حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها: تفاوت میان نسخه‌ها

پیامبر از خدیجه دو پسر به نام‌های [[قاسم پسر رسول خدا|قاسم]] و [[عبدالله فرزند رسول خدا|عبدالله]] و نیز چهار دختر به نام‌های [[زینب دختر پیامبر(ص)|زینب]]، [[رقیه دختر پیامبر(ص)|رقیه]]، [[ام کلثوم دختر پیامبر(ص)|ام کلثوم]] و [[فاطمه(س)]] داشت. البته برخی از محققان بر این باورند که فاطمه(س) تنها دختر خدیجه(س) و پیامبر(ص) بوده است و دختران دیگر، فرزندان رسول خدا(ص) و خدیجه نبوده‌اند، بلکه [[دخترخوانده‌|دخترخوانده‌های]] پیامبر(ص) بوده‌اند.

خدیجه(س) سه سال قبل از [[هجرت]]، در ۶۵ سالگی در [[مکه]] درگذشت و در [[قبرستان معلاة]] به خاک سپرده شد.

منابع تاریخی، گزارش چندانی درباره شخصیت خدیجه(س)، در دوران پیش از اسلام ارائه نکرده‌اند. او ثروتمند بود و سرمایه خود را برای تجارت، به کار می‌گرفت.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۳؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.</ref>

در گزارشات تاریخی به جایگاه بالای اجتماعی و حُسن شهرت او در شرف و نسب اشاره شده است.<ref> برای نمونه نگاه کنید به بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.</ref> ابن سیدالناس در این باره آورده است: «‌او زنی شریف و با‌ درایت بود که خداوند خیر و کرامت برای او در نظر گرفته بود. به لحاظ نسب در طبقه متوسط از انساب عرب جای داشت، اما دارای شرافتی عظیم و ثروتی زیاد بود».<ref>ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.</ref>  

خدیجه را بانویی شریف، ثروتمند و دارای اعتبار در روزگار خود معرفی کرده‌اند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۱.</ref> در روایتی از پیامبر(ص)، سرور زنان جهان خدیجه(س)، [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]]، [[مریم دختر عمران|مریم]] و [[آسیه همسر فرعون|آسیه]] معرفی شده‌اند.<ref>ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۲، ص۱۲۹.</ref> همچنین پیامبر(ص)، خدیجه(س) را از زنان کامل در جهان<ref>ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۲، ص۱۲۹.</ref> و نیز از بهترین زنان معرفی کرده است.<ref> مقریزی، إمتاع‏ الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج‏۱۵، ص۶۰.</ref> در منابع اسلامی، از خدیجه با القابی همچون طاهره، زکیه، مرضیه، صِدّیقه، سیده نساء قریش<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۵؛ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، مقدمه، ص۱۶.</ref>، خیرالنساء<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج‏۶، ص۸۳.</ref> و بانوی بلندمرتبه<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۱۸۹.</ref> و نیز با کنیه‌ [[ام المؤمنین]] یاد شده است.<ref>سیلاوی، الأنوار الساطعة، ۱۴۲۴ق، ص۲۴.</ref>

گزارش‌های متعددی درباره جایگاه خاص خدیجه نزد پیامبر(ص) وجود دارد. در منابع آمده است که حضرت خدیجه(س) بهترین و صادق‌ترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر(ص) بود.<ref> ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج‏۱، ص۲۶.</ref> پیامبر(ص) سال‌ها پس از درگذشت خدیجه(س) به یاد او بود و بی‌نظیر بودنش را مطرح می‌نمود. هنگامی که عایشه به پیامبر(ص) گفت خدیجه(س) بیش از همسری مسن برای تو نبود، پیامبر بسیار ناراحت شد و با ردّ این سخن گفت: «خداوند هیچ‌گاه برایم همسری بهتر از او جایگزین نکرد، او مرا تصدیق نمود هنگامی که هیچ‌کس مرا تصدیق نکرد، یاری‌ام کرد در زمانی که هیچ‌کس مرا یاری نکرد، از مالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه، مالشان را از من دریغ کردند.» <ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۲۴.</ref>

همه منابع تاریخی، خدیجه را اولین همسر [[پیامبر(ص)]] معرفی کرده‌اند. با این حال، زمان دقیق ازدواج این دو روشن نیست. سن پیامبر(ص) در هنگام ازدواج با خدیجه(س)، ۲۱ تا ۳۷ سال ذکر شده است.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج‏۵، ص۲۹۳.</ref> ولی آنچه مورد اعتماد مورخان است ۲۵ سال می‌باشد.<ref> ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۱۴۹؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۰؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک،، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۰. </ref> چنانکه در منابع آمده است، خدیجه(س)، پیشنهاد ازدواج با پیامبر(ص)‌ را مطرح کرده است. این پیشنهاد پس از آن روی داد که با امانت‌داری محمد(ص) آشنا شد، و او را امین بر مالش قرار داد و پس از برگشتن پیامبر(ص) از سفر تجاری [[شام]]، توسط [[میسره]]، غلامش، با ویژگی‌های محمد(ص) آشنا شد.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۳.</ref> برخی از مورخان بر این باورند که خدیجه، به دلیل صداقت، [[امانت‌داری|امانت]]، [[حسن خلق]] و درست‌کاری پیامبر(ص)، پیشنهاد ازدواج را مطرح ساخته است.<ref>ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.</ref> [[ابن اثیر]] در کتاب اسد الغابه، همین عوامل را بیان کرده است.<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳.</ref>

در منابع تاریخی [[اهل سنت]] از ازدواج خدیجه(س) پیش از ازدواج با پیامبر(ص) و داشتن فرزندانی سخن به میان آمده است؛ در این منابع از دو شخص به نام‌های «ابوهاله هند بن نباش»<ref>بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۶؛ ابن حبیب، المنمّق، ۱۴۹۵ق، ص۲۴۷.</ref> و «عتیق بن عابد»<ref>ابن حبیب، المحبّر، بیروت، ص۴۵۲.</ref> با عنوان همسر خدیجه پیش از ازدواج با پیامبر(ص) یاد کرده‌اند. در مقابل برخی عالمان شیعه بر این باورند که خدیجه(س) پیش از ازدواج با پیامبر، ازدواج نکرده است. [[ابن شهرآشوب]] از قول [[سید مرتضی]] در [[الشافی فی الامامة (کتاب)|شافی]] و [[شیخ طوسی]] در [[التلخیص]]، به دوشیزه بودن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) اشاره کرده است.<ref>ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، قم، ج۱، ص۱۵۹.</ref> [[جعفر مرتضی]] محقق معاصر شیعه بر این باور است که با توجه به تعصبات قبیله‌ای در [[حجاز]]، ازدواج خدیجه که از بزرگان قریش بود، با دو اعرابی از قبایل تمیم و مخزوم، پذیرفتنی نیست.<ref> عاملی، الصحیح، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۲۳.</ref>  

درباره سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص)، دیدگاه‌های مختلفی از ۲۵ سال تا ۴۶ سال مطرح شده است. بسیاری سن خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص)، ۴۰ سال دانسته‌اند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۷۴؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸، ج۹، ص۴۵۹؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۰.</ref> اما [[حدیث|روایات]] دیگری نیز در این باره وجود دارد.<ref> مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۷.</ref> منابع تاریخی سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) را ۲۵<ref> بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۲؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۲، ص۲۹۴؛ بلاذری انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.</ref>،۲۸ <ref> حاکم نیشابوری، مستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۲۰۰؛ دولابی، الذریة الطاهرة النبویة، ۱۴۰۷ق، ص۵۲ </ref>،۳۰ <ref>عاملی، الصحیح، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۵. به نقل از تهذیب تاریخ دمشق، ج۱، ص۳۰۳؛ تاریخ الخمیس، ج۱، ص۲۶۴.</ref>،۳۵ <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۵؛ ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۱، ص۲۶۵.</ref>،۴۴ ،۴۵ <ref>ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص ۲۷۴.</ref> و یا ۴۶ سال<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.</ref> دانسته‌اند.

دست یافتن به سن دقیق حضرت خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) دشوار است. با این وصف با در نظر گرفتن این که مدت زندگی مشترک پیامبر(ص) با خدیجه(س) ۲۵ سال بوده است (۱۵ سال، قبل از بعثت <ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۵؛ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۲.</ref> و ۱۰ سال، بعد از بعثت)، و منابع تاریخی نیز سن خدیجه(س) هنگام وفات را ۶۵ سال یا بنابر ترجیح [[بیهقی]] ۵۰ سال گفته‌اند، به احتمال قوی سن خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر(ص) مطابق با یکی از این دو قول، ۴۰ یا ۲۵ سال بوده است. اگر خدیجه(س) هنگام وفات، ۵۰ ساله بوده، هنگام ازدواج باید ۲۵ ساله بوده باشد، نظری که برخی محققان آن را ترجیح داده‎‌اند.<ref>بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۱؛ عاملی، الصحیح، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۴.</ref> با توجه به این نکته که [[قاسم فرزند پیامبر|قاسم]] از خدیجه(س)، پس از [[بعثت]] از دنیا رفته است،<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۴.</ref> بدان معنی است که قاسم حداقل در ۵۵ سالگی خدیجه(س) یا پس از آن به دنیا آمده باشد.

این نظر به ضمیمه دیدگاه برخی علمای شیعه که خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر(ص) عذراء (دوشیزه) دانسته‌اند<ref>ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، قم، ج۱، ص۱۵۹.</ref> تقویت می‌شود؛ زیرا بعید به نظر می‌رسد زنی همچون خدیجه(س) با مقام و مکنت خود در قریش تا ۴۰ سالگی ازدواج نکرده باشد. با توجه به مجموع این دلایل برخی پژوهشگران سن خدیجه(س) هنگام ازدواج را ۲۵ یا ۲۸ سال دانسته‌اند.<ref>عاملی، الصحیح، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۴.</ref>

همه فرزندان پیامبر(ص) به‌جز [[ابراهیم پسر پیامبر|ابراهیم]] از خدیجه بودند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۷۴؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۴.</ref> طبق نقل مشهور، فرزندان پیامبر و خدیجه شش تن بودند،<ref>ابن‌ سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۷۴؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۴.</ref> دو پسر به نام‌های [[قاسم پسر پیامبر|قاسم]] و [[عبدالله پسر پیامبر|عبدالله]] و چهار دختر به نام‌های [[زینب دختر پیامبر|زینب]]، [[رقیه دختر پیامبر (ص)|رقیه]]، [[ام‌کلثوم دختر پیامبر|ام کلثوم]] و [[فاطمه(س)]].<ref>زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۳۰۲.</ref>

برخی از منابع، هفت یا هشت فرزند برای خدیجه از پیامبر نام برده‌اند؛<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۸۱.</ref> برای مثال، ابن اسحاق و ابن هشام می‌گویند که رسول خدا سه پسر از خدیجه داشت، قاسم پیش از [[بعثت]] و طَیّب و طاهر پس از بعثت به دنیا آمدند.<ref>ابن هشام، سیرة النبی، بیروت، ج۱، ص۲۰۶.</ref> برخی از مورخان علت اختلاف در تعداد فرزندان پیامبر(ص) از خدیجه(س) را اشتباه بین اسم و لقب فرزندانِ آنها دانسته‌اند؛ زیرا عبدالله را به دلیل ولادتش بعد از بعثت پیامبر(ص) و ظهور اسلام، طیب و طاهر لقب داده بودند.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۰؛ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۳۰۲.</ref> و عده‌ای گمان کرده‌اند که طیب و طاهر اسم دیگر فرزندان پیامبر هستند.<ref>طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۷۵.</ref>

در برخی منابع گفته شده است خدیجه پیش از پیامبر(ص) دو بار ازدواج کرده بوده و از این ازدواج‌ها، فرزندانی نیز داشته است<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۷۱؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج ۶، ص۳۰۸- ۳۰۹.</ref> و هند بن ابی‌هاله را پسر خدیجه از شوهر سابقش معرفی می‌کنند.<ref> امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۰۸-۳۰۹.</ref> در مقابل [[ابن شهر آشوب]] از چندین تن از عالمان نقل کرده که خدیجه در زمان ازدواج با پیامبر(ص) دوشیزه بوده و پیش از آن ازدواج نکرده بود.<ref>ابن شهرآشوب، المناقب، قم، ج۱، ص۱۵۹.</ref>  

[[ابوالقاسم کوفی]]، عالم شیعی قرن چهارم و [[سید جعفر مرتضی عاملی]]، از محققان شیعی قرن پانزدهم قمری، بر این باورند که زینب، رقیه و ام کلثوم فرزندان رسول خدا(ص) و خدیجه نبوده‌اند؛ بلکه [[دخترخوانده|دخترخوانده‌های]] آنها بوده‌اند.<ref>عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۱۸؛ عاملی، بنات النبی اَم ربائبه؟، ۱۴۱۳ق، ص۷۷-۷۹؛ کوفی الاستغاثه، ج۱، ص۶۸.</ref> جعفر مرتضی بر این باور است که زینب و رقیه، دختران مردی از بنی مخزوم که شوهر هاله خواهر خدیجه بوده، از زن دیگری غیر هاله بوده‌اند. پس از درگذشت مرد مخزومی هاله با مردی از بنی تمیم ازدواج کرده و پسری به نام هند برای وی به دنیا آورده است. پس از درگذشت مرد تمیمی هند به اقوام پدرش محلق شد و هاله سرپرستی دختران شوهرش را برعهده گرفت و پس از درگذشت هاله سرپرستی آنها به حضرت خدیجه واگذار شد.<ref>جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۱۲.</ref>

مورخانی همچون بلاذری<ref>بلاذری، أنساب‏ الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۷۱.</ref> و ابن‌سعد<ref>ابن سعد، الطبقات‏ الكبرى، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۵.</ref> در [[قرن سوم]]، ابن عبدالبر در قرن پنجم<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۵۴۶.</ref> و [[ابن خلدون]] در [[قرن هشتم]]<ref>ابن خلدون، تاریخ‏ ابن‏‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۱۰.</ref>، حضرت خدیجه را [[اولین مسلمان]] معرفی کرده‌اند. همچنین برخی مورخان [[اجماع|اجماع مسلمانان]] را بر این دانسته‌اند که حضرت خدیجه اولین ایمان آورنده به پیامبر اسلام بوده است.<ref>ابن‌اثیر، الكامل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۵۷.</ref>

منابع همچنین خدیجه(س) و [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] را اولین ایمان‌آورندگان به اسلام برشمرده‌اند.<ref>مقریزی، امتاع الاسماء، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۸۸.</ref> همچنین در این منابع به پیشگامی خدیجه(س) به همراه علی(ع) در برپایی [[نماز]] به همراه پیامبر(ص) اشاره کرده و آنان را اولین نمازگزاران در اسلام معرفی کرده‌اند.<ref>ابن اثیر، أسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج‏۶، ص۷۸؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۸۹.</ref>

==جایگاه علی(ع) نزد خدیجه==

پیامبر اکرم(ص) پس از ازدواج با خدیجه(س) و پیش از [[بعثت]]، او را از علاقه خود به [[علی(ع)]] آگاه کرده بود از این رو خدیجه برای خانه [[ابوطالب]]، پدر علی(ع) مایحتاج می‌فرستاد، چندان که گفته می‌شد علی نور چشم خدیجه است.<ref> مجلسى، بحار الأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۵.</ref>

همچنین بر اساس روایتی که [[علی بن محمد بیاضی|نباطی بَیاضی]]، عالم شیعه [[قرن ۹ هجری قمری|قرن نهم قمری،]] نقل کرده، پس از بیعت خدیجه و علی(ع) با پیامبر(ص)، رسول خدا(ص) به خدیجه امر کرد با علی(ع) نیز بیعت کند زیرا علی(ع) مولای خدیجه و مولا و امام مؤمنان پس از پیامبر(ص) است.<ref>نباطى بياضى، الصراط المستقيم٬ ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۸۷؛ مجلسى، بحار الأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۲۳۲.</ref>

بیشتر منابع تاریخی، وفات خدیجه(س) را در [[سال دهم بعثت]]، یعنی سه سال قبل از [[هجرت به مدینه|هجرت پیامبر(ص)]] از [[مکه]] به [[مدینه]] ذکر کرده‌اند.<ref> ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۵۱؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۱۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۹۳؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۴.</ref> این منابع، سن خدیجه(س) را هنگام [[وفات]]، ۶۵ سال دانسته‌اند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۹۳.</ref> ابن عبدالبر، سن خدیجه(س) را هنگام وفات، ۶۴ سال و شش ماه ذکر می‌کند.<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۱۸.</ref> اما بیهقی سن او را ۵۰ سال دانسته‌ است.<ref> بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۷۲.</ref> برخی از منابع، سال رحلت خدیجه(س) را همان سال درگذشت [[ابوطالب]] و اندکی بعد از آن دانسته‌اند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۴۹۳؛ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۵۱.</ref> ابن سعد، رحلت خدیجه(س) را ۳۵ روز پس از وفات ابوطالب می‌داند.<ref>ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ۱۴۱۰ق، ج‏۱، ص۹۶.</ref> وی و برخی دیگر از مورخان، زمان رحلت خدیجه را، [[دهم رمضان]] سال دهم بعثت ذکر کرده‌اند.<ref>ابن سعد، الطبقات‏ الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۴.</ref> [[ابوطالب]] عموی پیامبر نیز در همین سال از دنیا رفت. پیامبر این سال را [[عام الحزن|عام الحزن]] نامید.<ref> مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۵.</ref>  

* ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

* ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفةالأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، ‌دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* ابن هشام‏، عبدالملک، السیرة النبویة، بیروت‏، دار المعرفة، بی‌تا.

* امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.

* بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ‌ دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق.

* حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک، تحقیق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمیة،الطبعة: چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

* شیخ مفید، محمد بن محمد، الإفصاح، تحقیق مؤسسة البعثة، بیروت:‌ دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴ق.

* صدوق، علی بن محمد، الأمالی، انتشارات كتابخانه اسلاميه، ۱۳۶۲ش.

* طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمدأبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.

* یعقوبی، احمد بن ابى‌یعقوب بن جعفر بن وهب، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر، بى‌تا.