اباضیه: تفاوت میان نسخه‌ها

نخستین اباضیان در این مسائل تا این اندازه حساسیت از خود نشان نمی‌دادند و حتی خود را دوستدار محکّمهٔ نخستین می‌خواندند <ref>اشعری، مقالات الاسلامیین، ج ۱، ص ۱۷۰، ۱۷۱</ref>. درجینی در طبقهٔ اول مشایخ اباضی، بعد از [[صحابه|صحابهٔ]] حضرت رسول(ص) نخست از [[عبداللـه بن وهب راسبی]] نام می‌برد <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ج ۲، ص ۲۰۰</ref> و حِرقوص بن زهیر را پس از او در همان طبقه قرار می‌دهد <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ج ۲، ص ۲۰۲-۲۰۴</ref>، و اینان از اولین رهبران و زعیمان خوارج بودند که در [[حکمیت|قضیهٔ تحکیم]] بر حضرت علی<ref>ع</ref> خروج کردند.

::او در دفاع خوارج از مکه به همراه ابن زبیر شرکت داشته <ref>۶۴ق</ref> و بنابه روایت درگذشت او در جبل نفوسهٔ مغرب، می‌بایست بعد از این تاریخ، از بصره به آنجا رفته باشد <ref>نک: لویکی، «اباضیان... »، ۴</ref>. منابع اباضی می‌گویند که ابن اباض در کلیهٔ امور به فتاوی جابربن زید اتکا داشت و در کارها با او مشورت و از آراء او متابعت می‌کرد <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۲۹؛ معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج ۱، ص ۱۵۱</ref>.

* '''حملة العلم''': وارثان علم ابوعبیده در مغرب پنج تن (حملة العلم) بودند، که از میان قبایل بربر به مشرق رفته بودند تا از علمایی همچون ابوعبیده علم بیاموزند. آنان پس از بازگشت «حمله العلم الی المغرب» لقب گرفتند.<ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۳۵؛ معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۲(۱)/۲۶، ۲۷</ref>  اشتروتمان می‌گوید پیش از این پنج تن، ابن مغطیر نفوسی اهل جنّاوُن از مرکز تبلیغی ابوعبیده به جبل نفوسه در مغرب رفته بود <ref>ص ۲۶۶</ref> که پس از بازگشت، همچون مرجعی بزرگ برای تدریس و فتوا شناخته می‌شد.<ref>معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۲(۱)/۲۷</ref> درجینی نام نخستین عالم اباضی را که از بصره به مغرب رفت سلامه بن سعید می‌نامد <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ج ۱، ص ۱۱</ref>، اما معمر نام این نخستین مبلّغ را سلمه بن سعد ذکر می‌کند و می‌نویسد که او در اوایل قرن ۲ق/۸م به افریقا رفت و طی ۱۰ سال فعالیت تبلیغی مذهب اباضی را بین تِلمِسان و خلیج سِرْت در الجزایر و تونس و لیبی نشر داد. او گروهی را که حمله العلم نیز از آنان بودند، برای کسب دانش به بصره نزد ابوعبیده فرستاد.<ref>معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۲(۱)/۲۵-۲۶</ref> نام این پنج تن (حمله العلم) این‌هاست:

کسانی که هریک از سه مقام ایمان را ضایع کنند به کفر نعمت کافرند، نه به کفر شرک؛ و چنین کسانی «خاسرین»، «مفسدین» و «کاذبین»اند <ref>جیطالی، قناطر الخیرات،  ج ۱، ص ۲۶۴-۲۶۵؛ ۲۸۶؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۱۱۲، ۱۱۳، ۱۱۶</ref>. اباضیه علیرغم جدایی مفهوم ایمان و اسلام در [[قرآن]]<ref>حجرات/۴ج ۹، ص ۱۴</ref>، باز هم ایمان و اسلام را هم معنی و مترادف می‌شمرند <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۱۰۹</ref>. ایمان اسلام است و اسلام ایمان، و دین هر دو آن‌هاست.<ref>جیطالی، قناطر الخیرات،  ج ۱، ص ۲۸۱-۲۸۵</ref>.

# '''درجه ظن''': درجه‌ای بالاتر از درجهٔ نخست که بنده پس از تحقق ایمان و راسخ شدن آن در دل، بدان می‌رسد، و مقصود از ظن در اینجا ظنی است که خدا مؤمنان را بدان ستوده است: اَلَّذینَ یَظُنّونَ اَنَّهُمْ مُلاقوا رَبَّهِم...: آنان که می‌دانند که دیدارکنندگان پروردگار خویش‌اند... <ref>بقره/ج ۲، ص ۴۶</ref>، ظنِ راهبر به یقین، نه شک؛

حرکات و سکنات بندگان برای آنان مقدر شده است، و قدرت و مقدور و کسب و مکتسب همه مخلوق خدای تعالی است. اینکه قدرت یا حرکت <ref>فعل</ref> را به بنده نسبت می‌دهند، از آن روی است که این‌ها اکتساباً مقدورِ قدرت بنده‌اند، ولی چون مخلوق خداوندند، پس اختراعاً مقدور قدرت پروردگارند <ref>جیطالی، قناطر الخیرات،  ج ۱، ص ۲۳۴</ref>. و در اثبات این عقیده به این آیه استشهاد می‌کنند: ... لَها ماکَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ... <ref>بقره/ج ۲، ص ۲۸۶</ref>.

# '''مسلک الشِّراء''':در حالتی که جامعهٔ اباضی در ضعف باشد و نتواند مستقیماً به جنگ برخیزد، مسلک الشراء پیش می‌آید، یعنی گروهی اندک از آنان <ref>دست کم ۴۰ تن</ref> از جان خود گذشته قیام می‌کنند و به مبارزه با ظلم و فساد می‌پردازند. اینان که شُراه (جمع شاری) خوانده می‌شوند، حتی اگر به حکم ضرورت و برای تأمین حوایج و لوازمِ ادامهٔ فعالیت به شهر و دیار خود برگردند، مانند غریبی مسافر نماز را شکسته می‌خوانند. شراه به مبارزه ادامه می‌دهند تا کشته شوند یا به مقصود برسند، و البته خطر و احتمال کشته شدنشان به مراتب بیش‌تر است. اینان نمی‌توانند مبارزه را ترک گویند، مگر آنکه تعدادشان به سه تن تقلیل یافته باشد. به عقیدهٔ اباضیه، شراه زندگی این جهانی را به بهای بهشت به خدا می‌فروشند <ref>معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج ۱، ص ۹۴-۹۵؛ اسمیت، ۲۸۴</ref>. اباضیه همچون خوارج دیگر، این معنی را از آیهٔ ۱۱۱ [[سوره توبه|سورهٔ توبه]] اخذ کرده‌اند <ref>نیز: بقره/ج ۲، ص ۲۰۷؛ نساء/ج ۴، ص ۷۴</ref>.

*اباضیه به قصر [[نماز مسافر]] ــ هر قدر سفر طول بکشد ــ قائل‌اند، به شرط آنکه مسافر قصد اقامت <ref>حداقل چهار روز</ref> در آنجا نکند و آن را وطن خود نگیرد <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۷۶</ref>.

وجه تسمیهٔ این هیأت به حلقه، به سبب دایره‌وار نشستن اعضای آن است. محل استقرار هیأت یا حلقه در جایی خاص از مسجد است که دور از محل تجمع عامه باشد، تا مشاورات آنان مخفی بماند. تنها نتایج تصمیمات است که علنی می‌گردد. هیأت عزابه از میان کسانی که مشاغل اجتماعی دارند، انتخاب می‌شوند. این هیأت بر تمامی شئون جامعه اباضی <ref>دینی، آموزشی، اجتماعی و سیاسی</ref> اشراف کامل دارند و در زمان ظهور و دفاع به مثابهٔ مجلس شورا برای امام یا جانشین او به‌شمار می‌روند، و در زمان شراء یا کتمان به منزلهٔ امام‌اند و به جای او عمل می‌کنند <ref>معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ج ۱، ص ۹۷-۱۰۱، ۲(۲)/۱۳۷</ref>.

در جامعهٔ اباضی کسانی که به گونه‌ای با علم و تعلیم و تعلم ارتباط دارند، به چهار دسته تقسیم می‌شوند: عزابه، عرفا، تلامیذ و مستمعین <ref>معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۲(۲)/۱۳۷</ref>. رئیس حلقهٔ عزابه شیخ‌الحلقه یا «مستنابه» خوانده می‌شود. مرتبهٔ پایین‌تر مرتبهٔ عرفاست. در این مرتبه چند عریف وظایف گوناگون حوزهٔ علمیه را برعهده دارند. تلامیذ <ref>محصلان، طلاب</ref> که در مرتبهٔ بعد هستند، به فراگیری و حفظ قرآن و تعلّم عاجزند و نتوانسته‌اند به عللی <ref>جسمانی یا عقلانی</ref> دوره‌های درسی را به پایان برسانند، ولی مشتاق درس استفاده کنند <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ¼، ۱۷۱، ۱۷۲، ۱۷۵-۱۷۸، ۱۸۰؛ معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۲(۲)/۱۳۸، ۱۴۵-۱۴۶</ref>.

اکنون نیز، با اینکه عوامل فرهنگی تمدن غرب در جامعهٔ اباضی مزاب <ref>در شمال افریقا</ref> رخنه کرده، کمابیش این مردم قوانین و اعتقادات خود را رعایت می‌کنند، هیچ غیراباضی را به مساجد خود راه نمی‌دهند، با پیروان فرق دیگر اختلاط و آمیزشی ندارند و غالباً با غیراباضیان ازدواج نمی‌کنند. در اخلاقیات بسیار سختگیرند و در امور اجتماعی مساوات اصلی بنیادی برای آنان است، گرچه رؤسای جامعه در امور دینی با استبداد عمل می‌کنند <ref>اسمیت، ۲۸۶؛ بریتانیکا، VII/۱۵۶</ref>.

*'''نُکّار''': پیروان یزید بن فندین بودند و باور داشتند در میانشان افرادی عالم‌تر از عبدلوهاب است. عبدالوهاب پس از پدرش عبدالرحمن رستمی، امام اباضیه شده بود. ابن فندین با پیروان بسیار خروج کرد. عالمان اباضی از او حمایت نکردند. تنها فقیهی مصری <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲: لیبیایی</ref> به نام شعیب به نفع ابن فندین فتوا داد و خود به تاهرت رفت. ابن فندین به یاری او علم طغیان برافراشت. در جنگی که روی داد، امام عبدالوهاب پیروز و ابن فندین کشته شد. شعیب هم به مصر یا طرابلس گریخت. <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ج ۱، ص ۴۹-۵۱، ۵۴؛ بارونی. ۳۸-۳۹؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۰-۵۲</ref>{{سخ}}پایه و اساس عقیدهٔ نکار دو رأی بود: یکی آنکه با وجود افضل امامت مفضول صحیح نیست و مفضول باید خلع گردد؛ دیگر اینکه امامت با حفظ شروطی که در موقع بیعت با امام قرار داده شده، صحیح است <ref>شرط امامت عبدالوهاب مشاورت و تأیید جماعتی از مشاوران بوده است</ref><ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ج ۱، ص ۴۸؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲؛ اشتروتمان، ۲۶۵</ref>. {{سخ}}از جمله عقاید نکّار که آن‌ها را از سایر اباضیه جدا می‌کرد <ref>بجز دو اصل بنیادی مذکور</ref>، می‌توان این‌ها را برشمرد: امامت امری واجب و حتمی نیست؛ پشت سر امام جائر نمی‌توان نماز جمعه گزارد؛ گرفتن عطایای شاهان مجاز نیست؛ اسماء خداوند به نوافل امر نکرده است؛ حرام مجهول حرام است؛ نوشیدن شراب به تقیه مجاز است <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲-۵۴</ref> و عذاب قبر صحیح نیست <ref>جیطالی، قناطر الخیرات،  ج ۳، ص ۵۲۶</ref>.{{سخ}}فرقه نکار با سرکوب شدن به دست امام عبدالوهاب ریشه‌کن نشد و پیروان آن دست کم تا یک قرن بعد باقی بودند. کسانی همچون عبداللـه ابن یزید فزاری <ref>از علمای قرن ۳ق/۹م</ref> و ابویزید مخلدبن کیداد یفرنی (معاصر [[دولت فاطمیان]]) از مشاهیر و برجستگان فرقه نکّارند <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲</ref>.  شغبیه، مستاوه، نجویه و نکات از دیگر نام‌های نکار است. <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ج ۱، ص ۵۱</ref>

* دائره‌المعارف الاسلامیه، درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ابوالعباس، احمدبن سعید، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسطنطنیه <ref>الجزائر</ref>، ۱۳۹۴ق/۱۹۸۱م؛