تجرید الاعتقاد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
افزودن منبع و اصلاح پانویس
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) (اصلاح منابع و برخی از پانویس‌ها) |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) (افزودن منبع و اصلاح پانویس) |
||
| خط ۵۴: | خط ۵۴: | ||
آنچه خواجه در تجرید الاعتقاد آورده است مطابق با اعتقادات [[شیعه|شیعی امامی]] است؛ اگرچه وی در بعضی کتابهای خود همچون تلخیص المحصل<ref>نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ۱۳۵۹ش، ص۴۲۱.</ref> برخی اعتقادات [[امامیه]]، از جمله [[بداء]] را به نوعی انکار کرده است و از این جهت بزرگانی چون [[صدرالدین شیرازی]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، ۱۳۹۱ق، ص۳۷۸.</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۱۲۳.</ref> از او انتقاد کرده‌اند. | آنچه خواجه در تجرید الاعتقاد آورده است مطابق با اعتقادات [[شیعه|شیعی امامی]] است؛ اگرچه وی در بعضی کتابهای خود همچون تلخیص المحصل<ref>نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصّل، ۱۳۵۹ش، ص۴۲۱.</ref> برخی اعتقادات [[امامیه]]، از جمله [[بداء]] را به نوعی انکار کرده است و از این جهت بزرگانی چون [[صدرالدین شیرازی]]<ref>صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، ۱۳۹۱ق، ص۳۷۸.</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۱۲۳.</ref> از او انتقاد کرده‌اند. | ||
میزان توجه خواجه نصیر طوسی به بحث [[امامت]] با تمایلات [[شیعه|شیعی]] در عناوینی چون اثبات امامت [[حضرت علی(ع)]] و بیان نقاط ضعف زندگی خلفای نخستین و عدم صلاحیت آنان برای [[خلافت]] [[رسول خدا(ص)|رسول خدا]] و دلایل قطعی برتر بودن [[امام علی(ع)]] و وجود دلیل مخصوص و نص بر [[خلافت|امامت]] [[امامان شیعه|ائمة اثناعشر]] و حکم محاربان آنها<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۶۷ـ ۳۹۸.</ref> به حدی است که عده‌ای از اندیشمندان غیر شیعه در نقد این بخش از مباحث او سخت بر خواجه تاخته و جانب انصاف را چندان نگه نداشته‌اند.<ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، | میزان توجه خواجه نصیر طوسی به بحث [[امامت]] با تمایلات [[شیعه|شیعی]] در عناوینی چون اثبات امامت [[حضرت علی(ع)]] و بیان نقاط ضعف زندگی خلفای نخستین و عدم صلاحیت آنان برای [[خلافت]] [[رسول خدا(ص)|رسول خدا]] و دلایل قطعی برتر بودن [[امام علی(ع)]] و وجود دلیل مخصوص و نص بر [[خلافت|امامت]] [[امامان شیعه|ائمة اثناعشر]] و حکم محاربان آنها<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۶۷ـ ۳۹۸.</ref> به حدی است که عده‌ای از اندیشمندان غیر شیعه در نقد این بخش از مباحث او سخت بر خواجه تاخته و جانب انصاف را چندان نگه نداشته‌اند.<ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶.</ref> به این ترتیب، این سخن که تجرید خواجه متأثر از اصول اعتقادی فرقه‌هایی غیر از شیعه [[رسول خدا(ص)|امامی]] است، <ref>د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «طوسی، نصیرالدین. ۲».</ref> معتبر نیست. | ||
===رویکرد فلسفی=== | ===رویکرد فلسفی=== | ||
| خط ۷۸: | خط ۷۸: | ||
== ویژگی ها== | == ویژگی ها== | ||
* آشکار‌ترین ویژگی این کتاب، اختصار فوق العاده آن است. خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس، بنا را بر اختصار گذاشته بوده، ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از «اَلغاز» (چیستانها) به حساب آورده است.<ref>قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، | * آشکار‌ترین ویژگی این کتاب، اختصار فوق العاده آن است. خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس، بنا را بر اختصار گذاشته بوده، ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از «اَلغاز» (چیستانها) به حساب آورده است.<ref>قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ص۳۴۶.</ref> {{سخ}} البته اختصار این کتاب به جامعیت آن لطمه‌ای وارد نساخته و عبارات کتاب در عین کوتاه بودن جامع و گویا هستند. دو عامل جامعیت درعین ایجاز و اختصار یکی از مهمترین عوامل جلب توجه متکلمان بوده است. عبارتها بقدری موجز ودرعین حال گویاست که با اندک تغییری می‌توان آنها را منظوم نمود، بعضی از متکلمان معاصر معتقدند که [[حکیم سبزواری]] درمنظومه خود از متن تجرید الاعتقاد بهره وافی برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، کیهان اندیشه؛ شماره ۵۴- خرداد و تیر۱۳۷۳.</ref> | ||
* بهره‌گیری از اصطلاحات و قواعد فلسفی در اثبات مسائل کلامی، چنان که اکثر صفات جمال و جلال الهی را برپایه اصل «وجوب الوجود بالذات» اثبات نموده و گفته است: «و وجوب‌الوجود یدل علی سرمدیته و نفی الزائد و الشریک و المثل..... وعلی ثبوت الجود والملک و.....» و براثبات علم الهی سه برهان اقامه کرده است که برهان دوم وسوم ازآن فلاسفه می‌باشد.چنانکه گفته ست: «والاحکام و التجرد و استناد کل شیء الیه دلائل العلم». | * بهره‌گیری از اصطلاحات و قواعد فلسفی در اثبات مسائل کلامی، چنان که اکثر صفات جمال و جلال الهی را برپایه اصل «وجوب الوجود بالذات» اثبات نموده و گفته است: «و وجوب‌الوجود یدل علی سرمدیته و نفی الزائد و الشریک و المثل..... وعلی ثبوت الجود والملک و.....» و براثبات علم الهی سه برهان اقامه کرده است که برهان دوم وسوم ازآن فلاسفه می‌باشد.چنانکه گفته ست: «والاحکام و التجرد و استناد کل شیء الیه دلائل العلم». | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگیها از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.<ref>کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷.</ref> قضاوتهای شارحان درباره این کتاب نشان می‌دهد که خواجه در اقدام خود کاملاً موفق بوده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۲.</ref> | تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگیها از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.<ref>کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷.</ref> قضاوتهای شارحان درباره این کتاب نشان می‌دهد که خواجه در اقدام خود کاملاً موفق بوده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قوشچی، شرح تجریدالعقائد، ص۲.</ref> | ||
ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه، [[علامه حلّی]]، تدوین کرد، این شرح، [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]] نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳.</ref> [[آقا بزرگ طهرانی|آقابزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.</ref> و حاجی خلیفه<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، | ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه، [[علامه حلّی]]، تدوین کرد، این شرح، [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]] نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳.</ref> [[آقا بزرگ طهرانی|آقابزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.</ref> و حاجی خلیفه<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶-۳۵۱.</ref> و دیگران<ref>مثلاً رجوع کنید به انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج۷، ص۳۵۷، ج۸، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ج۹، ص۳۰۸، ج۱۰، ص۲۹۰ـ۲۹۱، ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی...، ج۲، ص۵۷۱، ۶۱۸ـ۶۱۹، ج۳، ص۷۶۷، ۷۷۴، ۸۰۷ ـ ۸۰۸، ۸۱۵، ۸۶۴ ـ ۸۶۶، ۸۷۲، ۸۹۵؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۳، ۲۲، ۳۷، ۲۱۱، ۲۱۳، ۲۹۹، ۵۹۴ ـ ۵۹۵؛ منزوی و دانش پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، ص۱۷۵ـ ۱۸۵.</ref> شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده‌اند. در برخی از این شروح و حواشی به بررسی نقادانه نظریات خواجه پرداخته شده است. از جمله معروفترین و قدیمترین شروح این اثر عبارت‌اند از: | ||
* تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶) | * تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶) | ||
* تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی، «قدیم» نامیده شده، نه به سبب قدیمترین بودن آن، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است | * تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی، «قدیم» نامیده شده، نه به سبب قدیمترین بودن آن، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است | ||
| خط ۹۶: | خط ۹۶: | ||
شرح قدیم و شرح جدید تجرید دارای حواشی و تعلیقات مهمی است، از جمله: | شرح قدیم و شرح جدید تجرید دارای حواشی و تعلیقات مهمی است، از جمله: | ||
* حاشیة محقق جرجانی (متوفی ۸۱۶) بر شرح قدیم، به نام حاشیه تجرید<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، | * حاشیة محقق جرجانی (متوفی ۸۱۶) بر شرح قدیم، به نام حاشیه تجرید<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۷.</ref> | ||
* حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی(متوفی ۹۰۸) <ref>فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۵۷۱؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۵۹۴.</ref> و دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی(متوفی ۹۴۸).<ref>حسینی، فهرست نسخه‌های خطی ...، ج۳، ص۲۳۸ـ۲۳۹.</ref> مجموع سه حاشیه دوانی و دو حاشیه صدرالدین ــ که ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید است ــ به طبقات الجلالیة و الصدریة معروف شده است. جالب توجه است که پس از مرگ صدرالدین، فرزند او میرغیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی ۹۴۹) به جای پدر، جواب آخرین اشکالات دوانی را در حاشیة دیگری بر شرح تجرید تدوین کرد.<ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۵۰.</ref> این حاشیه‌ها که بر شرح جدید نوشته شده‌اند، اهمیت بسیاری دارند و موردتوجه‌اندیشمندان مختلف شیعه و سنّی قرار گرفته و سبب مناقشات کلامی و حتی فلسفی فراوانی گردیده‌اند. همچنین نقدها و شروح فراوانی بر آنها نوشته شده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۶۴ـ۷۱.</ref> | * حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی(متوفی ۹۰۸) <ref>فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۲، ص۵۷۱؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۵۹۴.</ref> و دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی(متوفی ۹۴۸).<ref>حسینی، فهرست نسخه‌های خطی ...، ج۳، ص۲۳۸ـ۲۳۹.</ref> مجموع سه حاشیه دوانی و دو حاشیه صدرالدین ــ که ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید است ــ به طبقات الجلالیة و الصدریة معروف شده است. جالب توجه است که پس از مرگ صدرالدین، فرزند او میرغیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی ۹۴۹) به جای پدر، جواب آخرین اشکالات دوانی را در حاشیة دیگری بر شرح تجرید تدوین کرد.<ref>رجوع کنید به حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۳۵۰.</ref> این حاشیه‌ها که بر شرح جدید نوشته شده‌اند، اهمیت بسیاری دارند و موردتوجه‌اندیشمندان مختلف شیعه و سنّی قرار گرفته و سبب مناقشات کلامی و حتی فلسفی فراوانی گردیده‌اند. همچنین نقدها و شروح فراوانی بر آنها نوشته شده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۶۴ـ۷۱.</ref> | ||
[[پرونده:کتابشناسی تجرید الاعتقاد.jpg|200px|بندانگشتی]] | [[پرونده:کتابشناسی تجرید الاعتقاد.jpg|200px|بندانگشتی]] | ||
| خط ۱۱۶: | خط ۱۱۶: | ||
* انوار، عبداللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۴۳-۱۳۵۸ش. | * انوار، عبداللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۴۳-۱۳۵۸ش. | ||
* تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قاهره، چاپ عبدالرحمان عمیره، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م (قم، چاپ افست، ۱۳۷۰-۱۳۷۱ش). | * تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قاهره، چاپ عبدالرحمان عمیره، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م (قم، چاپ افست، ۱۳۷۰-۱۳۷۱ش). | ||
* حاجی | * حاجی خلیفه، مصطفي بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون، با مقدمه سید شهاب الدین مرعشی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا. | ||
* حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی، قم، ۱۳۵۴ـ۱۳۷۴ش. | * حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی، قم، ۱۳۵۴ـ۱۳۷۴ش. | ||
* داوری، رضا، «پیدایش و بسط علم کلام»، در مجله فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، ۱۳۵۸ش. | * داوری، رضا، «پیدایش و بسط علم کلام»، در مجله فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، ۱۳۵۸ش. | ||