آیه خاتمیت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه خاتمیت''' آیه چهلم [[سوره احزاب]] و تنها آیه‌ای است که به صراحت [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|حضرت محمد(ص)]] را آخرین پیامبر معرفی می‌کند. [[خاتمیت|به پایان رسیدن نبوت]] با پیامبری حضرت محمد(ص) از [[ضروری دین|ضروریات دین اسلام]] و مورد اتفاق [[مسلمان|مسلمانان]] دانسته شده است. مفسران در [[تفسیر]] این آیه به روایات صریحی که خاتمیت پیامبر(ص) را اثبات می‌کند، اشاره کرده‌اند.  

در ابتدای آیه، وجود فرزند نسبی پسر برای پیامبر(ص)، انکار شده و در ادامه به خاتمیت او اشاره می‌کند. برخی از مفسران در مورد ارتباط صدر و ذیل آیه معتقدند که خداوند پس از قطع ارتباط نسبی پیامبر(ص) با دیگران به ارتباط معنوی او با همه مؤمنان در قالب رسالت و خاتمیت اشاره می‌کند و از مخاطبان می‌خواهد تا پیامبر را به خاطر جایگاه رسالت و رهبری او اطاعت کنند.

افرادی با تکیه بر تفاوت معنایی [[نبی]] و [[رسول]] گفته‌اند در این آیه تنها به [[ختم نبوت]] اشاره شده نه ختم رسالت. پس امکان دارد که بعد از حضرت محمد(ص) رسول دیگری بیاید. مفسران در پاسخ به این ابهام، گفته‌اند مفهوم نبی شامل رسول هم‌ می‌شود؛ یعنی هر رسولی نبی هم هست. بنابراین با ختم نبوت، رسالت نیز ختم خواهد شد.

آیه چهلم سوره احزاب، آیه خاتمیت نبوت یا آیه خاتم نامیده شده است.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص۸۹.</ref> این آیه روشن‌ترین دلیل بر [[خاتمیت]] پیامبر اسلام(ص) دانسته شده<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۷۵.</ref> و به یکی از فضایل اختصاصی [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|حضرت محمد(ص)]] که همان ختم نبوت و رسالت به وسیله ایشان است، اشاره دارد.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۶۷؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۲۲۶.</ref>  

|محمد(ص) پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست؛ ولی رسول خدا و ختم‌کننده و آخرین پیامبران است؛ و خداوند به همه چیز آگاه است.}}

خداوند با نزول این آیه به مبارزه با این سنت جاهلی پرداخت<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۶؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۱۲۷.</ref> و نشان داد که پسرخواندگی زید صرفاً بر اساس بالا بردن جایگاه ایشان بوده<ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۴۴.</ref> و هرگز پسرخوانده نمی‌تواند به جای پسر باشد؛ چنان‌که پدرخوانده نیز در جایگاه پدر قرار نمی‌گیرد.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۷۶.</ref> خداوند در ادامه آیه به نوع دیگری از ارتباط پیامبر(ص) با مردم اشاره می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref>

از دیگر مسئله‌های موردبحث در [[آیه]] به ارتباط صدر و ذیل آن بازمی‌گردد. برخی برای ارتباط بخشی بین این مضامین گفته‌اند که خداوند هرچند رابطه نسبی رسول خدا(ص) با دیگران را قطع می‌کند، اما ارتباط معنوی پیامبر اسلام(ص) با امت خود را در قالب رسالت و [[خاتمیت]] اثبات می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۷؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۴۴.</ref> در تعبیری مشابه، حضرت محمد(ص) پدر تمام مؤمنان با هر دینی دانسته شده است؛ چراکه او خاتم و وارث جمیع [[پیامبران|انبیاء]] خواهد بود.<ref>خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت، ج۱۱، ص۷۲۶.</ref> در همین راستا محبت رسول خدا(ص) نسبت به مردمان خود با توجه به آن‌که دیگر پیامبری نخواهد بود،<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref> همچون پدری است که فرزند او جز همین پدر هیچ‌کس دیگری را ندارد.<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۵، ص۱۷۱.</ref>

طبق ادعای برخی مفسران [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]، ازآنجایی‌که اگر پیامبر اسلام(ص) دارای فرزند رشید، بالغ و لایقی بود، بی‌شک بعد از ایشان به مقام نبوت می‌رسید، لذا خداوند با نفی هرگونه فرزندی برای ایشان، پیامبر(ص) خود را رسول خویش و آخرین پیامبران معرفی کرده است.<ref>بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۳۳؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۰، ص۳۹۸؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۵۱؛ شبر، الجوهر الثمین، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۵۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۴۴.</ref>

برخی از [[قاریان هفت‌گانه|قراء سبعه]] «خاتم» را با کسر تاء یعنی خاتِم<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۱۳؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۰، ص۵۰۹.</ref> و برخی چون [[عاصم بن ابی النجود کوفی|عاصم]]<ref>قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۴، ص۱۹۶؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۰، ص۳۹۸؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۴۳۲.</ref> و قراء دیگر<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۱۳؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۵۱؛ عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۷، ص۱۸۳.</ref> نیز با فتح تاء یعنی خاتَم خوانده‌اند. خاتَم با فتحه به این معناست که پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر است<ref>شبر، الجوهر الثمین، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۵۰؛ عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۷، ص۱۸۳.</ref> و خاتِم با کسره به معنای این است که ایشان ختم‌کننده سلسله [[نبوت]] است.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۱۳؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۵۱؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۴، ص۱۹۶.</ref> برخی معتقدند که فتحه و کسره چندان فرقی نکرده و یک معنا از آن برداشت می‌شود.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۴۳۲؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۴، ص۱۹۶؛ مطهری، خاتمیت، ۱۳۸۰ش، ص۱۴.</ref>

در برخی از مواقع تشکیک‌هایی پیرامون مفاد این آیه<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۸، ۳۴۰–۳۴۱.</ref> و حتی اصل [[خاتمیت]] مطرح شده است.<ref>قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۴، ص۱۹۶–۱۹۷.</ref> عده‌ای با این ابهام مواجه شده‌اند که خداوند تنها به [[خاتمیت]] نبوت توسط پیامبر خود اشاره کرده و ممکن است پیامبر اسلام(ص) آخرین رسول نباشد.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۸.</ref> مفسران در پاسخ به این ابهام، نبی را اعم از رسول دانسته و خاتم نبوت را به‌طریق‌اولی شامل ختم رسالت دانسته‌اند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۸.</ref> چنان‌که رسالت هم جزئی از موارد و اخبار غیبی است که توسط برخی از انبیاء یعنی کسانی که از غیب (دین و حقایق دینی) خبر می‌دهند به مردم ارائه می‌شود. در نتیجه پیامبر هم «خاتم‌النبیین» است و هم «خاتم‌الرسل» و ارتباطش با مردم هم از باب این است که رسول و فرستاده خداست و هم از این باب است که نبیّ است و اخبار غیبی را از سوی خداوند به مردم می‌رساند و تمام کارهایش به فرمان خداوند است چنانچه از جمله پایانی آیه «وَكَانَ الله بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا» استفاده می‌شود که هر چه را که او تبیین می‌کند با علم خداوند است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۲۵.</ref> البته گاه معانی دیگری از رسول و نبی هم ارائه شده است.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۷۶.</ref>{{یادداشت| «رسول» صاحب كتاب و «نبىّ» خبردهنده است، يا آنكه «رسول» پيام‌آور و «نبىّ» انجام‌دهنده رسالت است.}}

یکی از چالش‌های این آیه وجود فرزندان [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] همچون [[قاسم پسر رسول خدا|قاسم]]، [[عبدالله پسر رسول خدا|عبدالله]] و [[ابراهیم پسر رسول خدا|ابراهیم]] و همچنین [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|امام حسن(ع)]] و [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] است که آن‌ها را فرزندان پیامبر(ص) می‌دانستند<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref> با آن‌که آیه خاتمیت، صراحتاً پیامبر خدا(ص) را پدر هیچ‌کدام از مردانِ مخاطب خود ندانسته است. برخی در پاسخ گفته‌اند که در آیه از کلمه «رجال» یعنی مردان استفاده شده و شامل فرزندانی که در کودکی از دنیا رفته‌اند نمی‌شود.<ref>طوسی، التبیان، بیروت، ج۸، ص۳۴۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۲۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۶.</ref> چنان‌که [[حسنین(ع)]] نیز در زمان نزول این آیه به حد [[بلوغ]] نرسیده و کودک بوده‌اند.<ref> زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۴۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۲۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref> به تعبیر دیگر خداوند در آیه می‌گوید که پیامبرش پدر هیچ‌کدام از مردان موجود و فعلی شما نیست.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۳۲۵.</ref>