.</ref>

از نظر ایشان، در مراتب پایین از شهود، به دلیل تصرف قوه خیال و متوهمه خطا راه دارد؛ اما مراتب عالی از شهود خالی از خطا است.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۵ش، ص۹۹–۱۰۰.</ref>

==تفاوت‌های مکاشفه با وحی==

برخی از محققین، بر این باورند که میان مکاشفه و [[وحی]] تفاوت‌های عمده‌ای وجود دارد که عبارتند از:

==چگونگی و شرایط حصول مکاشفه==

از نظر  سیدصادق گوهرین، پژوهشگر سده چهاردهم شمسی، در عرفان‌های شرقی نظیر [[بودا]]، [[برهما]] و [[هندو]] نیز توجه ویژه‌ای به کشف و شهود از راه ریاضت و توجه به باطن و ضمیر مشاهده می‌شود.<ref>گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۰.</ref>

{{پانوشت}}  

{{یادداشت‌ها}}  

{{منابع}}

* ابن‌ترکه، صائن‌الدین، تمهید القواعد، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.