ملاحم و فتن
مَلاحِم و فِتَن به کتاب‌هایی گفته می‌شود که احادیث مرتبط با آخرالزمان، پیشگویی‌های آینده و اخبار غیبی در آنها جمع‌آوری شده باشد. بیشتر شیعیان برای این کتاب‌ها از واژه «مَلاحِم» استفاده می‌کنند اما عموم اهل سنت این نوع کتاب‌ها را «فِتَن» می‌خوانند. ملاحم‌نویسی در میان اصحاب ائمه و علما رایج بوده و در برخی از متون به امام صادق(ع) نیز کتابی با عنوان «مَلْحَمَةُ الصّادق» نسبت داده شده است. مشهورترین کتابِ ملاحم، نزد شیعیان «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن» نوشته سید بن طاووس است.
مفهوم‌شناسی
بیشتر کتاب‌هایی که توسط شیعیان نگاشته شده و احادیث مربوط به آخرالزمان در آن گرداوری شده‌اند، ملاحم نام دارند اما نویسندگان اهل سنت، نام فتن را برای کتاب‌های خود می‌گذارند،[۱] زیرا ملحمه به معنای نبرد بزرگی است که در معرکه فتنه به وجود می‌آید.[۲] اما فتن به معنای گمراه کردن، وسوسه و آزمایش می‌باشد.[۳]
تفاوت نامگذاری چنین کتاب‌های در میان شیعه و اهل سنت ناشی از اختلاف دیدگاه آنها درباره نظام حاکم است؛ زیرا بیشتر قیام‌هایی که علیه دستگاه خلافت توسط شیعیان صورت پذیرفته از دیدگاه اهل سنت فتنه به شمار می‌آیند؛[۴] اما از دیدگاه شیعیان، ایستادگی در مقابل حاکمان غاصب و ظالم، فتنه محسوب نمی‌شود و آنچه در آن رخ می‌دهد، کشتار انسان‌های مبارز است.[۵]
تاریخچه واژه فتنه
واژه «فتنه» پس از درگذشت پیامبر اسلام وارد فضای سیاسی مسلمانان شد و به هر حرکتی که با سیر طبیعی جامعه همگام نبود و سبب اختلال در نظم عمومی می‌شد فتنه می‌گفتند.[۶] به عنوان نمونه: ابوبکر در پاسخ به اعتراض امام علی(ع) نسبت به تشکیل سقیفه علت این کار را ترس از وقوع فتنه معرفی کرد. عمر نیز سعبد بن عباده را که حاضر نشد با ابوبکر بیعت کند، صاحب فتنه خوانده بود.[۷] مهم‌ترین و بزرگ‌ترین فتنه‌ها را مربوط به دوران خلافت امام علی(ع) دانسته‌اند.[۸]
واژه فتنه و جمع آن فِتَن در آن دوران به آشوب‌ها و شورش‌ها اطلاق می‌شد و در این میان عده‌ای هم به عنوان متخصص در امور فتن شناخته می‌شدند.[۹] برخی تابعان پیشوای خود را در فتنه‌ها عبدالله بن عمر می‌دانستند.[۱۰] همچنین حسن بصری از متخصصان به امور فتنه‌ها و خون‌ها معرفی می‌شد.[۱۱].
نیاز به تشخیص همین امور بود که کتاب‌های فتن تدوین شد تا حوادث و آشوب‌های آینده را معرفی نماید و مردم را از ورود به آن بر حذر دارد. دسته‌ای از این روایات، پیشگویی‌ها و اخبار غبیبی ائمه نسبت به حوادث آینده بود و دسته‌ای دیگر را حاکمان برای پیشبرد اهداف حکومت خود جعل می‌کردند.[۱۲]
ملحمه‌نویسان شیعه
ملاحم‌نویسی هم در میان اصحاب ائمه و هم در میان علمای شیعه امری رایج بوده است. از میان اصحاب ائمه که دارای کتاب ملاحم بوده‌اند می‌توان از علی بن مهزیار،[۱۳] و فضل بن شاذان،[۱۴] ابن ابی عمیر[۱۵] نام برد.
در میان آثار علمای شیعه، معروف‌ترین کتابی که با موضوع ملاحم و فتن نوشته شده، کتاب سید بن طاووس با عنوان اصلی التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن است که با نام «الملاحم و الفتن» شناخته می‌شود.[۱۶]
ملحمه امام صادق(ع)
کتابی با عنوان «ملحمة الصادق» به امام صادق(ع) نسبت داده شده است.[۱۷] علامه مجلسی انتساب چنین کتابی را به امام صادق(ع) مشهور می‌داند اما خود معتقد است که اعتمادی به این کتاب ندارد.[۱۸][۱۹]
ملحمه منسوب به امام صادق(ع) به طور مستقل منتشر نشده است اما نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه ملی ایران وجود دارد.[۲۰]
ملحمه دانیال نبی
این کتاب با نام‌های «اصول الملحمة»، «ملحمة» و «ملحمة دانیال» نیز شناخته می‌شود. این کتاب تالیف ابی الفضل تفلیسی (منجم قرن ۶) می‌باشد و اگرچه نویسنده آن شیعه نیست اما مدعی است که این کتاب را بر اساس کلمات امام صادق(ع) و دانیال نبی نگاشته است.[۲۱]
الملاحم سید بن طاووس
سید بن طاووس در متنِ کتاب، آن را «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن» نامیده است.[۲۲] با این وجود این کتاب با عنوان «الملاحم و الفتن» نیز چندین مرتبه چاپ و منتشر شده است.[۲۳]
سید ابن طاووس، بر خلاف رویه معمول میان مؤلفان شیعه، در نامگذاری اثر خود از کلمه «فتن» به جای «ملاحم» استفاده کرده است؛ دلیل این نامگذاری، استفاده وی از منابع اهل سنت در تدوین کتاب دانسته شده است.[۲۴]
این کتاب خلاصه‌ای است از سه کتاب اهل سنت با نام‌های «کتاب الفتن» نوشته نعیم بن حماد، «کتاب الفتن» ابوصالح السلیلی و «کتاب الفتن» زکریا بن یحیی نیشابوری.[۲۵]
ابن طاووس در انتها، بخشی را به کتابش افزوده که بنابر نظر اتان کلبرگ قسمت‌هایی از آن احتمالا از بین رفته است.[۲۶] این ملحقات بر اساس منابع حدیثی دیگری به جز آن سه منبع نوشته شده‌اند.[۲۷]
علامه مجلسی
محمدباقر مجلسی بخشی از مجموعه حدیثی بحار الانوار را به موضوع حوادث پس از ارتحال پیامبر(ص) و مشکلات ایجاد شده برای امام علی(ع) و گفت‌وگوهای ایشان با خلفا اختصاص داده است که با نام الفتن و الملاحم مشهور شده است.[۲۸] این بخش در چاپ قدیم در جلد هشتم و در چاپ‌های جدید در جلدهای ۲۸ تا ۳۳ جای گرفته است.[۲۹] به گفته یوسفی غروی تاریخ‌پژوه شیعه انتشار این بخش از کتاب بحار الانوار به دستور آیت‌الله بروجردی و در راستای تقریب مذاهب اسلامی ممنوع شد.[۳۰]
پانویس
- ↑ جلالی، «بررسی کتاب التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن»، ص۱۷۳.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۵۳۷.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۳، ص۳۱۷.
- ↑ صادقی، «ملاحم ابن منادی و ملحمه دانیال»، ص۱۴.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۸.
- ↑ جلالی، «بررسی کتاب التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن»، ص۱۷۲.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۶۳.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۷
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۳۲۵.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۱۲۰.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۰۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۲۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، اسماعیلیان، ج۴، ص۱۸۹.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، اسماعیلیان، ج۲۲، ص۲۰۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲ و ۴۱
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، اسماعیلیان، ج۲۲، ص۲۰۲.
- ↑ کتابشناسی ملحمة الصادق، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، اسماعیلیان، الذریعة، ج۲۲، ص۲۰۱.
- ↑ ابن طاووس، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، ۱۴۱۶ق، ص۳۰۳.
- ↑ کتابشناسی ملحمة الصادق، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
- ↑ صادقی، «ملاحم ابن منادی و ملحمه دانیال»، ص۱۴.
- ↑ ابن طاووس، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، ۱۴۱۶ق، ص۶۲.
- ↑ کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۱۰۵.
- ↑ بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ۱۳۸۵ش، ص۷۵۲.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۵۵۳.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۵۵۳.
- ↑ انتشار جلدهای فتن و ملاحم بحار به دستور آیت‌الله بروجردی ممنوع شد
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابن سعد، محمد بن سعد، طبقات الکبری، به تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، قم، موسسه فرهنگی صاحب الامر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الاشراف، به تحقیق سهیل زکا، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- جلالی، لطف الله، «بررسی کتاب «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن»، در مجله علوم و حدیث، شماره ۴۱، پاییز ۱۳۸۵ش.
- صادقی، مصطفی، «ملاحم ابن منادی و ملحمه دانیال»، در مجله مشرق موعود، شماره۲، تابستان ۱۳۸۶ش.
- صادقی، مصطفی، «الفتن ابن حماد، قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، در مجله آیینه پژوهش، شماره ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۲.
- کتابشناسی ملحمة الصادق، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تاریخ بازدید:۱ مهر ۱۳۹۸.
- کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، مترجم رسول جعفریان، قم، صدرا، ۱۳۷۱ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، به تحقیق جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مدنی بجستانی، محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۵ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.