توقیع: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی و سیر تاریخی واژه==

===سیر تاریخی توقیع===

چنانکه در کتاب [[دانشنامه امام مهدی(ع)]] آمده نخستین نوشته از [[امامان شیعه]] که توقیع نامیده شد دست‌خط [[امام کاظم(ع)]] در پاسخ دایی [[حسن بن علی وشاء]] بود که از وی درخواست کرده بود برای پسردار شدنش دعا کند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱۵-۱۱۶.</ref> متن توقیع مذکور در کتاب [[قرب الاسناد (کتاب)|قرب الاسناد]] آمده است.{{مدرک}} پس از آن تعبیر توقیع درباره برخی از نوشته‌های امام رضا(ع) نیز به کار رفته است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵.</ref> در دوره امامین عسکریین با گسترده‌تر شدن جامعه شیعه و حصر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) امام صدور توقیع از این دو امام نسبت به امامان پیشین بیشتر شد.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۴، ص۱۱۶.</ref>  

توقیع در دوران حضور ائمه فقط به نامه‌ها یا یادداشت‌هایی که امامان در پاسخ شیعیان صادر می‌کردند گفته می‌شد اما همه نوشته‌های امام مهدی هرچند که در پاسخ به درخواست و یا پرسشی نبوده را نیز شامل می‌شود. همچنین توقیع درباره احادیث غیرمکتوب حضرت مهدی نیز به کار رفته است.<ref>صدوق، ج۲، ص۵۰۲، ۵۰۵؛ طوسی، ۱۴۱۱، ص۳۰۹</ref>

توقیعات به خط یا املای امامان بوده است.<ref>کلینی، ج۱، ص۹۶، ۱۰۲ـ۱۰۳، ۱۰۷، ۵۱۰؛ صدوق، ۱۳۹۲، ج۲، ص۳۸، ۴۴</ref> در توقیع‌های امام مهدی(عج) در مواردی اثر مُهر امام نیز در نوشته موجود بوده<ref> برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۶۳.</ref> و در مواردی در ذیل نامه بر نگارش آن به خط خویش تصریح کرده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۱۳، ۵۵۱.</ref> از [[عبدالله بن جعفر حمیری]] نقل شده است:

::هنگامی که ابوعمرو (اولین نائب امام مهدی) درگذشت نامه‌هایی در جانشینی ابوجعفر (دومین نائب امام مهدی) به ما رسید با همان خطی بود که قبلا با آن مکاتبه می‌کردیم.<ref>طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۲.</ref>  

تصریح‌های بسیار بر نگارش توقیع به خط امام حسن عسکری(ع)<ref>برای نمونه نگاه کنید به کلینی، ج۱، ص۱۰۳، ۵۱۰؛ </ref> یا به خط امام مهدی(عج)<ref>صدوق، ۱۳۶۳ ش، ج۲، ص۴۸۳؛ طوسی، ۱۴۱۱، ص۲۸۵، ۲۹۰</ref> دلیلی بر نادرستی ادعای نگارش توقیعات توسط نواب ائمه یا وکلای آنهها ارزیابی شده است. احتمالاً تأکید پاره‌ای از روایات بر نگارش توقیع به خط امام مهدی(عج)، برای شناسایی توقیعات دروغینی بوده که به امام نسبت داده می‌شده، یا شناسایی ادعای برخی منحرفان در مورد نگارش توقیع.{{مدرک}}  [[احمد بن اسحاق قمی]] در دیدار با امام عسکری(ع) از ایشان درخواست کرد دست‌خطی برای وی بنگارند تا با آن نامه‌های امام را شناسایی کند و امام ضمن اجابت درخواست او، تأکید کرد که به سبب نازکی و درشتی قلم، گاه تفاوت‌هایی در خط بروز می‌کند که نباید سبب تردید گردد<ref>کلینی، ج۱، ص۵۱۳.</ref>

البته در موارد اندکی، توقیعاتی به کتابت دیگران دیده شده است. در عصر غیبت در یک مورد، در پاسخ سؤالات مردم [[قم]] از حسین بن روح، ذکر شده که پاسخ‌ها به خط [[احمد بن ابراهیم نوبختی]] و به املای [[حسین بن روح]] بوده است.<ref> طوسی، ۱۴۱۱، ص۳۷۳.</ref> در توقیعی هم که برای شیخ [[مفید]] صادر شده، تصریح گردیده که به املای آن حضرت و به خط فرد معتمدی بوده است.<ref> طبرسی، ج۲، ص۶۰۳.</ref>

توقیعات معمولاً به صورت مکاتبه بوده است. حدیث‌شناسان و فقها درباره اعتبار مکاتبات، اختلاف‌نظر دارند. برخی فقها در اعتبار مکاتبات مناقشه کرده‌اند<ref>آبی، ج۲، ص۱۸۰؛ محقق حلّی، ۱۳۷۱ ش، ص۳۲۴؛ علامه حلّی، ج۷، ص۲۴۸؛ شهید اول، ج۳، ص۵۷۷؛ محقق کرکی، ج۱، ص۴۵۷، ج۲، ص۸۴، ج۱۲، ص۸۵؛ شهید ثانی، ۱۳۸۰ ش، ج۱، ص۳۸۸، قس ج۱، ص۳۹۰، ج۲، ص۵۷۲ ـ۵۷۳ </ref> و از سخنان برخی دیگر برمی‌آید که مکاتبه را هم‌ارز حدیث شفاهی نمی‌دانند<ref>محقق حلّی، ۱۳۶۴ ش، ج۲، ص۶۵۹؛ شهیدثانی، ۱۳۸۰ ش، ج۲، ص۵۵۵، ۵۷۳.</ref> در عین حال، دلیل روشنی بر بی‌اعتباری مکاتبه یا هم‌ارز نبودن اعتبار مکاتبه و حدیث شفاهی، در کتاب‌های فقهی ذکر نشده است. در کتب [[درایة الحدیث]] نیز این بحث مطرح شده است.<ref>خطیب بغدادی، ص۳۷۳ـ۳۷۴؛ ابن صلاح، ص۱۵۴ـ ۱۵۵؛</ref>

در مناظره [[شافعی]] با اسحاق بن راهویه (درگذشت ۲۳۷) نیز اشاره‌ای به این بحث دیده می‌شود؛ یک بار شافعی حدیثی را به دلیل شفاهی بودن بر حدیث کتبی دیگر ترجیح داد، ولی ابن راهویه، نامه‌نگاری [[پیامبر(ص)]] را به [[کسری]] و قیصر دلیل بر اعتبار مکاتبه دانسته است.<ref>سیوطی، ۱۴۰۸، ج۱، ص۱۵؛ شهیدثانی، ۱۴۰۸، ص۲۸۸ـ۲۹۰. </ref> نظیر استدلال ابن راهویه در کتب [[درایه]] شیعه هم دیده می‌شود.<ref>مجلسی، ج۲، ص۱۶۷.</ref> قدیم‌ترین اشکال بر اعتبار مکاتبه، در منابع حدیثی شیعه، از آنِ [[شیخ طوسی]] است.<ref>رجوع کنید به۱۳۹۰، ج۳، ص۱۷۱).</ref> وی پس از نقل یک مکاتبه، با اشاره به اینکه هر چه در کتب (نامه ها) آمده، صحیح نیست، آن مکاتبه را نامعتبر خوانده است.<ref> بحرانی، ج۲۳، ص۶۳۱؛ طباطبائی، ج۱۰، ص۲۲۳</ref> در پاسخ گفته‌اند که اصحاب امامان با نوشته‌ها و خط ایشان آشنا بودند و تشخیص آن برایشان چندان دشوار نبود.<ref>شبیری زنجانی، ج۹، درس ۳۲۹، ص۳</ref> گویا به همین جهت، برخی از فقیهان به صحت سند مکاتبه مذکور اشاره کرده و عمل به مضمون آن را جایز شمرده‌اند.<ref>موسوی عاملی، ج۱، ص۱۸۰؛ نراقی، ج۱۶، ص۳۰۹</ref>

برخی از محدّثان کتاب یا کتاب‌هایی درباره توقیعات تألیف کرده‌اند، از جمله کتاب [[عبدالله بن جعفر حمیری]] چهار اثر در این باره نگاشته است با نام‌های مسائلُ لِاَبی محمدالحسن علیه‌السلام علی ید محمد بن عثمان العَمری، کتاب قرب الاسناد الی صاحب الامر علیه‌السلام، مسائل ابی‌محمد و توقیعات و مسائل الرجال و مکاتباتهم اباالحسن الثالث علیه‌السلام<ref>نجاشی، ص۲۲۰</ref> محمد بن عیسی بن عُبَید نیز کتابی به نام کتاب التوقیعات نگاشته است.<ref> نجاشی، ص۳۳۴</ref>