حسن بن قاسم بن محمد

حسن بن قاسم بن محمد(زنده در قرن هفتم و هشتم)، جدّ شریف بن علی مؤسس سلسله علویان مغرب و نیای شرفای عَلَوی مغرب و از نوادگان محمد بن عبداللّه نفس زّکیه، اولین فرد از خاندان علوی است که وارد مغرب شد و به حسن الداخل مشهور بود. حسن به پرهیزکاری شهره بود و حضور او در مغرب سبب تحولات اجتماعی و دینی و سیاسی گشت که مغرب را از دیگر مناطق متمایز می‌ساخت و عاملی برای ظهور حرکتی اسلامی-علوی در قالب شرافت قریشی شد که به تشکیل دولت اسلامی بزرگ مغرب انجامید.

نسب

نسب او با حدود پانزده واسطه به محمدبن عبداللّه نفس زّکیه و از طریق او به حسن مثنی و سپس امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد.^[۱] مورخان مغربی نسب شرفای علوی را خالص‌تر از نسب سعدیان، شاخه‌ای دیگر از علویان مغرب، دانسته و حتی آن را سلسلةالذهب نامیده‌اند.^[۲] به گفته ناصری،^[۳] حسن بن قاسم در حجاز متولد شده و اصل او از ینْبُع النَّخل، واقع در سواحل دریای سرخ، بوده است.

ورود به مغرب

بنابر منابع، اولین فرد از خاندان علوی که وارد مغرب شد، حسن بن قاسم بود. لذا او را الحسن الداخل لقب داده‌اند.^[۴]

زمان ورود

درباره سال ورود حسن بن قاسم به مغرب روایات مختلفی نقل شده است. عده‌ای زمان ورودش را ۶۶۴ق ذکر کرده‌اند.^[۵] به روایتی نیز ورود او در دوران حکومت سلطان یعقوب بن عبدالحق مرینی (۶۵۶ـ۶۸۵ق) بوده است.^[۶]

عبداللّه بن محمد عیاشی (متوفی ۱۰۹۰) نیز در سفرنامه‌اش^[۷] نوشته است که حسن بن قاسم در سده هفتم وارد مغرب شد. ناصری، مورخ معاصر، نیز^[۸] ادعای برخی مورخان را مبنی بر ورود حسن بن قاسم به مغرب در سده ششم، نپذیرفته است.

علت ورود

درباره سبب ورود حسن بن قاسم به مغرب روایات گوناگونی ذکر شده است، از جمله اینکه کاروانی از حجاج مغرب، به سرپرستی ابوابراهیم سِجِلماسی، پس از به جا آوردن حج، وارد ینبع النّخل شدند و چون اوضاع اقتصادی در سجلماسه خوب نبود از حسن بن قاسم خواستند تا برای تبرک همراه آنان به مغرب برود.^[۹]

به این ترتیب، حسن بن قاسم وارد سِجِلماسِه، پایتخت تافیلالت، شد و محلّ توجه مردم قرار گرفت و اندکی بعد، با دختر ابوابراهیم، ازدواج کرد و در مکانی به نام المصلح ساکن شد.^[۱۰]

تاثیرات

دولت مَرینیان برای حسن بن قاسم و خاندانش احترام بسیاری قائل بودند. حسن بن قاسم، صالح و نیکوکار و به پرهیزکاری مشهور بود.^[۱۱] حضور او در مغرب سبب تحولات اجتماعی و دینی و سیاسی گشت که مغرب را از دیگر مناطق متمایز می‌ساخت و عاملی برای ظهور حرکتی اسلامی ـ علوی در قالب شرافت قریشی شد که به تشکیل دولت اسلامی بزرگ مغرب انجامید.^[۱۲] حسن بن قاسم در علوم گوناگون، به ویژه علم بیان، دست داشت.^[۱۳]

درگذشت

وی دوازده سال در مغرب زندگی کرد و در آغاز سده هشتم درگذشت.^[۱۴] تاریخ وفات وی دقیقاً معلوم نیست و آنچه یفْرِنی در این باره استنباط کرده، بی‌اساس است.^[۱۵]

مردم سجلماسه درباره مدفن وی با یکدیگر نزاع کردند و سرانجام او را وسط شهر سجلماسه، با فاصله یکسانی از محل اقامت قبایل مختلف، به خاک سپردند.^[۱۶] حسن بن قاسم یک فرزند به نام محمد از خود به جا گذاشت. محمد نیز یک فرزند به نام حسن داشت که سلسله شرفای علوی مغرب از آن دو به وجود آمد.^[۱۷]

پانویس

↑ رجوع کنید به ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۶؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳؛ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۱ـ۱۲.
↑ برای نمونه رجوع کنید به حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳؛ یفرنی، نزهة الحادی، ص۲۸۸.
↑ ناصری، الاستقصا، ج ۶، ص۱۳.
↑ رجوع کنید به حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳ـ۲۲۴؛ زبیب،الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۸۱.
↑ رجوع کنید به ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۵؛ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴.
↑ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴؛ قس یفرنی، نزهة الحادی، ص۲۸۹؛ مشرفی، الحُلل البهیة، ج۱، ص۲۰۹، که ورود او را در زمان دولت ابی بکربن عبدالحق نوشته‌اند.
↑ عیاشی، الرحلةالعیاشیة، ج ۱، ص۳۸۳.
↑ ناصری، الاستقصا، ج ۶، ص۱۴.
↑ رجوع کنید به ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ بورگبه، دورالوقف، ج۱، ص۱۴۶.
↑ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴.
↑ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ زبیب،الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۸۲.
↑ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴؛ غنیمی،موسوعة تاریخ المغرب العربی، ج۳، جزء۶، ص۳۵۲.
↑ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۶.
↑ ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۶؛ دادی، ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول، ص۱۹.
↑ رجوع کنید به ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۶.
↑ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۶؛ نیز رجوع کنید به دادی، ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول، ص۱۹.
↑ یفرنی، نزهة الحادی، ص۲۹۲؛ بورگبه، دورالوقف، ج۱، ص۱۴۷.

منابع

سعید بورگبه، دورالوقف فی الحیاة الثقافیة بالمغرب فی عهدالدولة العلویة، [رباط] ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
ماریه دادی، «‌ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول »، در ندوةالحرکة العلمیة فی عصرالدولة العلویة الی اواخرالقرن التاسع عشر، وجده: جامعة محمد الأول، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، [ ۱۹۹۵]؛
نجیب زبیب، الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
محمدبن عبدالسلام ضعیف، تاریخ الضعیف: تاریخ الدولةالسعیدة، چاپ احمد عماری، [رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶]؛
عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة: ۱۶۶۳-۱۶۶۱م، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی ۲۰۰۶؛
عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ المغرب العربی، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛
محمدبن محمد مشرفی، الحُلل البهیة فی ملوک الدولة العلویة، وعدّ بعض مفاخرها غیر المتناهیة، چاپ ادریس بوهلیله، رباط ۲۰۰۵؛
احمدبن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، چاپ احمد[بن جعفر] ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵؛
محمدصغیربن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، چاپ هوداس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط [بی تا.].

پیوند به بیرون

منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام

[1] رجوع کنید به ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۶؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳؛ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۱ـ۱۲.

[2] برای نمونه رجوع کنید به حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳؛ یفرنی، نزهة الحادی، ص۲۸۸.

[3] ناصری، الاستقصا، ج ۶، ص۱۳.

[4] رجوع کنید به حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳ـ۲۲۴؛ زبیب،الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۸۱.

[5] رجوع کنید به ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۵؛ ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴.

[6] ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴؛ قس یفرنی، نزهة الحادی، ص۲۸۹؛ مشرفی، الحُلل البهیة، ج۱، ص۲۰۹، که ورود او را در زمان دولت ابی بکربن عبدالحق نوشته‌اند.

[7] عیاشی، الرحلةالعیاشیة، ج ۱، ص۳۸۳.

[8] ناصری، الاستقصا، ج ۶، ص۱۴.

[9] رجوع کنید به ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ بورگبه، دورالوقف، ج۱، ص۱۴۶.

[10] ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴.

[11] ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ زبیب،الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۸۲.

[12] حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴؛ غنیمی،موسوعة تاریخ المغرب العربی، ج۳، جزء۶، ص۳۵۲.

[13] ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۴ـ۱۵؛ ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۶.

[14] ضعیف، تاریخ الضعیف، ص۶؛ دادی، ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول، ص۱۹.

[15] رجوع کنید به ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۶.

[16] ناصری، الاستقصا، ج۶، ص۱۶؛ نیز رجوع کنید به دادی، ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول، ص۱۹.

[17] یفرنی، نزهة الحادی، ص۲۹۲؛ بورگبه، دورالوقف، ج۱، ص۱۴۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]