قحطانیان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قَحْطانیان''' یا '''عرب قَحْطانی'''، یکی از نسب‌های دور اعراب در کنار [[عدنانیان]] است. به آنها '''عرب عاربه''' و اصیل نیز گفته می‌شود. نیای بزرگ آنها قحطان بن عابر از فرزندان [[حضرت نوح(ع)]] است؛ چنان‌که برخی وی را از نسل [[حضرت ابراهیم(ع)]] یا [[حضرت هود(ع)]] و یا خود حضرت هود دانسته‌اند.  

برخی از قبائل قحطانی پس از انحطاط دولت‌های جنوب و ویرانی سد مأرب از یمن مهاجرت کرده و در مناطق مختلف شبه جزیره عرب منتشر شدند که از این میان قبیله [[خزاعه|خُزاعه]] به منطقه [[مکه]] و [[اوس و خزرج]] به [[یثرب]]، مهاجرت کردند.

عده‌ای از قبائل قحطانی واقع در یمن، در زمان صدر [[اسلام]] به دست [[امام علی(ع)]] مسلمان شده و همواره از دوستداران آن حضرت محسوب می‌شدند. پس از رحلت [[پیامبر اکرم(ص)]] اکثر هواداران علی(ع) از قبائل قحطانی بودند؛ همانطور که در همراهی [[امام حسین(ع)]] و [[واقعه عاشورا]] نیز نقش داشتند.

قحطانیان یا عرب قحطانی<ref>حسینی، باده ناب، ۱۳۸۲ش، ص۲۴.</ref> به عنوان یکی از نسب‌های دور اعراب<ref>عجاج اکرمی، الإدارة فی عصر الرسول(ص)، ۱۴۲۷ق، ص۲۹.</ref> یکی از قبایل عرب هستند که بر خلاف [[عرب بائده]] {{یادداشت| اعراب بائده اقوام عربی بودند که سال‌های بسیار قبل از اسلام به هلاکت رسیدند و از آنان جز آثار و برخی از روایات چیزی باقی نمانده است. (علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶ق، ص۳۵۴.)}} توانستند در کنار [[عدنانیان]] خود را در [[جزیره العرب]] ماندگار سازند؛ به‌گونه‌ای که تمامی اعراب به این دو اصل برمی‌گردند.<ref>مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۶۶.</ref> آنان همزمان با ظهور [[اسلام]] به عنوان دو تیره بزرگ در شبه جزیره عربستان می‌زیستند.<ref>خویی زاده، درآمدی بر تاریخ اسلام، ۱۳۸۲ق، ص۳۶.</ref>

قحطانیان به عنوان دومین طبقه از طبقات عرب بعد از عرب بائده و قبل از عرب مستعربه شناخته می‌شوند.<ref> علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶ق، ص۳۵۴.</ref> از آنان به واسطه مقایسه با اعراب بائده، عرب باقیه یاد شده است؛<ref>ابراهیمی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۹.</ref> چنان‌که به لحاظ سکونت در جنوب شبه جزیره و در [[یمن]] به عنوان اعراب جنوبی و یا یمانی شناخته شده و در مقایسه با عدنانیان که پیشینه‌ای غیر عربی داشته و از فرزندان [[حضرت ابراهیم(ع)]] به حساب می‌آیند، به عرب عاربه یا عرب اصیل نیز شهرت دارند؛<ref>آیتی، تاریخ پیامبر اسلام،۱۳۷۸ش، ص۲؛ ارشادی، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، ۱۳۸۴ش، ص۵۰.</ref> هر چند برخی عرب بائده را عرب عاربه و اصیل دانسته و قحطانیان و عدنانیان را عرب مستعربه می‌دانند.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ج۲، ص۱۵۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۰۷.</ref>

برخی از محققان معتقدند که تقسیم عرب به دو شاخه اصلی قحطانی و عدنانی برای اولین بار در زمان [[خلیفه دوم]] برای پرداخت مستمری به وجود آمده است؛ هر چند اساس این تقسیم بندی، اصلی قدیمی بوده است؛<ref> علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶ق، ص۴۷۲؛ جعفریان، سیره رسول خدا(ص)، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۴.</ref> اما این تقسیم بندی در آثار نسب شناسان [[زمان جاهلیت]] به چشم نمی‌خورد و به گونه‌ای نتیجه چالش‌های حزبی عرب در روزگار اسلام است که برخی سعی نموده‌اند تا سبقه آن را به قبل از اسلام برگردانند.<ref> برای اطلاعات بیشتر رجوع کن به: علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶ق، ص۴۹۳- ۵۰۷.</ref>

===نسب شناسی===

قحطان بن عامر{{یادداشت|قحطان از ریشه قحط به معنای خشکسالی و نیامدن باران است. (فراهیدی، کتاب العین، قم، ج۳، ص۳۹.) برخی تلاش کرده‌اند که بین نام قحطان و ریشه این اسم پیوند ایجاد کنند که علت نامیده شدن وی به این نام را سخاوتمندی و از میان رفتن قحطی در زمان او دانسته‌اند.(دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ق، ص۵.)}} نیای بزرگ قحطانیان از نسل [[سام بن نوح]] است که فاصله‌ای در حدود چهار نسل با [[حضرت نوح(ع)]] داشت؛<ref>دیاربکری، تاریخ الخمیس، بیروت، ج۱، ص۹۸؛ یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۲۵.</ref> به همین جهت قحطانیان را عرب سامی نیز قلمداد می‌کنند.<ref>یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳ش، ج۱،ص۹۷.</ref> برخی قحطان را همان یقطان مذکور در [[تورات]] دانسته که اعراب به عربی قحطان تلفظ کردند.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱،ص۴.</ref>

برخی قحطان را پدر یمنیان دانسته‌<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۴؛ سهیلی، الروض الأنف، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۸۵.</ref> {{یادداشت|هر چند عده‌ای پسر او یعنی یعرب را پدر یمنیان می‌دانند (ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۵۸۷.) و حتی برخی معتقدند که یمن نام دیگر یعرب بوده و این سرزمین به نام او نامگذاری شده است.(ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۵۲، به نقل از ابن هشام.)}} و نسب کامل او را قحطان بن عابر بن شالخ بن أرفخشد بن سام بن نوح می‌دانند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱،ص۳۷.</ref> که البته گاه از پدر قحطان با نام فالغ نیز یاد شده است.<ref>دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۶.</ref> عده‌ای وی را از فرزندان [[حضرت هود(ع)]]<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷، ج۱، ص۴؛ فراهیدی، کتاب العین، قم، ج۳، ص۳۹.</ref> و حتی برخی او را برادر یا شخص حضرت هود(ع) دانسته‌اند.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ج۲، ص۱۵۶.</ref>  

قحطان را در کنار [[حضرت اسماعیل(ع)]] نیای تمامی اعراب دانسته‌اند<ref>حمیری کلایی، الاکتفاء، ۱۴۲۰ق، ج۱،ص۸.</ref> و برخی قحطان را از فرزندان حضرت اسماعیل(ع) دانسته و اسماعیل را به عنوان نیای تمامی اعراب می‌دانند.<ref>ماوردی، أعلام النبوة، ۱۴۰۹ق، ص۱۸۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ج۲، ص۱۵۶، به نقل از ابن اسحاق.</ref>  

عده‌ای از محققان در ارتباط با تنوع نسب قحطان، برخی از این انتساب‌ها را عاطفی و روانی دانسته‌ و معتقدند که نسب شناسان وابسته به قحطانیان این انتساب‌ها را برای رقابت با عدنانیان در مفاخرات قبیله‌گی که با ظهور [[اسلام]] و پیامبر(ص) از میان آنها به منزلت بالایی رسیده بودند، به وجود آورده تا خود را به برخی از پیامبران متصل کنند.<ref> علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ب۱۹۷۶ق، ص۳۵۶.</ref>

قحطان سی و یک پسر داشت که از میان آنان یعرب و نسل او از شهرت بیشتری برخوردار شدند.<ref>یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳، ج۱، ص۱۲۸.</ref>

[[عرب بائده]] به عنوان اقوام عربی قبل از قحطانیان با سردمداری [[قوم عاد]] در جنوب و [[قوم ثمود]] در شمال در کنار اقوامی همچون طسم و جدیس و [[عمالقه]] در نواحی جنوبی شبه جزیره زندگی می‌کردند.<ref> آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۳.</ref> در [[قرآن]] به سرنوشت عاد و ثمود و پیامبران آن اشاره شده است.<ref>داستان حضرت هود(ع) در سوره‌های اعراف، آیه ۶۰- ۷۲، هود، آیه ۵۰- ۶۰، ۸۹. شعراء، آیه۱۲۳- ۱۴۰. قصص حضرت صالح(ع) در سوره‌های اعراف، آیه۷۳- ۷۹، هود، آیه۶۱- ۶۸، شعراء، آیه۱۴۱- ۱۵۹.</ref> تمامی این قوم‌های عرب، پیش از آمدن فرزندان قحطان، هلاک گردیدند.<ref>یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳، ج۱، ص۱۲۷.</ref>

زبان نخستین قحطانیان را سریانی دانسته‌اند و اولین کسی که به زبان عربی سخن گفت، یعرب بن قحطان بود،<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵.</ref> به سبب آن که مادر یعرب از قثم عاد و یا عمالقه بود آنان کم‌کم با زبان مادری خود یعنی عربی تکلم کردند.<ref>دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۷؛ برای اطلاعات بیشتر در زمینه مبدأ زبان عربی رجوع کن به: بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵.</ref>

سبائیان به عنوان یکی از اقوام مهم قحطان و در عین حال صاحب قدرت و حکمرانی، شناخته می‌شوند<ref>حسینی، باده ناب، ۱۳۸۲ش، ص۳۱.</ref> که دارای تمدنی غنی و ایالت‌های پیشرفته بودند.<ref>یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۹۳.</ref> از این قوم به دو مناسبت در [[قرآن]] یاد شده است که یکی از موارد، در ارتباط با شکستن سد مأرب و [[سیل عرم]]<ref> سوره سبأ، آیه۱۵-۱۹</ref> و دیگری به مناسبت ذکر [[ملکه سبأ]] و نامه [[حضرت سلیمان(ع)]] به او<ref>سوره نمل، آیه۲۲-۲۳</ref> است.<ref>ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ج۲، ص۱۵۸.</ref> از جد بزرگ حکومت‌های سبا در منطقه یمن به فردی با همین نام و از فرزندان باواسطه قحطان و سپس یعرب یاد شده است.<ref>یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳، ج۱، ص۱۲۸.</ref> {{یادداشت| نام وی عبدالشمس بود؛ اما او را به‌واسطه جنگ و قتل‌ها و البته به اسارت گرفتن دشمنان با نام سبا (اسیر) می‌شناسند که از او به عنوان نیای سبائیان یاد می‌کنند. (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۱، ص۱۹۵.)}} برخی معتقدند که نخستین حکومت‌ها در یمن به دست سبائیان و نه لزوما قحطان و فرزندان او شکل گرفته است؛<ref> یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۱،ص۱۹۵.</ref> در هر حال پس از سبا، حمیر و کهلان به‌عنوان فرزندان او قدرت را به دست گرفتند؛<ref>آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۲.</ref> به‌گونه‌ای که عده‌ای معتقدند که تمامی اعراب جنوبی به این دو شخص برمی‌گردند.<ref> یوسفی غروی، تاریخ تحقیقی اسلام، ۱۳۸۳، ج۱، ص۱۲۹.</ref> قبایل معروف آنان از تیره حمیر، [[قضاعه|قُضاعه]] و زیدالجمهور بوده و همدان، طی، مذحج، [[قبیله کنده|کِنده]]، لخم، جذام، اَزد، [[اوس و خزرج|اوس و خَزرج]] از نسل کهلان هستند.<ref>حسینی، باده ناب، ۱۳۸۲ش، ص۲۴.</ref>

پیوند و علائق مشترک دینی و مقدس دانستن [[کعبه]] یکی از دلائل روابط دوستانه بین این دو گروه دانسته شده است؛ هر چند در بین آنها  رقابت‌هایی در زمینه مفاخرات قبیلگی وجود داشته <ref>علی، المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ب۱۹۷۶ق، ص۳۵۶.</ref> و اختلافات و جنگ‌هایی نیز مابین آنها گزارش شده است؛ از جمله درگیری بین قبیله خزاعه با [[قصی بن کلاب|قُصی بن کلاب]] از [[قریش]] برای گرفتن قدرت در [[مکه]] که منجر به شکست قبیله خزائه و فرمانروایی قریشیان بر مکه گردید<ref>حسینیان مقدم، مناسبات مکه و مدینه پیش از اسلام در چشم انداز روابط قحطانی- عدنانی، زمستان۱۳۸۱ش.</ref> و همچنین جنگ خزاز به‌عنوان یکی از جنگ‌های بزرگ و مهم در جاهلیت نیز میان قحطانیان و عدنانیان رخ داده است.<ref>برای اطلاعات بیشتر رجوع کن: حسینیان مقدم، مناسبات مکه و مدینه پیش از اسلام در چشم انداز روابط قحطانی- عدنانی، زمستان۱۳۸۱ش.</ref>

از میان قبیله‌های قحطانی، سابقه [[تشیع]] در قبائلی چون حمدانیان که مستقیما به دست آن حضرت [[مسلمان]] شده بودند و همچنین قبیله ربیعه بیشتر از بقیه قبائل بوده است؛<ref> محرمی، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان عصر غیبت صغری، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۵، ۱۹۴.</ref> به عنوان مثال [[مسعودی]] نویسنده کتاب [[مروج الذهب]] معتقد است که حتی یک نفر از قبیله حمدانیان نیز در لشکر [[معاویه]] حضور نداشت؛<ref> محرمی، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان عصر غیبت صغری، ۱۳۷۸ش، ص۱۹۴ به نقل از مسعودی.</ref> هرچند در میان برخی از قبائل قحطانی، اشخاصی که به مخالفت با امام پرداختند نیز وجود داشت؛ مانند [[اشعث بن قیس]] به عنوان یکی از بزرگان [[قبیله کنده|قبیله کِنده]]<ref>برای اطلاعات بیشتر رجوع کن: منتظرالقائم، جستاری در تاریخ قبیله کنده و نقش نخبگان آن، پائیز ۱۳۷۷ش؛ عبدی، سیاوش، قبیله کنده قبل از اسلام، زمستان۱۳۸۵. </ref> و یا برخی از قبائل قحطانی از [[خوارج]] پشتیبانی کردند.<ref> پژوهشکده تحقیقات اسلامی، مروری بر زندگانی فرماندهان اسلام، تهران، ص۷۱؛ کردی، پشتیبانی برخی از سران سیاسی عرب قحطانی از خوارج در سده اول و دوم هجری، پاییز و زمستان ۱۳۸۴.</ref>