توکل: تفاوت میان نسخه‌ها

توکل در لغت به معنای «اظهار ناتوانی در کاری و اعتماد کردن به دیگری» است.<ref>ابن فارس، معجم مقائیس اللغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۳۶.</ref> در اصطلاح، به معنای آن است که انسان تنها به خداوند اعتماد کند<ref> اخلاق در قرآن، ج۲، ص۲۴۷.</ref> و از غیر او قطع امید نماید.<ref> نراقی، ج۲، ص۳۸۴.</ref> از این‌رو متوکل کسی است که فقط به خدا متکی است و به غیر او امید ندارد.

[[سیدمحمدحسین طباطبایی|علامه طباطبایی]] توکل را به معنای ارجاع دادن تأثیر امور به خداوند و تنها او را مؤثر دانستن دانسته است.<ref> طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۸۷.</ref> همچنین بر پایه روایتی از [[پیامبر اکرم]]، معنای توکل آن است که انسان بداند آفریدگان هیچ سود و زیانی برای او ندارند و فقط به خداوند امیدوار باشد و از غیر او نترسد و تنها برای او کار کند. <ref>ری شهری، میزان الحکمه، ۱۴۲۲ق، ج۱۱، ص۴۸۵۷، ح۲۲۵۲۳.</ref>

=== رابطه با دیگر مفاهیم اخلاقی ===

توکل و مشتقات آن ۷۰ بار در قرآن به کار رفته است. قرآن در موارد متعددی از [[ایمان]] و توکل در کنار یکدیگر سخن به میان آورده<ref>سوره ملک، آیه۲۹؛ سوره یونس، آیه۸۴؛ سوره مائده، آیه۲۳؛ شوری: ۳۶؛ نحل : ۹۹؛ انفال : ۲</ref> و توکل را لازمه [[ایمان]] دانسته است.<ref> سوره آل عمران، آیه۱۲۲؛ سوره مائده، آیه۲۳.</ref> به عنوان نمونه در آیه «مؤمنان کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود دل‌هایشان ترسان می‌گردد و آنگاه که آیات او بر ایشان خوانده می‌شود، ایمانشان افزون می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.»<ref>سوره انفال، آیه۲.</ref>{{یادداشت|اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ اِذا ذُکرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ اذا تُلِیتْ عَلَیهِمْ ایاتُهُ زادَتْهُمْ ایمانَاً وَ عَلی رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ}} توکل از ویژگی‌های مؤمنان معرفی شده و در آیات متعدد دیگری نیز تعبیر «و عَلی اللّهِ فَلْیتَوَکَلِ المُؤمنون» به کار رفته است.<ref>سوره آل عمران، آیات ۱۲۲،۱۶۰؛ سوره مائده، آیه ۱۱؛ سوره توبه، آیه ۵۱؛ سوره ابراهیم، آیه ۱۱؛ سوره تغابن، آیه۱۳؛ سوره مجادله ،آيه۱۰.</ref>

احادیثی در تبیین و اهمیت توکل آمده و بر آن سفارش شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳-۶۵؛ مجلسی، ج ۶۸، ص۱۳۵، ۱۳۸، ۱۴۳، ۱۴۷، ۱۵۳.</ref> بر پایه روایتی، از [[امام علی(ع)]]، توکل در کنار تفویض، رضا به قضای الهی و تسلیم در برابر اوامر او، یکی از ارکان چهارگانه [[ایمان]] شمرده شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۷.</ref>همچنین بنا بر حدیثی از [[امام رضا(ع)]] توکل بر خدا یکی از اجزای [[یقین]] است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲.</ref> در [[حدیث جنود عقل و جهل]] از [[امام صادق(ع)]]، توکل از جنود عقل و ضد [[حرص]] معرفی شده است.<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۱.</ref>

توکل را یکی از منازل [[سیر و سلوک]]<ref> فیض کاشانی، المحجة البیضاء، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۳۷۷.</ref> و از فضایل اخلاقی<ref>نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۲۰.</ref> به شمار آورده‌اند. در عرفان آن را پس از مقام صبر و پیش از مقام تسلیم قرار داده‌اند.

[[ملا محمدمهدی نراقی]]، راه به دست آوردن توکل را تقویت باور انسان درباره [[توحید]] می‌داند که همه امور را از خدا بداند و غیر او را در هیچ کاری دخیل نداند. نراقی برای به دست آوردن توکل، تفکر در خلقت خود و تأمل در آیاتی از قرآن که درباره توکل است به ویژه آیه «و مَنْ یتوکّل علی اللّه فهوحَسبُهُ» و نیز مطالعه سرگذشت کسانی که به خدا توکل کرده اند را نیز سفارش کرده است.<ref> نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref>

* '''عزت در برابر غیر خدا''': انسان متوکل در برابر دیگران احساس ذلت نمی‌کند.{{مدرک}}

ابوحامد غزالی گفته است که برخی توکل را به معنای دست روی دست گذاشتن و رها کردن کار و کوشش می‌پندارند<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۸۲؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۱۳.</ref> از نظر برخی ریشه نظری این تفکر علیت ارسطویی است که اسباب و علل طبیعی را واجد جوهر و قدرت اثربخشی می‌داند.{{مدرک}} گفته شده این تفکر در میان بعضی از [[صوفیه|متصوفه]] نیز دیده می‌شود.<ref>برای نمونه رجوع کنید به سُلَمی، ج۲، ص۴۸۳؛ انصاری، ۱۳۷۲ ش، ج۱، ص۸.</ref> اما از نظر اسلام، توکل، منافاتی با کار و تلاش و استفاده از اسباب مادی و ظاهری ندارد.<ref> فیض کاشانی، المحجة البیضاء، دفتر نشر اسلامی، ج۷، ص۴۱۳.</ref> در احادیث نیز تاکید شده است که توسل به اسباب طبیعی منافاتی با توکل ندارد. به عنوان نمونه از پیامبر(ص) نقل شده، زانوی شتر را ببند و توکل کن.<ref>پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۲ش، ص۶۰۲.</ref>

توکل در ادبیات فارسی نیز مورد توجه شاعران بوده است. مولوی در داستان شیر و نخچیران به دو دیدگاه درباره توکل پرداخته است. او شیر را نماینده کسانی معرفی می‌کند که توکل را به معنای نفی کوشش نمی‌دانند و نخچیران را نماد گروهی برمی‌شمارد که توکل را با ترک کوشش در زندگی انسان یکی می‌دانند. و خود معتقد است که توکل به این معنا نیست که آدمی دست از کار و کوشش بکشد و به انتظار پیشامدهای روزگار باشد.