الجوهر النضید (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه حلی (متوفای ۷۲۶ق) |
| موضوع | منطق |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | بیدار |
اَلجَوهَر النَّضید فی شرح منطق التّجرید کتابی در علم منطق به زبان عربی، تألیف علامه حلّی که برای شرحِ بخش منطق کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی تألیف گردید. منطق تجرید یک دوره کامل و بسیار مختصر درباره علم منطق است و علامه حلّی به سبب همین اختصار و نیز به دلیل وجود مطالب مهم و سودمند در این کتاب، به شرح آن پرداخته است.
محتوا
منطق تجرید و شرح آن (الجوهرالنّضید) مشتمل بر ۹ فصل است:
- درباره مدخل منطق، شامل مباحثی از قبیل دلالت الفاظ، اقسام حمل و کلیات خمس.
- درباره مقولات، که در آن از اقسام تقدم و تأخر نیز بحث می‌شود.
- درباره قضایا، شامل مباحثی درباره اجزای قضیه، اقسام آن، مناط صدق در قضایا، تلازم شرطیات، جهات قضایا، تناقض و عکس.
- درباره قیاس، که از مباحثی همچون اقسام قیاس، اشکال چهارگانه قیاس اقترانی، شرایط انتاج آن، قیاس اقترانی شرطی، قیاس استثنایی و لواحق آن بحث می‌کند.
- برهان و تعریف، که در آن اقسام «مطالب» (پرسش‌های سه گانه ما، هل و لِمَ)، مبادی برهان، شرایط مقدمات برهان، احوال علوم، اقسام حد و مشارکت حد و برهان مطرح می‌شود.
- جدل، شامل مباحثی چون مبادی جدل، مادّه و صورت و مواضع آن.
- مغالطه، که در آن مواد مغالطه و اسباب آن بیان می‌شود.
- درباره خطابه.
- شعر.
الجوهر النّضید به سبک «قال» و «اقول» نگاشته شده و دارای ویژگی‌های شروح انتقادی، تحلیلی و توضیحی است. نویسنده آن از اقوال بزرگان فن منطق، همانند ارسطو [۱] و ابن سینا، [۲] استفاده کرده و در برخی موارد[۳] خواننده را به کتاب الاسرار الخَفیه (اثر دیگری از علامه حلّی) ارجاع داده است.
سبک
خواجه نصیرالدین طوسی منطق تجرید را مطابق با ساختار بخش منطق کتاب الشفاء ابن سینا و به روش ارسطویی نگاشته و از این رو، در آن به بحث درباره مقولات پرداخته و دلیل این کار را نیاز منطقی به بحث مقولات در مباحث تعریف و اکتساب آن دانسته است.[۴] علامه حلّی نیز، به تبعیت از او، در الجوهر النّضید[۵] مقولات را شرح کرده و از صناعات خمس به تفصیل سخن گفته و حد و رسم را در بخش فن برهان مطرح کرده است، در حالی که در آثار منطقی دیگرش (مانند بخش منطق الاسرار الخفیه، و القواعد الجَلیه، به پیروی از روش ابوعلی سینا در منطق اشارات، بحث مقولات را از مباحث فلسفی دانسته و آن را از منطق به فلسفه منتقل کرده است.[۶] وی از صناعات خمس تنها به طرح برهان و مغالطه اکتفا کرده و پس از طرح کلیات خمس، حد و رسم را از فن برهان به مبحث تصورات منتقل کرده است. بنابراین، باب معرِّف (مباحث مربوط به تعریف) را قبل از باب حجت (مباحث مربوط به استدلال) آورده است.[۷] البته در منطق تجرید از ماهیت منطق و موضوع آن بحث نشده، اما شارح در الجوهر النّضید به‌طور مختصر به بیان آن پرداخته است.[۸]
اهمیت
وجود نسخه‌های متعدد الجوهرالنّضید[۹] و نیز چاپ و ترجمه فارسی آن نشان می‌دهد که از متون رایج درسی منطق بوده و هست و حکیمان متأخر و مدرّسان معاصر از آن بهره برده‌اند.
تفاوت کتاب با دیگر آثار مولف
الجوهرالنّضید از جهاتی از جمله اینکه چون تفصیل زیاد و اجمال بیش از حد ندارد، از دیگر آثار منطقی علامه حلّی ممتاز و متمایز است.[۱۰] علامه حلّی در الجوهرالنّضید مباحثی مانند نسبت‌های چهارگانه بین مفاهیم، کلی طبیعی، کلی منطقی و کلی عقلی، قضایای سه گانه (خارجیه، ذهنیه، حقیقیه) و تحلیل ساختار معنایی قضیه (= تحقیق محصورات) را مطرح نکرده، اما در القواعدالجَلیه[۱۱] و الاسرار الخَفیه[۱۲] آنها را آورده است. همچنین مباحثی همچون مقولات و تناقض در شرطیات را در الجوهرالنّضید[۱۳] مطرح کرده، اما در سایر آثار منطقی‌اش آنها را ذکر نکرده است.
تصحیح، ترجمه و چاپ
الجوهر النّضید، بر اساس نسخه‌های متعدد و با توضیحات فارسی محسن بیدارفر، در ۱۳۸۱ و ۱۳۸۴ش در قم به چاپ رسید[۱۴] منوچهر صانعی دره‌بیدی آن را به فارسی ترجمه و در ۱۳۷۰ش در تهران چاپ کرد.
پانویس
- ↑ علامه حلی، الجوهر النضید، ۱۳۶۳ش، ص۳۵۲، ۳۹۸، ۴۰۶، ۴۳۸.
- ↑ علامه حلی، الجوهر النضید، ۱۳۶۳ش، ص۳۸ـ۳۹، ۵۹، ۶۲،۲۵۱.
- ↑ علامه حلی، الجوهرالنضید، ۱۳۶۳ش، ص۳۳، ۴۴، ۵۰، ۶۸، ۳۰۰.
- ↑ ابن سینا، الشفاء، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۳ ـ۸۴، شرح نصیرالدین طوسی.
- ↑ علامه حلی، الجوهرالنضید، ۱۳۶۳ش، ص۴۹ـ.۶۴.
- ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۰۵ق، ج۱، فن، ص۸؛ ج۲، ص۱۹ـ.۲۰.
- ↑ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ علامه حلی، الجوهر النضید، ۱۳۶۳ش، ص۲۲.
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۵۴ش، ج۱، ص۱۵۳، ج۱۲، ص۲۶۸، ج۱۵، ص۲۹۳؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۸۱؛ حجتی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ش، ص۵۱۰؛ عرب‌زاده، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت اللّه العظمی گلپایگانی، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۱؛ ولائی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۴ش، ج۱۱، ص۴۳۹ـ۴۴۰.
- ↑ علامه حلی، الجوهرالنّضید، ۱۳۸۴ش، همان مقدمه، ص۱۴.
- ↑ علامه حلّی، القواعد الجلیه، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۲ـ۲۲۴، ۲۵۴ـ.۲۵۵
- ↑ علامه حلّی، الاسرار الخفیه، ۱۳۷۹ش، ص۲۳ـ ۲۴، ۶۱ـ۶۳.
- ↑ علامه حلی، الجوهر النضید، ۱۳۶۳ش، ص۴۹ـ۶۴،.۱۳۴
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۹۰؛ کدیور، مأخذشناسی علوم عقلی، ج۲، ص۱۵۶۹.
منابع
- ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳ق.
- ابن سینا، الشفاء، المنطق، ج۱، الفن الثانی: المقولات، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۸ق، چاپ افست قم ۱۴۰۵ق.
- حجتی، محمدباقر، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ش.
- حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
- طهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
- عرب‌زاده، ابوالفضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت اللّه العظمی گلپایگانی، قم ۱۳۷۸ش.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، الجوهرالنضید فی شرح منطق التجرید، [قم ] ۱۳۶۳ش؛ همان، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۸۴ش.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، القواعد الجلیه فی شرح الرساله الشمسیه، چاپ فارس حسون تبریزیان، قم ۱۴۱۷ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، الاسرار الخفیه فی العلوم العقلیه، قم ۱۳۷۹ش.
- فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
- کدیور، محسن و نوری، محمد، مأخذ شناسی علوم عقلی: منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۹ش.
- ملکشاهی، حسن، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
- ولائی، مهدی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱۱، مشهد ۱۳۶۴ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام