تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷

نام‌های دیگر	جمعه خونین، جمعه سیاه
شرح ماجرا	کشتار معترضین توسط حکومت پهلوی
زمان	۱۷ شهریور ۱۳۵۷ش
دوره	محمدرضا پهلوی
مکان	تهران
نتایج	شتاب در روند انقلاب اسلامی ایران
تلفات	۳ تا ۵ هزار نفر
واکنش‌ها	اعلامیه مراجع تقلید و محکومیت حادثه توسط جامعه جهانی

تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از مهم‌ترین حرکت‌های اعتراضی مردم ایران علیه حکومت پهلوی که منجر به کشته‌شدن شمار زیادی از مردم توسط حکومت شد. این حادثه به‌عنوان یکی از وقایع مهم و تأثیرگذار انقلاب اسلامی سبب تزلزل نظام سلطنتی ارزیابی شده است.

تعداد زیادی از مردم تهران در ۱۳ شهریور پس از برگزاری نماز عید فطر بود دست به راهپیمایی گسترده‌ای زدند و آن را در روزهای بعد ادامه دادند. تظاهرات در روز ۱۶ شهریور به اوج خود رسید. حکومت برای جلوگیری از گسترش اعتراضات در روزهای بعد، در بعضی از شهرهای بزرگ کشور از جمله تهران حکومت نظامی برقرار کرد. مردم تهران در روز ۱۷ شهریور به تجمع و راهپیمایی پرداختند که با تیراندازی نیروهای نظامی، تعداد زیادی از مردم کشته و زخمی شدند.

مراجع تقلید شیعه و علمای حوزه علمیه قم و مشهد در بیانیه‌های خود ضمن محکوم کردن این حادثه و اعلام عزای عمومی بر ادامه مبارزات تا سرنگونی کامل رژیم تأکید کردند.امام خمینی نیز این کشتار را در چندین نوبت محکوم کرد و خواهان ادامه مبارزات شد. احزاب و جریان‌های سیاسی داخلی و خارجی به صورت گسترده به محکومیت این حادثه پرداختند و راهپیمایی‌های بزرگی در برخی از کشورهای اروپایی برپا شد. گفته شده دولت آمریکا، اسرائیل، مصر و انگلیس از اقدام حکومت حمایت کردند.

گسترش اعتصابات سراسری، تسریع جریان انقلاب اسلامی، اتحاد مردم و جریانات مختلف با هم، شکست سیاست تعدیل و اصلاحات لیبرالی، تزلزل اراده سیاسی دولت و جایگاه ارتش از جمله پیامدهای این رخداد دانسته شده است.

جایگاه و اهمیت

تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ یکی از حرکت‌های اعتراضی مردم ایران علیه حکومت پهلوی بود که منجر به شهادت شمار زیادی از مردم تهران، توسط حکومت شد. روز ۱۷ شهریور از روزهای مهم تاریخ ایران و از حوادث پراهمیت و تأثیرگذار انقلاب اسلامی دانسته شده که به‌عنوان نقطه عطفی در مبارزات مردم ایران سبب آغاز مرحله‌ای تازه در انقلاب و تزلزل موقعیت محمدرضا شاه، ارتش و دولت شد و حتی گفته شده نخستین و مؤثرترین عامل پیروزی انقلاب اسلامی و عاملی تسریع‌کننده در روند شکل‌گیری آن و آغازی بر پایان پهلوی بود. این واقعه را نماد پایان نظام سلطنتی قلمداد کرده‌اند.

رخداد ۱۷ شهریور به‌عنوان یکی از روزهای خونین انقلاب سبب شد تا این روز به جمعه سیاه و جمعه خونین، شناخته شود. امام خمینی از این روز به عنوان ایام الله یاد کرد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مراسم بزرگداشت ۱۷ شهریور، هر سال در سراسر ایران برگزار می‌گردد.

«هشت صبح... میدان ژاله»، «رزم آهنگ» و «در برابر طوفان» از جمله مستندهایی است که در مورد این واقعه ساخته شده است. چنان‌که اشعاری نیز در بزرگداشت این روز سروده شد.

زمینه‌ها

سال ۱۳۵۷ش اعتراضات در ایران علیه حکومت پهلوی به اوج خود رسید. واقعه آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ش و برملا شدن توطئه حکومت در آن را یکی از زمینه‌های رخداد ۱۷ شهریور عنوان کرده‌اند که به سبب آن دولت جمشید آموزگار مجبور به استعفا شد. محمدرضا پهلوی به جعفر شریف‌امامی دستور داد تا دولتی با شعار آشتی ملی تشکیل دهد. هدف شاه کاهش مخالفت‌های عمومی بود.

رحلت مشکوک مصطفی خمینی، فرزند امام، و اعمال خلاف عفت رژیم مانند جشن هنر شیراز و برگزاری آن در ماه رمضان از جمله زمینه‌های دیگر رخداد ۱۷ شهریور دانسته شده است؛ چنان‌که گفته شده عکس‌العمل شاه نسبت به حرکت مردم و به استهزاء گرفتن آن به نارضایتی‌ها دامن زد.

کشتار مردم معترض

با فرارسیدن ماه رمضان مجامع و تشکل‌های مردمی در مساجد برای اعتراض به حکومت، سازماندهی گسترده‌ای پیدا کرد. در ۱۳ شهریور که مصادف با عید فطر بود، راهپیمایی گسترده‌ای شکل گرفت و تبدیل به تظاهرات ضد حکومت شاهنشاهی شد. انقلابیون با توجه به ارزیابی موفق راهپیمایی در ۱۳ شهریور، تصمیم گرفتند تا تظاهرات در روزهای بعد نیز ادامه پیدا کند. همین امر سبب شد تا تظاهرات و ناآرامی‌ها تا روز ۱۶ شهریور ادامه پیدا کند. در روز ۱۶ شهریور بیشتر بازار تهران تعطیل شد و تظاهرات گسترده‌ای با حضور صدها هزار نفر شکل گرفت که به باور برخی، بزرگترین تظاهرات ضد حکومتی تا آن زمان بود. گفته شده احزاب مختلف از جمله جبهه ملی ایران نیز در تظاهرات حضور داشتند. در این تظاهرات برای نخستین بار شعار تشکیل حکومت جمهوری سر داده شد. نیروی انتظامی ابتدا سعی کرد تا جلوی تظاهرات را بگیرد؛ اما بعد از مدتی ناچار به باز کردن راه شد و به دنبال جمعیت به حرکت درآمد.

حکومت برای جلوگیری از گسترش اعتراضات در روزهای بعد با تشکیل جلسه اضطراری شورای امنیت ملی در تهران و شهرهای بزرگی چون کرج، قم، تبریز، اصفهان، مشهد، شیراز و اهواز حکومت نظامی اعلام کرد و دستور بازداشت گسترده انقلابیون را صادر نمود. گفته شده حکومت برای حفظ قدرت مجبور به استفاده از ارتش شد.

روز ۱۷ شهریور با اعلام دیرهنگام حکومت نظامی، مردم تهران در میدان ژاله گرد هم آمدند و با شعار مرگ بر شاه، درود بر خمینی و همچنین شعار نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی به تظاهرات پرداختند. گفته شده بیشتر شعارها مرتبط با اسلام و امام خمینی بود.

پس از مدتی نظامیان مردم را به محاصره خود درآوردند. یکی از شخصیت‌های روحانی به نام یحیی نوری که رهبری حرکت مردم را بر عهده داشت با نظامیان به گفتگو و موعظه پرداخت؛ اما درنهایت نظامیان از زمین و هوا شروع به تیراندازی کردند که در پی آن تعداد زیادی از مردم شهید و زخمی شدند. پس از کشتار مردم، درگیری خیابانی گسترده‌ای شکل گرفت و به نقاط دیگر پایتخت سرایت کرد و مراکز دولتی به آتش کشیده شد. گفته شده میدان ژاله از همان روز توسط مردم به میدان شهدا تغییر نام یافت.

تعداد شهدا

آمار شهدای ۱۷ شهریور هیچگاه به صورت دقیق مشخص نشد و آمار مختلفی برای آن ذکر شده است. فرمانداری نظامی تهران معتقد بود ۸۷ کشته و ۲۰۵ مجروح از این تظاهرات به جا ماند؛ اما مخالفان حکومت تعداد کشته‌شدگان را بین ۳ تا ۵ هزار نفر اعلام کردند. گفته شده شهدا توسط کامیون‌های ارتش به نقاط خازج شهر منتقل و به صورت دسته‌جمعی دفن شدند. میشل فوکو اندیشمند فرانسوی که به‌عنوان خبرنگار یک روزنامه ایتالیایی به محل حوادث رفته بود، مدعی شد که ۴۰۰۰ تن در این روز هدف گلوله قرار گرفته‌اند. سفیر انگلیس‌ تعداد شهدا را صدها نفر و سفیر آمریکا بیش‌ از دویست‌ نفر اعلام کردند.

واکنش علما

روز پس از حادثه مراجع تقلید قم هم‌چون گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری بیانیه‌های تندی صادر کردند که این امر سبب شد تا مردم شهرهای دیگر نیز به اعتصاب و اعتراض بپردازند. روحانیت مشهد با محوریت آیت‌الله سید عبدالله شیرازی و سید حسن قمی با صدور اعلانیه‌هایی، ضمن محکوم کردن این حادثه در سراسر کشور عزای عمومی اعلام کردند و بر ادامه مبارزات تا سرنگونی کامل رژیم تأکید نمودند. عالمان شهرهای دیگر همچون محمد صدوقی، بهاءالدین محلاتی و سید مهدی یثربی نیز این حادثه را محکوم و عزای عمومی اعلام کردند. حوزه‌های علمیه و نماز جماعت‌ها نیز در واکنش به این جنایت، تعطیل شد.

امام خمینی که در آن دوران در نجف تبعید بود نیز این کشتار را محکوم کرد و خواهان ادامه مبارزات و پیوستن ارتش به صفوف ملت شد. ایشان در ۲۱ شهریور نیز در پیامی علاوه بر همدردی با خانواده شهدا از مردم خواست تا به تعطیلی و ادامه اعتصابات ادامه دهند؛ چنانکه برای هفتمین روز شهادت شهدای ۱۷ شهریور و چهلم آنان پیام صادر کرده و این روزها را عزای عمومی اعلام کرد. امام خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز در بزرگداشت سالگرد ۱۷ شهریور پیام‌هایی صادر کرد.

واکنش جریان‌های سیاسی داخلی و خارجی

واقعه ۱۷ شهریور واکنش‌های زیادی را در داخل و خارج کشور برانگیخت و احزاب و جریان‌های سیاسی داخلی و خارجی به صورت گسترده به محکومیت حادثه پرداختند. نمایندگان مجلس ملی نیز این حادثه را محکوم کرده و شریف‌امامی نخست‌وزیر وقت را مورد بازخواست قرار دادند.

گفته شده این واقعه توسط یکی از دانشجویان فیلمبرداری شد و ارسال آن به خارج از کشور و پخش آن سبب واکنش جهانی و ترغیب دانشجویان خارج از کشور برای حمایت از انقلاب شد. انعکاس این رخداد در روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون‌های کشورهای اروپایی با واکنش‌های شدیدی همراه شد و راهپیمایی‌های بزرگی در فرانسه و آلمان علیه رژیم پهلوی و همچنین اعتصاب غذای تعدادی دانشجو در لندن را به‌دنبال داشت. نشریات اروپایی از این کشتار با عنوان سپتامبر سیاه و ۸ سپتامبر خونین یاد کردند.

دولت آمریکا پس از این حادثه از شاه حمایت کرد. خبر حمایت آمریکا از شاه را دلیلی بر تثبیت موضع امام خمینی در برخورد با حکومت، نزد مردم قلمداد کرده‌اند. گفته شده اسرائیل، مصر و انگلیس نیز حمایت خود را از شاه اعلام کردند.

پیامدها

واقعه ۱۷ شهریور موجی از پیامدها را به دنبال داشت که در نهایت خروج محمدرضا شاه از ایران و پیروزی انقلاب اسلامی را تسهیل کرد. برخی از این پیامدها عبارتند از:

• گسترش اعتصابات. امام خمینی با تأکید به مبارزه نرم، مردم را به اعتصاب سراسری دعوت کرد. این امر سبب گسترش اعتصابات و تضعیف روزافزون دولت و در نهایت از پا درآمدن آن شد. اعتصاب دستگاه‌ها و تأسیسات دولتی از جمله کارگران و کارمندان صنعت نفت در سراسر کشور سبب فلج شدن اقتصاد کشور شد. اعتصاب‌کنندگان خواستار کناره‌گیری شاه و ایجاد جمهوری اسلامی شدند.

• پایان سیاست آشتی ملی و شکاف میان مردم و حکومت و از بین رفتن فرصت هرگونه سازش.

• تسریع جریان انقلاب و اتحاد مردم و جریانات مختلف با هم. زبیگنیو برژینسکی، مشاور وقت امنیت ملی آمریکا، درباره این رخداد گفت: واقعه میدان ژاله چنان خونین و مرگبار بود که کشمکش‌های گذشته میان دولت و مخالفان را از یاد برد. این واقعه، پایان شورش‌های پراکنده و مقطعی و آغاز انقلاب واقعی بود.
• شکست سیاست تعدیل و اصلاحات لیبرالی و از بین رفتن موقعیت میانه‌روها که به دنبال سازش با سلطنت بودند.
• تزلزل اراده سیاسی رژیم در رویارویی با مردم.
• تزلزل جایگاه ارتش و فرسایش آن. و فرار سربازان از پادگان‌ها.
• تأثیر در روش مبارزه و خواسته‌های سیاسی مخالفان و رسیدن به این نتیجه که تنها راه نجات کشور سقوط رژیم و استقرار نظام مطلوب است.
• تشدید سردرگمی آمریکا در برابر مسائل ایران. گفته شده تا قبل از حادثه هیچ‌یک از سران آمریکا بحران ایران را نگران کننده نمی‌دانستند؛ اما حادثه ۱۷ شهریور سبب دوگانگی در حمایت از رژیم بین سیاستمدران آمریکایی شد.
• به تعویق درآمدن فروش جنگ‌افزارهای نظامی توسط آمریکا به ایران تا زمان روشن شدن اوضاع سیاسی.
• تحکیم رهبری امام خمینی و تضعیف روزافزون دولت.