امر بین الامرین: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Lohrasbi جز (←پیوند به بیرون) |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{اعتقادات شیعه}} | {{اعتقادات شیعه}} | ||
'''امر بین الاَمرَین'''، اصطلاحی کلامی و از عقاید خاص [[امامیه]] در مسئله [[جبر و اختیار]] انسان. | '''امر بین الاَمرَین'''، اصطلاحی کلامی و از عقاید خاص [[امامیه]] در مسئله [[جبر و اختیار]] انسان. این آموزه در مقابل دو نظریه [[جبر و اختیار|جبر]] و [[تفویض]] است و اشاره دارد که در افعال اختیاری انسان، هم اراده [[خدا]] و هم اراده انسان دخالت دارد. بنابر برخی روایات، تعبر الامر بین الامرین را نخستین بار [[علی|امیرالمؤمنین علی(ع)]] مطرح کرده است. | ||
این آموزه مقابل دو نظریه [[جبر و اختیار|جبر]] و [[تفویض]] است و اشاره دارد که در افعال اختیاری انسان، هم اراده [[خدا]] و هم اراده انسان دخالت دارد. بنابر برخی روایات، الامر بین الامرین را | |||
== پیشینه نظریه == | == پیشینه نظریه == | ||
مسئله [[جبر و اختیار]] در طول تاریخ مسئله‌ای همگانی و در | مسئله [[جبر و اختیار]] در طول تاریخ مسئله‌ای همگانی و در ادیان و مذاهب مختلف مطرح بوده است؛<ref>جعفری، جبر و اختیار، ص ۱۳.</ref> این مسئله افزون بر جنبه نظری، جنبه عملی هم دارد<ref> طباطبایی، ''اصول فلسفه و روش رئالیسم''، ج۳، ص۱۵۱، پاورقی.</ref> و با مسائلی چون [[عدل]] الهی<ref>مطهری، ''عدل الهی''، ص۱۱.</ref> و آزادی اجتماعی در ارتباط است. | ||
الامر بین الامرین را | الامر بین الامرین را نخستین بار [[امیرمؤمنان]](ع) مطرح کرد. فردی درباره معنای [[قضا و قدر|قدر]] پرسید، امام(ع) از او خواست تا وارد این مسئله پیچیده نشود؛ ولی او بر درخواستش اصرار کرد. امام فرمود: اکنون که از درخواست خود صرف‌نظر نمی‌کنی، بدان که در باب قدر، نه [[جبر و اختیار|جبر]] در کار است و نه [[تفویض]]؛ بلکه امری میان دو امر است<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۵۷.</ref>. | ||
درباره این مسئله، از دیگر [[ائمه]] به‌ویژه [[امام صادق]] و [[امام رضا]] احادیث فراوانی در دست است. از [[امام هادی]] (ع) در توضیح این مسئله، رساله‌ای مفصل نقل شده است<ref>طبرسی، الاحتجاج، احتجاجات الإمام علی الهادی(ع)، ص ۴۵۰ـ۴۵۳.</ref>. | |||
== توضیح نظریه == | == توضیح نظریه == | ||
مراد از امرین(به معنای دو امر) [[جبر و اختیار|جبر]] و [[تفویض]] است. بنابر نظریه جبر، اراده انسان در افعال او دخالت ندارد و کارهای او محتوم و بیرون از اختیار | مراد از امرین (به معنای دو امر) [[جبر و اختیار|جبر]] و [[تفویض]] است. بنابر نظریه جبر، اراده انسان در افعال او دخالت ندارد و کارهای او محتوم و بیرون از اختیار اوست و بنابر نظریه تفویض، اراده انسان در افعالش از هر جهت مؤثر است و قدرت [[خداوند]] هیچ تأثیری در آنها ندارد، بلکه خداوند فقط انسان و قدرت او را به وجود آورده است. «امر بین الأمرین» این دو نظریه را باطل می‌شمارد و در کارهای اختیاری انسان، هم اراده خدا و هم اراده انسان را مؤثر می‌شمرد و این دو اراده را در طول هم می‌داند؛ این، همان حقیقت اختیار انسان در کارها است.{{مدرک}} | ||
== موافقان این نظریه == | == موافقان این نظریه == | ||
فیلسوفان و [[کلام امامیه|متکلمان امامیه]] طرفداران «امر بین الامرین» بوده‌اند | فیلسوفان و [[کلام امامیه|متکلمان امامیه]]، طرفداران «امر بین الامرین» بوده‌اند<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج ۶، ص ۳۷۱؛ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۲۷؛ طباطبایی، المیزان، ج ۱، ص ۲۴.</ref>. در میان دیگر مذاهب کلامی، [[ماتریدیه]] اگرچه درباره افعال اختیاری انسان [[نظریه کسب]] را مطرح کرده‌اند، تفسیری از «کسب» ارائه کرده‌اند که با مذهب [[امامیه]] در مسئله امر بین الامرین هماهنگ است<ref>ر.ک: ماتریدی، کتاب التوحید، ص ۲۲۵ـ۲۲۶؛ ربانی، الکلام المقارن ، ص ۲۱۷ـ۲۲۰.</ref>. | ||
دیدگاه [[طحاویه]] پیروان [[ابو جعفر مصری طحاوی]] ( | دیدگاه [[طحاویه]] پیروان [[ابو جعفر مصری طحاوی]] (۲۲۹ـ۳۲۱ق) در این مسئله، با امامیه همراه است<ref>طحاوی، العقیدة الطحاویه، ص ۶۷؛ ربانی، الکلام المقار، ص ۲۲۰ـ۲۲۱.</ref>. | ||
برخی از متکلمان [[اشاعره|اشعری]] نیز بی | برخی از متکلمان [[اشاعره|اشعری]] نیز بی آنکه اصطلاح امر بین الامرین را به کار گیرند، آن را پذیرفته‌اند؛ مانند شمس‌الدین محمود اصفهانی<ref>اصفهانی، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد</ref>، عبدالوهاب شعرانی<ref>شعرانی، الیواقیت والجواهر، ج ۱، ص ۱۴۰.</ref>، عبدالعظیم زرقانی<ref>سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ص ۱۱۱ـ۱۱۲، به نقل از: مناهل العرفان، ج ۱، ص ۵۰۶</ref>، شیخ [[محمد عبده]]<ref>عبده، رسالة التوحید، ص ۱۱۹</ref> و شیخ [[محمود شلتوت]]<ref>سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ص ۱۱۲، به نقل از: تفسیر القرآن الکریم، ص ۲۴۰ـ۲۴۲.</ref>. | ||
==دلایل اثبات نظریه == | ==دلایل اثبات نظریه == | ||
به گفته متکلمان شیعه، آیات [[قرآن]] و [[حدیث|احادیث]] معصومان و برهان‌های عقلی، درستی این نظریه را اثبات می‌کنند. | |||
به گفته متکلمان شیعه، آیات [[قرآن]] و [[حدیث|احادیث]] معصومان و برهان‌های | |||
=== آیات قرآن === | === آیات قرآن === | ||
از آیات قرآن می‌توان به [[آیه]] {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿٥﴾}}|سوره=[[سوره حمد|حمد]]|آیه=۵}} اشاره کرد. این آیه با اعتقاد به [[جبر و اختیار|جبر]] سازگار نیست؛ زیرا اگر [[خداوند]] خالق افعال ما باشد و اراده ما دخالتی در آنها نداشته باشد، بی‌معناست که [[عبادت]] را به خود نسبت دهیم و بگوییم: «نعبد: عبادت می‌کنیم»؛ | از آیات قرآن می‌توان به [[آیه]] {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿٥﴾}}|سوره=[[سوره حمد|حمد]]|آیه=۵}} اشاره کرد. این آیه با اعتقاد به [[جبر و اختیار|جبر]] سازگار نیست؛ زیرا اگر [[خداوند]] خالق افعال ما باشد و اراده ما دخالتی در آنها نداشته باشد، بی‌معناست که [[عبادت]] را به خود نسبت دهیم و بگوییم: «نعبد: عبادت می‌کنیم»؛ چنانکه آیه مذکور، با عقیده به [[تفویض]] هم که مبتنی بر عدم دخالت خداوند در افعال بندگان است، سازگار نیست؛ زیرا استعانت (نستعین: یاری می‌طلبیم) از کسی که دخالتی در تحققِ عمل ندارد، بی‌معناست<ref>طباطبایی، المیزان، ج ۱، ص ۲۴.</ref>. [[امام صادق]](ع) در پاسخ به سوالی درباره این مسئله، به آیه مذکور استدلال کرده است<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۵۶.</ref>. | ||
علاوه بر این، آیه ۱۷ [[سوره انفال]] هم در این مسئله مورد استناد قرار گرفته است: | |||
{{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ رَمَىٰ...}}﴿١٧﴾|ترجمه= شما آنان را نكشتيد، بلكه خدا آنان را كُشت. و چون [ريگ به سوى آنان] افكندى، تو نيفكندى، بلكه خدا افكند...|سوره=انفال|آیه=۱۷}} | {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ رَمَىٰ...}}﴿١٧﴾|ترجمه= شما آنان را نكشتيد، بلكه خدا آنان را كُشت. و چون [ريگ به سوى آنان] افكندى، تو نيفكندى، بلكه خدا افكند...|سوره=انفال|آیه=۱۷}} | ||
این آیه شریفه، فعل «کُشتن» و «تیراندازی» را ابتدا با عبارت «تقتلوهم» و «رمیت» برای مؤمنان و [[پیامبر(ص)]] اثبات | این آیه شریفه، فعل «کُشتن» و «تیراندازی» را ابتدا با عبارت «تقتلوهم» و «رمیت» برای مؤمنان و [[پیامبر(ص)]] اثبات و سپس از آنان نفی کرده و به خداوند نسبت داده است. این نفی و اثبات از یک جهت نیست؛ چرا که تناقض‌گویی خواهد بود، بلکه آیه، مستقل بودن مؤمنان و پیامبر را در افعالشان نفی کرده، اما این را اثبات کرده است که آنان در این اعمال دخالت داشته‌اند. این همان چیزی است که امر بین الامرین خوانده شده است<ref>زنوزی، لمعات الهیه، ص ۲۰۷.</ref>. | ||
همچنین دسته‌ای از آیات، انسان را مختار معرفی کرده‌اند و افعال را به او نسبت داده‌اند، مانند {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ ﴿٣٩﴾}}|ترجمه=و اينكه براى انسان جز حاصل تلاش او نيست.|سوره=[[سوره نجم|نجم]]|آیه=۳۹}} و در دسته‌ای دیگر، اذن و [[مشیت]] خداوند مؤثر در افعال معرفی شده است، مانند {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّـهِ...}}﴿٦٤﴾|ترجمه=و ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آنكه به توفيق الهى از او اطاعت كنند...|سوره=[[سوره نساء|نساء]]|آیه=۶۴}} دسته اول آیات، مقابل عقیده [[جبر و اختیار|جبر]] و دسته دوم مقابل عقیده [[تفویض]] است و جمع بین آنها این است که گفته شود خداوند به بندگان خود اختیار و مشیت داده است؛ ولی این اختیار و مشیت در طول مشیت الهی است. | همچنین دسته‌ای از آیات، انسان را مختار معرفی کرده‌اند و افعال را به او نسبت داده‌اند، مانند {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ ﴿٣٩﴾}}|ترجمه=و اينكه براى انسان جز حاصل تلاش او نيست.|سوره=[[سوره نجم|نجم]]|آیه=۳۹}} و در دسته‌ای دیگر، اذن و [[مشیت]] خداوند مؤثر در افعال معرفی شده است، مانند {{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه|وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّـهِ...}}﴿٦٤﴾|ترجمه=و ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آنكه به توفيق الهى از او اطاعت كنند...|سوره=[[سوره نساء|نساء]]|آیه=۶۴}} دسته اول آیات، مقابل عقیده [[جبر و اختیار|جبر]] و دسته دوم مقابل عقیده [[تفویض]] است و جمع بین آنها این است که گفته شود خداوند به بندگان خود اختیار و مشیت داده است؛ ولی این اختیار و مشیت در طول مشیت الهی است. | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۵: | ||
==== توضیح برخی احادیث ==== | ==== توضیح برخی احادیث ==== | ||
[[امام صادق]](ع) مسئله اختیار انسان در افعالش را به انسان [[معصیت|معصیت‌کاری]] تشبیه کرده که تو او را از معصیت نهی می‌کنی، ولی او نهی را قبول نمی‌کند و معصیت را انجام می‌دهد. حضرت می‌فرماید: از | [[امام صادق]](ع) مسئله اختیار انسان در افعالش را به انسان [[معصیت|معصیت‌کاری]] تشبیه کرده که تو او را از معصیت نهی می‌کنی، ولی او نهی را قبول نمی‌کند و معصیت را انجام می‌دهد. حضرت می‌فرماید: از آن جهت که شخص [[گناه|گنهکار]] نهی را قبول نکرده و تو او را ترک کرده‌ای، چنین نیست که تو او را به معصیت امر کرده باشی.<ref> صدوق، ''التوحید''، باب ۵۹، ص۳۶۲، ح۸</ref> | ||
[[ملاصدرا|ملاّصدرا]] در توضیح این حدیث می‌نویسد: از آن جهت که او را نهی کرده، کار را به او واگذار نکرده و از آن حیث که او را واگذاشته، او را مجبور نکرده است.<ref> ملاصدرا، ''شرح اصول کافی''، ص۴۱۶.</ref> | [[ملاصدرا|ملاّصدرا]] در توضیح این حدیث می‌نویسد: از آن جهت که او را نهی کرده، کار را به او واگذار نکرده و از آن حیث که او را واگذاشته، او را مجبور نکرده است.<ref> ملاصدرا، ''شرح اصول کافی''، ص۴۱۶.</ref> | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۳: | ||
==کارکردهای این نظریه== | ==کارکردهای این نظریه== | ||
===مسئولیت‌پذیری=== | ===مسئولیت‌پذیری=== | ||
از جمله کارکردهای نظریه امر بین الامرین این است که انسان خود را مکلّف می‌داند و مسئولیت کارهایش را می‌پذیرد؛ زیرا بنابر | از جمله کارکردهای نظریه امر بین الامرین این است که انسان خود را مکلّف می‌داند و مسئولیت کارهایش را می‌پذیرد؛ زیرا بنابر این نظریه، انسان در کارهایش اختیار دارد؛ اما لازمه نظریه [[جبر و اختیار|جبر]]، خارج‌شدن از زیر بار تکلیف و مسئولیت و در نتیجه بی‌قیدی و تنبلی است. غالباً كسانى نظريه جبر را مطرح می‌کنند كه می‌خواهند خود را به اين وسيله از زير بار تكليف و قانون و [[اخلاق]] آزاد سازند و هر كارى كه مرتكب می‌شوند براى آن به خيال خود عذر موجهى بتراشند.<ref>طباطبایی، ''اصول فلسفه و روش رئالیسم''، ج۳، ص۱۷۱.</ref> چنانکه حاکمان [[بنی امیه]] برای توجیه ظلم‌هایی که می‌کردند، دست به دامن جبرگرایی و فرقه [[مرجئه]] می‌شدند.<ref>''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''، ج۱۷، ص۵۲۲ـ۵۲۴.</ref> | ||
===اخلاق‌پذیری=== | ===اخلاق‌پذیری=== | ||