پرش به محتوا

حرم حضرت زینب(س): تفاوت میان نسخه‌ها

جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (←‏تاریخچه حرم: ویرایش جزیی)
جزبدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۲: خط ۲۲:
'''حرم حضرت زینب (س)''' در جنوب [[دمشق]] در [[سوریه]]، مشهورترین مکانی که به‌عنوان مدفن [[حضرت زینب(س)]] دختر [[امام علی(ع)]]، مطرح شده است. [[مقام حضرت زینب (مصر)|مقام حضرت زینب]] در [[مصر]] و قبرستان [[بقیع]] در [[مدینه]] دو مکان دیگری است که به عنوان محل [[دفن]] [[حضرت زینب(س)]] احتمال داده شده است.
'''حرم حضرت زینب (س)''' در جنوب [[دمشق]] در [[سوریه]]، مشهورترین مکانی که به‌عنوان مدفن [[حضرت زینب(س)]] دختر [[امام علی(ع)]]، مطرح شده است. [[مقام حضرت زینب (مصر)|مقام حضرت زینب]] در [[مصر]] و قبرستان [[بقیع]] در [[مدینه]] دو مکان دیگری است که به عنوان محل [[دفن]] [[حضرت زینب(س)]] احتمال داده شده است.


این محل از زیارتگاه‎های [[شیعیان]] به شمار می‎رود. منطقه‎ای که حرم حضرت زینب(س) در آن قرار دارد شهرک السیدة زینب گفته می‎شود و در نزد ایرانیان به "زینبیه" مشهور است. حرم حضرت زینب در طول تاریخ مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است. از سال ۱۳۹۱ش با تشدید بحران در سوریه و حضور گسترده تروریست‌های [[تکفیر|تکفیری]] در این کشور، این حرم چندین بار مورد حمله خمپاره‌ای و انتحاری قرار گرفت که به دنبال آن بخشی از قسمت‌های حرم آسیب دید. به دنبال این اقدامات، گروه‌های مختلفی برای دفاع از حرم‌های [[اهل بیت(ع)]] عازم سوریه شدند. این گروه‌ها که به [[مدافعان حرم]] مشهورند توانستند مانع از ورود گروه‌های تروریستی به منطقه زینبیه شوند.
این محل از زیارتگاه‎‌های [[شیعیان]] به شمار می‎رود. منطقه‎‌ای که حرم حضرت زینب(س) در آن قرار دارد شهرک السیدة زینب گفته می‌‎شود و در نزد ایرانیان به "زینبیه" مشهور است. حرم حضرت زینب در طول تاریخ مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است. از سال ۱۳۹۱ش با تشدید بحران در سوریه و حضور گسترده تروریست‌های [[تکفیر|تکفیری]] در این کشور، این حرم چندین بار مورد حمله خمپاره‌ای و انتحاری قرار گرفت که به دنبال آن بخشی از قسمت‌های حرم آسیب دید. به دنبال این اقدامات، گروه‌های مختلفی برای دفاع از حرم‌های [[اهل بیت(ع)]] عازم سوریه شدند. این گروه‌ها که به [[مدافعان حرم]] مشهورند توانستند مانع از ورود گروه‌های تروریستی به منطقه زینبیه شوند.


==اقوال در مورد مدفن حضرت زینب==
==اقوال در مورد مدفن حضرت زینب==
خط ۲۸: خط ۲۸:


==تاریخچه حرم==
==تاریخچه حرم==
بر اساس پژوهش‎های انجام شده تا قرن پنجم هجری منبعی وجود ندارد که نشان دهد در محل دفن [[حضرت زینب(س)]] مقبره و گنبدی ایجاد شده باشد. تنها منبعی به وجود زیارتگاه در محل کنونی در قرن دوم هجری اشاره داشته‎‌اند. بر اساس این گزارش یکی از زنان منسوب به خاندان علوی به نام [[سیده نفیسه]] بنت حسن الانور از نوادگان [[علی بن ابیطالب(ع)]] در سال ۱۹۳ق در منطقه راویه دمشق به زیارتگاه [[حضرت زینب]] رفته است.<ref>احمد فهمی محمد، کریمة الدارین الشریفه الطاهره السیده نفیسه بنت الحسن الانور، ص۲۵.</ref><ref> توفیق أبو عَلَم،السیدة نفیسة رضی الله عنها،تحقیق: شوقی محمّد، ص۱۱۴.</ref> پس از این تاریخ گزارشی مربوط به سال ۵۰۰ق وجود دارد که در آن آمده است فردی از اهالی [[حلب]] در سال ۵۰۰ق در محل زیارتگاه حرم حضرت زینب مسجدی بنا کرده است.<ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940213001149 تاریخچه مزار عقیله بنی‎هاشم]، خبرگزاری فارس.</ref>
بر اساس پژوهش‎‌های انجام شده تا قرن پنجم هجری منبعی وجود ندارد که نشان دهد در محل دفن [[حضرت زینب(س)]] مقبره و گنبدی ایجاد شده باشد. تنها منبعی به وجود زیارتگاه در محل کنونی در قرن دوم هجری اشاره داشته‎‌اند. بر اساس این گزارش یکی از زنان منسوب به خاندان علوی به نام [[سیده نفیسه]] بنت حسن الانور از نوادگان [[علی بن ابیطالب(ع)]] در سال ۱۹۳ق در منطقه راویه دمشق به زیارتگاه [[حضرت زینب]] رفته است.<ref>احمد فهمی محمد، کریمة الدارین الشریفه الطاهره السیده نفیسه بنت الحسن الانور، ص۲۵.</ref><ref> توفیق أبو عَلَم،السیدة نفیسة رضی الله عنها،تحقیق: شوقی محمّد، ص۱۱۴.</ref> پس از این تاریخ گزارشی مربوط به سال ۵۰۰ق وجود دارد که در آن آمده است فردی از اهالی [[حلب]] در سال ۵۰۰ق در محل زیارتگاه حرم حضرت زینب مسجدی بنا کرده است.<ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940213001149 تاریخچه مزار عقیله بنی‎هاشم]، خبرگزاری فارس.</ref>


اما از قرن هفتم به بعد در این زیارت‌گاه، گنبد و بارگاه ساخته شده است. بر همین اساس ابن‌جبیر(متوفای ۶۱۴ق)٬ جهانگرد معروف جهان اسلام زمانی‌که به دمشق سفر کرده از منطقه راویه موقعیت فعلی حرم نیز عبور کرده است. وی در گزارش خود نام صاحب مزار را [[ام کلثوم دختر امام علی(ع)]] دانسته است.البته این احتمال وجود دارد که منظور ابن جبیر دختر دوم امام علی(ع) یعنی زینب صغری باشد نه حضرت زینب(س) که به زینب کبری معروف است.<ref>اندلسی، رحلة ابن جبیر، ص۲۲۸.</ref>
اما از قرن هفتم به بعد در این زیارت‌گاه، گنبد و بارگاه ساخته شده است. بر همین اساس ابن‌جبیر(متوفای ۶۱۴ق)٬ جهانگرد معروف جهان اسلام زمانی‌که به دمشق سفر کرده از منطقه راویه موقعیت فعلی حرم نیز عبور کرده است. وی در گزارش خود نام صاحب مزار را [[ام کلثوم دختر امام علی(ع)]] دانسته است.البته این احتمال وجود دارد که منظور ابن جبیر دختر دوم امام علی(ع) یعنی زینب صغری باشد نه حضرت زینب(س) که به زینب کبری معروف است.<ref>اندلسی، رحلة ابن جبیر، ص۲۲۸.</ref>
خط ۳۶: خط ۳۶:
==موقعیت حرم و مشخصات==
==موقعیت حرم و مشخصات==
[[پرونده:ضریح حضرت زینب.jpg|300px|بندانگشتی|ضریح حضرت زینب(س)]]
[[پرونده:ضریح حضرت زینب.jpg|300px|بندانگشتی|ضریح حضرت زینب(س)]]
حرم حضرت زینب(س) در جنوب [[دمشق]] و در منطقه‎ای به نام السیده زینب واقع شده است. این منطقه جزء استان ریف دمشق محسوب می‎شود.
حرم حضرت زینب(س) در جنوب [[دمشق]] و در منطقه‌‎ای به نام السیده زینب واقع شده است. این منطقه جزء استان ریف دمشق محسوب می‎شود.
بنای حرم شامل صحن وسیعی با پلان مربع است که حرم در میان آن قرار گرفته است و دارای گنبد و دو گلدسته مرتفع می‌باشد. گلدسته‌ها و دیوارهای صحن و رواق‌های آن توسط هنرمندان ایرانی کاشی‌کاری شده و سقف و دیوارهای حرم نیز از داخل آینه‌کاری و گنبد نیز از بیرون طلاکاری شده است.
بنای حرم شامل صحن وسیعی با پلان مربع است که حرم در میان آن قرار گرفته است و دارای گنبد و دو گلدسته مرتفع می‌باشد. گلدسته‌ها و دیوارهای صحن و رواق‌های آن توسط هنرمندان ایرانی کاشی‌کاری شده و سقف و دیوارهای حرم نیز از داخل آینه‌کاری و گنبد نیز از بیرون طلاکاری شده است.


خط ۴۳: خط ۴۳:
در محدوده حرم حضرت زینب(س) و قبرستان‌های اطراف آن، چند تن از علما و مشاهیر شیعه مدفونند. از جمله در راهروی ورودی غربی صحن آستانه، قبر [[سید محسن امین عاملی]] و نیز قبر [[سید حسین یوسف مکی عاملی]]، از علمای شیعه در [[شام]] قرار دارد. در قبرستان واقع در شمال حرم نیز قبر [[علی شریعتی]] و در قبرستان دیگری در جنوب حرم، مقبره سید مصطفی جمال‌الدین، شاعر معاصر عراقی قرار دارد.<ref>[http://hajj.ir/34/12142 گشایش نخستین نمایشگاه کتاب ایران در شهر کربلا]، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.</ref>
در محدوده حرم حضرت زینب(س) و قبرستان‌های اطراف آن، چند تن از علما و مشاهیر شیعه مدفونند. از جمله در راهروی ورودی غربی صحن آستانه، قبر [[سید محسن امین عاملی]] و نیز قبر [[سید حسین یوسف مکی عاملی]]، از علمای شیعه در [[شام]] قرار دارد. در قبرستان واقع در شمال حرم نیز قبر [[علی شریعتی]] و در قبرستان دیگری در جنوب حرم، مقبره سید مصطفی جمال‌الدین، شاعر معاصر عراقی قرار دارد.<ref>[http://hajj.ir/34/12142 گشایش نخستین نمایشگاه کتاب ایران در شهر کربلا]، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.</ref>


==اقدامات گروه‎های تروریستی تکفیری برای تخریب حرم==
==اقدامات گروه‎‌های تروریستی تکفیری برای تخریب حرم==
با شروع بحران در [[سوریه]] و افزایش اقدامات گروه‌های تروریستی تکفیری در این کشور پس از سال ۲۰۱۲م، حرم حضرت زینب(س) بارها توسط این گروه‌ها مورد حمله انتحاری و خمپاره‌ای قرار گرفته است. حملات تروریستی از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ منجر به آسیب دیدگی بخش‎هایی از حرم از جمله گنبد، صحن و درهای اصلی حرم شده است. بخشی از این حملات نیز در مناطق اطراف حرم اتفاق افتاده است که منجر به شهادت برخی از زائران و ساکنان اطراف حرم شده است.<ref>[http://www.iribnews.ir/NewsBody.aspx?ID=33699 حمله خمپاره‌ای تروریست‌ها به حرم حضرت زینب(س)]، خبرگزاری صداوسیما.</ref><ref>[http://daesh-news.com/16796 حمله خمپاره‌ای به حرم حضرت زینب در عاشورای ۱۳۹۴]، داعش‌نیوز.</ref>
با شروع بحران در [[سوریه]] و افزایش اقدامات گروه‌های تروریستی تکفیری در این کشور پس از سال ۲۰۱۲م، حرم حضرت زینب(س) بارها توسط این گروه‌ها مورد حمله انتحاری و خمپاره‌ای قرار گرفته است. حملات تروریستی از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ منجر به آسیب دیدگی بخش‎‌هایی از حرم از جمله گنبد، صحن و درهای اصلی حرم شده است. بخشی از این حملات نیز در مناطق اطراف حرم اتفاق افتاده است که منجر به شهادت برخی از زائران و ساکنان اطراف حرم شده است.<ref>[http://www.iribnews.ir/NewsBody.aspx?ID=33699 حمله خمپاره‌ای تروریست‌ها به حرم حضرت زینب(س)]، خبرگزاری صداوسیما.</ref><ref>[http://daesh-news.com/16796 حمله خمپاره‌ای به حرم حضرت زینب در عاشورای ۱۳۹۴]، داعش‌نیوز.</ref>


==مدافعان حرم==
==مدافعان حرم==
خط ۵۰: خط ۵۰:
پس از انتشار گسترده [[داعش|تروریست‌های تکفیری]] در [[سوریه]] و تصرف مناطق مختلف این کشور توسط آنان، اماکن زیارتی بسیاری در مناطق تحت سیطره گروه‌های تکفیری به دست عوامل آنان تخریب شد. در این میان حرم حضرت زینب(س) به صورت متعدد مورد حمله خمپاره‌ای و عملیات انتحاری تروریست‌های تکفیری قرار گرفت. تروریست‌های تکفیری بارها تا نزدیکی حرم حضرت زینب پیشروی کرده بودند اما با مقاومت شیعیان و ساکنین منطقه مواجه شدند.
پس از انتشار گسترده [[داعش|تروریست‌های تکفیری]] در [[سوریه]] و تصرف مناطق مختلف این کشور توسط آنان، اماکن زیارتی بسیاری در مناطق تحت سیطره گروه‌های تکفیری به دست عوامل آنان تخریب شد. در این میان حرم حضرت زینب(س) به صورت متعدد مورد حمله خمپاره‌ای و عملیات انتحاری تروریست‌های تکفیری قرار گرفت. تروریست‌های تکفیری بارها تا نزدیکی حرم حضرت زینب پیشروی کرده بودند اما با مقاومت شیعیان و ساکنین منطقه مواجه شدند.


به دنبال تهدید تروریست‌های تکفیری به تخریب حرم‎های [[اهل‌بیت(ع)]] به ویژه حرم حضرت زینب، گروه‎های زیادی از [[شیعیان]] سوریه و کشورهای دیگر به ویژه [[ایران]]، [[عراق]]، [[لبنان]] و [[افغانستان]] برای دفاع از حرم‎های اهل بیت(ع) و اماکن زیارتی در برابر گروه‎های تکفیری عازم سوریه شدند. گردان ابوالفضل العباس که بعدها به تیپ ارتقا یافت شامل رزمندگان عراقی و لبنانی بود. تیپ فاطمیون که بعدها به لشکر ارتقا یافت متشکل از شیعیان افغانستان است که با هدف دفاع از اماکن مقدس به سوریه اعزام شدند.<ref>[http://www.mashreghnews.ir/fa/news/514104/%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%AF%D8%B9%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%81%D8%B9-%D8%AD%D8%B1%D9%85 فاطمیون؛ لشکر سرداران بی‌ادعای مدافع حرم]، مشرق‌نیوز.</ref> گروه‎های مختلفی نیز از ایران برای دفاع از حرم به سوریه اعزام شدند که در میان آنان فرماندهان نظامی نیز حضور داشتند.<ref>[http://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/02/24/54884/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%B9-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%A8%DB%8C%D9%87-%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%AA-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87 معرفی گردان بزرگ ابوالفضل العباس(ع)]، خبرگزاری تسنیم.</ref>
به دنبال تهدید تروریست‌های تکفیری به تخریب حرم‌‎های [[اهل‌بیت(ع)]] به ویژه حرم حضرت زینب، گروه‎‌های زیادی از [[شیعیان]] سوریه و کشورهای دیگر به ویژه [[ایران]]، [[عراق]]، [[لبنان]] و [[افغانستان]] برای دفاع از حرم‎‌های اهل بیت(ع) و اماکن زیارتی در برابر گروه‎‌های تکفیری عازم سوریه شدند. گردان ابوالفضل العباس که بعدها به تیپ ارتقا یافت شامل رزمندگان عراقی و لبنانی بود. تیپ فاطمیون که بعدها به لشکر ارتقا یافت متشکل از شیعیان افغانستان است که با هدف دفاع از اماکن مقدس به سوریه اعزام شدند.<ref>[http://www.mashreghnews.ir/fa/news/514104/%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86-%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1-%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%AF%D8%B9%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%81%D8%B9-%D8%AD%D8%B1%D9%85 فاطمیون؛ لشکر سرداران بی‌ادعای مدافع حرم]، مشرق‌نیوز.</ref> گروه‌‎های مختلفی نیز از ایران برای دفاع از حرم به سوریه اعزام شدند که در میان آنان فرماندهان نظامی نیز حضور داشتند.<ref>[http://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/02/24/54884/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%B9-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%A8%DB%8C%D9%87-%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%AA-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87 معرفی گردان بزرگ ابوالفضل العباس(ع)]، خبرگزاری تسنیم.</ref>


==طرح‎های توسعه و بازسازی حرم==
==طرح‎های توسعه و بازسازی حرم==
خط ۶۱: خط ۶۱:
توسعه حرم حضرت زینب(س) در قرن ۱۵ هجری با ساخت بنای مصلی زینبیه ادامه یافت. این کار توسط [[سید احمد فهری زنجانی]] نماینده ولی فقیه در [[سوریه]] انجام گرفت. پس از ساخت مصلی در حرم، اقامه نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در این مکان انجام می‌گیرد. صحن جدیدی نیز اخیراً در ضلع شمالی حرم حضرت زینب(س) ساخته شده است.<ref>[http://hajj.ir/34/12142 گشایش نخستین نمایشگاه کتاب ایران در شهر کربلا]، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.</ref>
توسعه حرم حضرت زینب(س) در قرن ۱۵ هجری با ساخت بنای مصلی زینبیه ادامه یافت. این کار توسط [[سید احمد فهری زنجانی]] نماینده ولی فقیه در [[سوریه]] انجام گرفت. پس از ساخت مصلی در حرم، اقامه نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در این مکان انجام می‌گیرد. صحن جدیدی نیز اخیراً در ضلع شمالی حرم حضرت زینب(س) ساخته شده است.<ref>[http://hajj.ir/34/12142 گشایش نخستین نمایشگاه کتاب ایران در شهر کربلا]، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.</ref>


===بازسازی حرم پس از حملات گروههای تروریستی تکفیری===
===بازسازی حرم پس از حملات گروه‌های تروریستی تکفیری===
به دنبال افزایش حملات انتحاری و خمپاره‌ای گروه‌های تکفیری به حرم حضرت زینب(س) بخش‌هایی از گنبد، صحن‌ها و درهای حرم آسیب دید. این مسأله موجب شد تا [[ستاد بازسازی عتبات عالیات]] طرح ترمیم و بازسازی گنبد و درهای حرم که آسیب بیشتری دیده بود را در دستور کار خود قرار داده و به اجرا گذارد.<ref>[https://atabat.org/fa/news/590 مرمت و بازسازی حرم حضرت زینب(س)]، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات.</ref> بر این اساس نقاط آسیب داده با طلاهایی که مردم [[خوزستان]] اهدا کرده بودند طلاکاری شده و ترمیم شد.<ref>[http://hajj.ir/14/59314 ترمیم گنبد مطلای حرم حضرت زینب(س) با استفاده از فناوری نانو]، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.</ref>
به دنبال افزایش حملات انتحاری و خمپاره‌ای گروه‌های تکفیری به حرم حضرت زینب(س) بخش‌هایی از گنبد، صحن‌ها و درهای حرم آسیب دید. این مسأله موجب شد تا [[ستاد بازسازی عتبات عالیات]] طرح ترمیم و بازسازی گنبد و درهای حرم که آسیب بیشتری دیده بود را در دستور کار خود قرار داده و به اجرا گذارد.<ref>[https://atabat.org/fa/news/590 مرمت و بازسازی حرم حضرت زینب(س)]، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات.</ref> بر این اساس نقاط آسیب داده با طلاهایی که مردم [[خوزستان]] اهدا کرده بودند طلاکاری شده و ترمیم شد.<ref>[http://hajj.ir/14/59314 ترمیم گنبد مطلای حرم حضرت زینب(س) با استفاده از فناوری نانو]، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.</ref>


خط ۷۳: خط ۷۳:
* توفیق ابو عَلَم،السیده نفیسه رضی الله عنها، تحقیق: شوقی محمّد، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب، معاونت فرهنگی، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۸م.
* توفیق ابو عَلَم،السیده نفیسه رضی الله عنها، تحقیق: شوقی محمّد، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب، معاونت فرهنگی، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۸م.
* محمد بن احمد بن جبیر کنانی اندلسی، رحلة ابن حبیر، بیروت، داربیروت للطباعة والنشر.
* محمد بن احمد بن جبیر کنانی اندلسی، رحلة ابن حبیر، بیروت، داربیروت للطباعة والنشر.
* هروی، علی بن ابی بکر، الاشارات الی معرفه‌ الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل طومین، دمشق، ۱۹۵۳م.
* هروی، علی بن ابی بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل طومین، دمشق، ۱۹۵۳م.
* مرمت و بازسازی حرم حضرت زینب(س)، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۰ش.
* مرمت و بازسازی حرم حضرت زینب(س)، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۰ش.
* بررسی تحلیلی سیر مقتل نگاری عاشورا، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی فهیم.  
* بررسی تحلیلی سیر مقتل نگاری عاشورا، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی فهیم.  
۱۷٬۸۹۱

ویرایش