پرش به محتوا

امیرکبیر: تفاوت میان نسخه‌ها

امیرکبیر (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۵ نوامبر ۲۰۱۷، ساعت ۰۹:۰۰

۲۲ بایت حذف‌شده ،  ‏۱۵ نوامبر ۲۰۱۷
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
دیداریویکی‌متن
جزبدون خلاصۀ ویرایش
خط ۵: خط ۵:
میرزا محمدتقی‌ خان (۱۲۲۲ هجری) فرزند «کربلایی قربان» متولد یکی از محله‌های «اراک» بود. پدرش در خانه «میرزا‌عیسی قائم‌مقام اول» به آشپزی اشتغال داشت. میرزا‌تقی‌خان پس از پدرش در دستگاه قائم‌مقام ثانی سمت پدر را حفظ کرد. میرزا تقی‌خان در ابتدای جوانی منشی و محرم اسرار «میرزا عیسی» ملقب به میرزا بزرگ پدر قائم‌مقام ثانی بود و بعد از فوت وی در خدمت پسرش درآمد و به‌ شغل کتابت مشغول شد و تا سال ۱۲۴۴ق. که قائم مقام او را به همراهی «خسرو میرزا» پسر ولیعهد به روسیه فرستاد، به منشی‌گری مشغول بود و پس از بازگشت از روسیه به لقب «مستوفی نظام» ملقب گردید. وی در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به مقام صدارت اعظمی و به دامادی خاندان سلطنت رسید. او با عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کرد.<ref>رضوی‌نژاد، ۱۳۷۷ ص۱۹-۲۱.</ref>
میرزا محمدتقی‌ خان (۱۲۲۲ هجری) فرزند «کربلایی قربان» متولد یکی از محله‌های «اراک» بود. پدرش در خانه «میرزا‌عیسی قائم‌مقام اول» به آشپزی اشتغال داشت. میرزا‌تقی‌خان پس از پدرش در دستگاه قائم‌مقام ثانی سمت پدر را حفظ کرد. میرزا تقی‌خان در ابتدای جوانی منشی و محرم اسرار «میرزا عیسی» ملقب به میرزا بزرگ پدر قائم‌مقام ثانی بود و بعد از فوت وی در خدمت پسرش درآمد و به‌ شغل کتابت مشغول شد و تا سال ۱۲۴۴ق. که قائم مقام او را به همراهی «خسرو میرزا» پسر ولیعهد به روسیه فرستاد، به منشی‌گری مشغول بود و پس از بازگشت از روسیه به لقب «مستوفی نظام» ملقب گردید. وی در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به مقام صدارت اعظمی و به دامادی خاندان سلطنت رسید. او با عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کرد.<ref>رضوی‌نژاد، ۱۳۷۷ ص۱۹-۲۱.</ref>


تحولات مهمی در زمان وی در شئون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی‌ و اجتماعی کشور رقم خورد؛ از جمله سنگ بنای مدرسه «دارالفنون» در اوایل سال ۱۲۶۶ق. به دست وی گذاشته شد و در روز یکشنبه پنجم ربیع‌ الاول سال ۱۲۶۸ق. از طرف ناصرالدین‌ شاه و رجال دولت گشایش یافت. مخالفان امیرکبیر اقدامات بسیاری علیه او انجام دادند و نزد شاه جوان قاجار از وی به بدگویی پرداختند و او در ‌‌نهایت برکنار، تبعید و به قتل رسید.<ref>رضوی‌نژاد، ۱۳۷۷ ص۱۹-۲۱.</ref>
تحولات مهمی در زمان وی در شئون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی‌ و اجتماعی کشور رقم خورد؛ از جمله سنگ بنای مدرسه «دارالفنون» در اوایل سال ۱۲۶۶ق. به دست وی گذاشته شد و در روز یکشنبه پنجم ربیع‌ الاول سال ۱۲۶۸ق. از طرف ناصرالدین‌ شاه و رجال دولت گشایش یافت. مخالفان امیرکبیر اقدامات بسیاری علیه او انجام دادند و نزد شاه جوان قاجار از وی به بدگویی پرداختند و او در نهایت برکنار، تبعید و به قتل رسید.<ref>رضوی‌نژاد، ۱۳۷۷ ص۱۹-۲۱.</ref>


==اقدامات و اصلاحات==
==اقدامات و اصلاحات==
=== سیاست‌های دینی و مذهبی===
=== سیاست‌های دینی و مذهبی===
گفته‌اند که امیرکبیر به لحاظ مذهبی، فردی مقیّد و معتقد بوده است. او ظواهر مذهب [[تشیع]] را که مذهب رسمی کشور بود، حرمت می گذاشت و احترام علمای دین را محفوظ می‌داشت ولی با برخی از رفتارهای دینی ایرانیان موافق نبود. به گفته­ اعتضادالسلطنه امیرکبیر [[زهد]] خشک را استهزاء می‌کرد. پاره‌ای از سیاستهای دولت وی نسبت به روحانیان را ناشی از دیدگاه وی در ضرورت کاستن اقتدار و نفوذ برخی از روحانیون شمرده‌اند. این سیاست، متوجه امام­ان جمعه‌ و شیخ­ الاسلام‌هایی بود که در افکار قاطبه­ مردم نفوذ داشته، مروج برخی از تفکرات بودند که به زعم امیر خرافه و کهنه ­پرستی به حساب می‌آمدند. از سوی دیگر، خانه و بیت این گروه از روحانیان، مصون و جای تحصن بود و از این راه اعمال قدرت و در سیاست مداخله می‌کردند. امیر چنین حق و مسئولیتی برای روحانیان نمی‌شناخت. به­ علاوه، نفوذ و رویه­ آن‌ها را مانع برخی از اصلاحات می‌دانست. امیر با توقیف و تبعید برخی از روحانیان متنفذ [[تبریز]] و منع بست و جلوگیری از [[تعزیه|تعزیه‌خوانی]] این سیاست را دنبال کرد.<ref>ينا، علي‌اكبر؛ تاريخ سياسی و ديپلماسی ايران، ۱۳۴۸، ص ۱۷۹.</ref>
گفته‌اند که امیرکبیر به لحاظ مذهبی، فردی مقید و معتقد بوده است. او ظواهر مذهب [[تشیع]] را که مذهب رسمی کشور بود، حرمت می‌گذاشت و احترام علمای دین را محفوظ می‌داشت ولی با برخی از رفتارهای دینی ایرانیان موافق نبود. به گفته­ اعتضادالسلطنه امیرکبیر [[زهد]] خشک را استهزاء می‌کرد. پاره‌ای از سیاستهای دولت وی نسبت به روحانیان را ناشی از دیدگاه وی در ضرورت کاستن اقتدار و نفوذ برخی از روحانیون شمرده‌اند. این سیاست، متوجه امام­ان جمعه‌ و شیخ­ الاسلام‌هایی بود که در افکار قاطبه­ مردم نفوذ داشته، مروج برخی از تفکرات بودند که به زعم امیر خرافه و کهنه ­پرستی به حساب می‌آمدند. از سوی دیگر، خانه و بیت این گروه از روحانیان، مصون و جای تحصن بود و از این راه اعمال قدرت و در سیاست مداخله می‌کردند. امیر چنین حق و مسئولیتی برای روحانیان نمی‌شناخت. به­ علاوه، نفوذ و رویه­ آن‌ها را مانع برخی از اصلاحات می‌دانست. امیر با توقیف و تبعید برخی از روحانیان متنفذ [[تبریز]] و منع بست و جلوگیری از [[تعزیه|تعزیه‌خوانی]] این سیاست را دنبال کرد.<ref>ینا، علی‌اکبر؛ تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، ۱۳۴۸، ص۱۷۹.</ref>


امیرکبیر چند مسجد و مدرسه دینی ساخت؛ از جمله مدرسه شیخ عبدالحسین در بازار تهران. او ساختمان امام‌زاده زید تهران را بنا کرد و طی یک دستور چاپخانه‌ها را از چاپ آیات قرآنی بر کاغذهای باطله منع کرد تا مبادا به [[قرآن]] اهانت گردد. در این دوره، در برخی از مناطق اراذل و اوباش مست کرده و عربده می کشیدند و زنان و دختران پس از غروب آفتاب از ترس حمله آن ها جرأت بیرون آمدن از خانه را نداشتند. گاهی اوقات مردان مست در چهارسوق‌ها قمه خود را از غلاف بیرون می کشیدند و عبور و مرور را قطع می کردند. امیر در دوره صدارت خود میگساری را ممنوع کرد و مجازات های سختی برای قانون شکنان در نظر گرفت.<ref>نک: اکبر هاشمی رفسنجانی، امیر کبیر چاپ دوازدهم، قم جامعه مدرسین، ۷۳ ص ۱۲۶.</ref>
امیرکبیر چند مسجد و مدرسه دینی ساخت؛ از جمله مدرسه شیخ عبدالحسین در بازار تهران. او ساختمان امام‌زاده زید تهران را بنا کرد و طی یک دستور چاپخانه‌ها را از چاپ آیات قرآنی بر کاغذهای باطله منع کرد تا مبادا به [[قرآن]] اهانت گردد. در این دوره، در برخی از مناطق اراذل و اوباش مست کرده و عربده می‌کشیدند و زنان و دختران پس از غروب آفتاب از ترس حمله آن‌ها جرأت بیرون آمدن از خانه را نداشتند. گاهی اوقات مردان مست در چهارسوق‌ها قمه خود را از غلاف بیرون می‌کشیدند و عبور و مرور را قطع می‌کردند. امیر در دوره صدارت خود میگساری را ممنوع کرد و مجازات‌های سختی برای قانون شکنان در نظر گرفت.<ref>نک: اکبر هاشمی رفسنجانی، امیر کبیر چاپ دوازدهم، قم جامعه مدرسین، ۷۳ ص۱۲۶.</ref>


====مبارزه با فرقه‌گرایی و انحرافات دینی====
====مبارزه با فرقه‌گرایی و انحرافات دینی====
{{اصلی| بابیت}}
{{اصلی| بابیت}}
*[[علی محمد باب]] در سال (۱۲۶۰ه. ق) یعنی اواخر سلطنت محمدشاه، ادعای [[مهدویت]] کرده و جماعتی را پیرو خود گردانید. در پی شورش‌هایی که در دوران امیر کبیر به وقوع پیوست، باب به دستور امیرکبیر کشته شد، اما بابی­‌های یزد، کرمان، زنجان و مازندران از قتل باب باخبر شده و به خون خواهی او قیام کردند حتی مصمم شدند که امیرکبیر و ناصرالدین شاه را به قتل برسانند. امیر با سرعت تمام شورش‌ها را خواباند.<ref>محمدامیر شیخ نوری، فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر، ص ۴۴۸.</ref>
*[[علی محمد باب]] در سال (۱۲۶۰ه. ق) یعنی اواخر سلطنت محمدشاه، ادعای [[مهدویت]] کرده و جماعتی را پیرو خود گردانید. در پی شورش‌هایی که در دوران امیر کبیر به وقوع پیوست، باب به دستور امیرکبیر کشته شد، اما بابی­‌های یزد، کرمان، زنجان و مازندران از قتل باب باخبر شده و به خون خواهی او قیام کردند حتی مصمم شدند که امیرکبیر و ناصرالدین شاه را به قتل برسانند. امیر با سرعت تمام شورش‌ها را خواباند.<ref>محمدامیر شیخ نوری، فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر، ص۴۴۸.</ref>


*یکی از کارهای امیر شکستن [[بست نشینی]] بود که گاه به وجهه مذهبی کشور آسیب می‌رساند. در آن زمان در ایران معمول بود عناصر شرور و آشوب ­طلب و جانی برای فرار از مجازات به سفارت­خانه‌های خارجی یا به خانه مجتهدین یا [[حرم حضرت عبدالعظیم]] و [[حرم حضرت معصومه|حرم حضرت معصومه]] در [[قم]] پناهنده می‌شدند، امیرکبیر با صدور فرمانی در ۱۲۶۶ق اساس بست­ نشینی را از بین برد و به عمال دولت دستور داد هر مجرمی را در هر کجا که باشد دستگیر کرده و به مجازات برسانند.<ref> بينا، علي‌اكبر؛ تاريخ سياسي و ديپلماسي ايران، ص ۱۷۹-۱۸۰</ref>
*یکی از کارهای امیر شکستن [[بست نشینی]] بود که گاه به وجهه مذهبی کشور آسیب می‌رساند. در آن زمان در ایران معمول بود عناصر شرور و آشوب ­طلب و جانی برای فرار از مجازات به سفارت­خانه‌های خارجی یا به خانه مجتهدین یا [[حرم حضرت عبدالعظیم]] و [[حرم حضرت معصومه|حرم حضرت معصومه]] در [[قم]] پناهنده می‌شدند، امیرکبیر با صدور فرمانی در ۱۲۶۶ق اساس بست­ نشینی را از بین برد و به عمال دولت دستور داد هر مجرمی را در هر کجا که باشد دستگیر کرده و به مجازات برسانند.<ref> بینا، علی‌اکبر؛ تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، ص۱۷۹-۱۸۰</ref>


===سیاست مالی===
===سیاست مالی===
کاستن از مخارج دولت از برنامه‌های جدی امیرکبیر بود. او هیأتی از مستوفیان(مسئولان دریافت مالیات) را تحت­ نظر مستوفی­ الممالک آشتیانی (وزیر استیفاء) تشکیل داد. این هیأت پس از رسیدگی‌های لازم، کمبود عایدات را نسبت به هزینه‌های مستمر، یک ­میلیون تومان تشخیص داد. امیرکبیر برای خاتمه دادن به بحران مالی و متوازن ساختن عایدات خزانه دستور داد به تناسب از حقوق و مقرری کارکنان دولت کاسته شود و این عمل را از حقوق خود گرفته تا کوچک­‌ترین مستخدمین اجرا کرد. علاوه ­بر آن مستمری‌های سنگین شاهزادگان، علما، سادات و متنفذین را قطع کرد و برای شاه مقرری ماهانه ای در حدود هزار تومان تعیین نمود.<ref>مدني، سيد جلال­الدين؛ ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۲۳۲.</ref>
کاستن از مخارج دولت از برنامه‌های جدی امیرکبیر بود. او هیأتی از مستوفیان(مسئولان دریافت مالیات) را تحت­ نظر مستوفی­ الممالک آشتیانی (وزیر استیفاء) تشکیل داد. این هیأت پس از رسیدگی‌های لازم، کمبود عایدات را نسبت به هزینه‌های مستمر، یک ­میلیون تومان تشخیص داد. امیرکبیر برای خاتمه دادن به بحران مالی و متوازن ساختن عایدات خزانه دستور داد به تناسب از حقوق و مقرری کارکنان دولت کاسته شود و این عمل را از حقوق خود گرفته تا کوچک­‌ترین مستخدمین اجرا کرد. علاوه ­بر آن مستمری‌های سنگین شاهزادگان، علما، سادات و متنفذین را قطع کرد و برای شاه مقرری ماهانه‌ای در حدود هزار تومان تعیین نمود.<ref>مدنی، سید جلال­الدین؛ ۱۳۶۵، ج ۱، ص۲۳۲.</ref>


برنامه دیگر دیگر امیرکبیر سامان دادن به عایدات بود. او مالیات عقب­‌افتاده حکام ولایات و خوانین محلی را وصول کرد و زمین‌های مزروع را از نو مورد ارزشیابی قرار داد؛ زیرا آخرین بار ۸۰ سال پیش از آن در زمان کریم­ خان زند اراضی را ارزشیابی کرده بودند و از آن وقت تغییر فاحشی در قیمت زمین و دیگر اموال منقول رخ داده بود.<ref>آدميت، فريدون؛ ۱۳۴۸، ص ۲۶۱-۲۸۹.</ref>
برنامه دیگر دیگر امیرکبیر سامان دادن به عایدات بود. او مالیات عقب­‌افتاده حکام ولایات و خوانین محلی را وصول کرد و زمین‌های مزروع را از نو مورد ارزشیابی قرار داد؛ زیرا آخرین بار ۸۰ سال پیش از آن در زمان کریم­ خان زند اراضی را ارزشیابی کرده بودند و از آن وقت تغییر فاحشی در قیمت زمین و دیگر اموال منقول رخ داده بود.<ref>آدمیت، فریدون؛ ۱۳۴۸، ص۲۶۱-۲۸۹.</ref>


====امور نظامی و امنیتی====
====امور نظامی و امنیتی====
===تشکیل ارتش نوین===
===تشکیل ارتش نوین===
[[پرونده:امیرکبیر و جمعی از رجال قاجار در کنار ناصرالدین شاه.jpg|بندانگشتی|امیرکبیر و جمعی از رجال قاجار در کنار ناصرالدین شاه.]]
[[پرونده:امیرکبیر و جمعی از رجال قاجار در کنار ناصرالدین شاه.jpg|بندانگشتی|امیرکبیر و جمعی از رجال قاجار در کنار ناصرالدین شاه.]]
امیرکبیر برای اصلاح وضع نظامی ایران، وزارت جنگ را شخصا برعهده گرفت و یک مدرسه­ نظامی در [[تهران]] تأسیس و معلمان و مربیان نظامی از کشورهای بی‌طرف برای تعلیم افسران استخدام کرد.<ref>هوشنگ مهدوي، عبدالرضا؛ ۱۳۵۵، ص ۲۶۵.</ref> لباس نظامیان را متحدالشکل کرد. این لباس شبیه لباس نظامیان اطریشی بود. او برای تأمین اسلحه­ مورد نیاز چند کارخانه اسلحه سازی در [[اصفهان]]، [[شیراز]] و تهران به راه انداخت. بنای عمارت توپخانه به دستور امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ق آغاز شد. ساختمان سربازخانه‌ها در خارج از شهر‌ها و بنای قراولخانه‌ها در داخل شهر‌ها و سر راه­‌ها، شروع به ساختن شد. از دیگر اقدامات، ساختن قلعه‌های نظامی در محل‌های سوق­‌الجیشی و ایجاد پادگان‌های دائمی بود. <ref>آدميت، فريدون؛ ۱۳۴۸، ص ۲۹۹-۲۸۰. </ref> از دیگر اصلاحات امیرکبیر، تشکیل نیروی دریایی در خلیج فارس و خریداری کشتی از دولت انگلیس بود. <ref>اقبال آشتياني، عباس؛ ميرزا تقي­خ ان اميركبير، ۱۳۴۰. ص ۱۹۷.</ref>
امیرکبیر برای اصلاح وضع نظامی ایران، وزارت جنگ را شخصا برعهده گرفت و یک مدرسه­ نظامی در [[تهران]] تأسیس و معلمان و مربیان نظامی از کشورهای بی‌طرف برای تعلیم افسران استخدام کرد.<ref>هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ ۱۳۵۵، ص۲۶۵.</ref> لباس نظامیان را متحدالشکل کرد. این لباس شبیه لباس نظامیان اطریشی بود. او برای تأمین اسلحه­ مورد نیاز چند کارخانه اسلحه سازی در [[اصفهان]]، [[شیراز]] و تهران به راه‌انداخت. بنای عمارت توپخانه به دستور امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ق آغاز شد. ساختمان سربازخانه‌ها در خارج از شهر‌ها و بنای قراولخانه‌ها در داخل شهر‌ها و سر راه­‌ها، شروع به ساختن شد. از دیگر اقدامات، ساختن قلعه‌های نظامی در محل‌های سوق­‌الجیشی و ایجاد پادگان‌های دائمی بود.<ref>آدمیت، فریدون؛ ۱۳۴۸، ص۲۹۹-۲۸۰. </ref> از دیگر اصلاحات امیرکبیر، تشکیل نیروی دریایی در خلیج فارس و خریداری کشتی از دولت انگلیس بود.<ref>اقبال آشتیانی، عباس؛ میرزا تقی­ خان امیرکبیر، ۱۳۴۰. ص۱۹۷.</ref>
====نظام اطلاعاتی و امنیتی====
====نظام اطلاعاتی و امنیتی====
در دولت امیرکبیر دستگاه خفیه­‌نویسی و اطلاعاتی نسبتا وسیع و منظم بود. امیر ماموران بسیاری گماشته بود تا گزارش‌های منظمی از آنچه در شهرها و ولایات و دستگاههای دیوانی و لشکری و حتی سفارتخانه‌های خارجی می‌گذشته، مستقیم برای او فرستند. دستگاه اطلاعاتی امیرکبیر در سه جهت اصلی کار می‌کرده است: ۱- خبرگیری از وضع ولایات و فعالیتهای مأموران دیوانی و لشکری به خصوص برای جلوگیری از رشوه­‌گیری و نیز جلوگیری از تعدی مالیاتی و دستبرد به حقوق طبقه روستائی؛ ۲- گزارش وقایع شهری به ویژه از لحاظ نظم و امنیت عمومی؛ ۳- مراقبت از فعالیت سفارتخانه‌های خارجی در تهران.<ref>روشني زعفرانلو، قدرت­ الله؛ ۱۳۵۴. ص۷۸-۶۹.</ref>
در دولت امیرکبیر دستگاه خفیه­‌نویسی و اطلاعاتی نسبتا وسیع و منظم بود. امیر ماموران بسیاری گماشته بود تا گزارش‌های منظمی از آنچه در شهرها و ولایات و دستگاههای دیوانی و لشکری و حتی سفارتخانه‌های خارجی می‌گذشته، مستقیم برای او فرستند. دستگاه اطلاعاتی امیرکبیر در سه جهت اصلی کار می‌کرده است: ۱- خبرگیری از وضع ولایات و فعالیتهای مأموران دیوانی و لشکری به خصوص برای جلوگیری از رشوه­‌گیری و نیز جلوگیری از تعدی مالیاتی و دستبرد به حقوق طبقه روستائی؛ ۲- گزارش وقایع شهری به ویژه از لحاظ نظم و امنیت عمومی؛ ۳- مراقبت از فعالیت سفارتخانه‌های خارجی در تهران.<ref>روشنی زعفرانلو، قدرت­ الله؛ ۱۳۵۴. ص۷۸-۶۹.</ref>


===امور قضایی و برخورد با جرم===
===امور قضایی و برخورد با جرم===
اصلاحات امیرکبیر نظام دادگستری ایران را در چند جهت پوشش داد: اصلاح محضر شرع، بنای دیوان­خانه عدالت، رسیدگی به دادخواهی مردم علیه دولت، آئین جدید دادخواهی اقلیت‌های مذهبی،<ref>آدميت، فريدون؛ امیرکبیر و ایران. ص ۳۰۰-۳۰۹.</ref>و برانداختن رسم شکنجه متهم و مجرم.<ref>رضاقلي، علي؛ جامعه ­شناسي نخبه­ كشي، ۱۱۲-۱۲۱.</ref>
اصلاحات امیرکبیر نظام دادگستری ایران را در چند جهت پوشش داد: اصلاح محضر شرع، بنای دیوان­خانه عدالت، رسیدگی به دادخواهی مردم علیه دولت، آئین جدید دادخواهی اقلیت‌های مذهبی،<ref>آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران. ص۳۰۰-۳۰۹.</ref>و برانداختن رسم شکنجه متهم و مجرم.<ref>رضاقلی، علی؛ جامعه ­شناسی نخبه­ کشی، ۱۱۲-۱۲۱.</ref>


قضاوت میان مرافعات و منازعات مردم و رسیدگی به جرم، در دوره امیرکبیر به عالمان دینی و مجتهدان بزرگ سپرده شد. گفته‌اند که او در اجرای احکام طبق شرع و قانون، بسیار حساس بود، چنانکه نقل شده است که وقتی خادم امیرکبیر را نزد شیخ عبدالرحیم بروجردی قاضی محکمه بردند، شیخ پس از احراز جرم به امیر کبیر نوشت، او مجرم است شما به مصلحت خود با او برخورد کنید. امیرکبیر بدین رو که شیخ بروجردی در اجرای حکم، او را ملاحظه کرده، وی را عزل و شیخ عبدالحسین تهرانی را به جایش منصوب نمود.<ref>اکبر هاشمی رفسنجانی، امیر کبیر چاپ دوازدهم، قم جامعه مدرسین، ۷۳، ص ۱۳۲.</ref>
قضاوت میان مرافعات و منازعات مردم و رسیدگی به جرم، در دوره امیرکبیر به عالمان دینی و مجتهدان بزرگ سپرده شد. گفته‌اند که او در اجرای احکام طبق شرع و قانون، بسیار حساس بود، چنانکه نقل شده است که وقتی خادم امیرکبیر را نزد شیخ عبدالرحیم بروجردی قاضی محکمه بردند، شیخ پس از احراز جرم به امیر کبیر نوشت، او مجرم است شما به مصلحت خود با او برخورد کنید. امیرکبیر بدین رو که شیخ بروجردی در اجرای حکم، او را ملاحظه کرده، وی را عزل و شیخ عبدالحسین تهرانی را به جایش منصوب نمود.<ref>اکبر هاشمی رفسنجانی، امیر کبیر چاپ دوازدهم، قم جامعه مدرسین، ۷۳، ص۱۳۲.</ref>


===اخلاق و کردار مدنی===
===اخلاق و کردار مدنی===
امیرکبیر به مبارزه با نادرستی و رشوه ­خواری پرداخت. رشوه ­خواری به مفهوم کلی شامل پیشکش (وزیران و بزرگان می‌دادند و می‌گرفتند)، مداخل (دیوانیان می‌گرفتند) و سیورسات (لشکریان می‌گرفتند) می‌شد؛ که امیرکبیر همه را ممنوع اعلام کرد. هرزگی و قمه‌کشی و لوطی­ بازی هم در شهر‌ها رواج داشت که امیرکبیر سعی در کنترل آن‌ها کرد. مسؤلیت امنیت شهر‌ها به عهده قراولخانه سپرده شد. همچنین القاب دیوانی را حذف کرد.<ref>نیز آدميت، فريدون؛ امیرکبیر و ایران، صص ۳۲۳–۳۱۰.</ref>
امیرکبیر به مبارزه با نادرستی و رشوه ­خواری پرداخت. رشوه ­خواری به مفهوم کلی شامل پیشکش (وزیران و بزرگان می‌دادند و می‌گرفتند)، مداخل (دیوانیان می‌گرفتند) و سیورسات (لشکریان می‌گرفتند) می‌شد؛ که امیرکبیر همه را ممنوع اعلام کرد. هرزگی و قمه‌کشی و لوطی­ بازی هم در شهر‌ها رواج داشت که امیرکبیر سعی در کنترل آن‌ها کرد. مسؤلیت امنیت شهر‌ها به عهده قراولخانه سپرده شد. همچنین القاب دیوانی را حذف کرد.<ref>نیز آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران، صص ۳۲۳–۳۱۰.</ref>


===امور شهر و خدمات شهری===
===امور شهر و خدمات شهری===
[[پرونده:دارالفنون.jpg|بندانگشتی]]
[[پرونده:دارالفنون.jpg|بندانگشتی]]
امیرکبیر در این مورد کارهای زیادی انجام داد. آبله­ کوبی (واکسن زدن) را در سر تا سر ایران مرسوم ساخت و رساله‌ای در این باب از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه و چاپ کرد و آبله­ کوبانی به نواحی مرزی (برای مسافران تازه وارد) و ولایات فرستاد. آفت دیگر وبا بود که غیر از مقاله‌هایی که در وقایع­الاتفاقیه نوشته می‌شد، جزوه­ «قواعد معالجه وبا» راجع به چگونگی این بیماری و جلوگیری از سرایت آن نوشته شد و میان روحانیون و سر‌شناسان محله‌های شهر پخش شد و به ­علاوه برای محافظت ممالک محروسه (شهر‌ها و ایالات کشور) از آلودگی وبا، در مرز‌ها قاعده­ قرنطینه گذارده شد که مسافران را چند روز در آنجا نگاه دارند و دود بدهند و بعد روانه شوند. تأسیس مریض­خانه با توانایی درمان ۴۰۰ بیمار و مجهز به داروخانه، ارسال پزشک به ولایات، دادن تصدیق طبابت به پزشکان، جمع آوری گدایان، رفع کم آبی تهران از طریق جاری کردن رودخانه کرج به شهر، تأسیس چاپارخانه برای نامه‌های پستی، ایجاد تذکره­ چاپی برای مسافرت ایرانیان، قانون بلیط دروازه برای مسافرت از تهران برای حفظ امنیت، ساختن بنای تیمچه (سرای اتابکیه)، بازار امیر، میدان توپخانه، عمارت توپخانه و سبزه ­میدان در تهران و آثار دیگر در اصفهان از دیگر اقدامات بود.<ref> آدميت، فريدون؛ امیرکبیر و ایران، صص ۳۳۷–۳۲۴.</ref>
امیرکبیر در این مورد کارهای زیادی انجام داد. آبله­ کوبی (واکسن زدن) را در سر تا سر ایران مرسوم ساخت و رساله‌ای در این باب از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه و چاپ کرد و آبله­ کوبانی به نواحی مرزی (برای مسافران تازه وارد) و ولایات فرستاد. آفت دیگر وبا بود که غیر از مقاله‌هایی که در وقایع­الاتفاقیه نوشته می‌شد، جزوه­ «قواعد معالجه وبا» راجع به چگونگی این بیماری و جلوگیری از سرایت آن نوشته شد و میان روحانیون و سر‌شناسان محله‌های شهر پخش شد و به ­علاوه برای محافظت ممالک محروسه (شهر‌ها و ایالات کشور) از آلودگی وبا، در مرز‌ها قاعده­ قرنطینه گذارده شد که مسافران را چند روز در آنجا نگاه دارند و دود بدهند و بعد روانه شوند. تأسیس مریض­خانه با توانایی درمان ۴۰۰ بیمار و مجهز به داروخانه، ارسال پزشک به ولایات، دادن تصدیق طبابت به پزشکان، جمع آوری گدایان، رفع کم آبی تهران از طریق جاری کردن رودخانه کرج به شهر، تأسیس چاپارخانه برای نامه‌های پستی، ایجاد تذکره­ چاپی برای مسافرت ایرانیان، قانون بلیط دروازه برای مسافرت از تهران برای حفظ امنیت، ساختن بنای تیمچه (سرای اتابکیه)، بازار امیر، میدان توپخانه، عمارت توپخانه و سبزه ­میدان در تهران و آثار دیگر در اصفهان از دیگر اقدامات بود.<ref> آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران، صص ۳۳۷–۳۲۴.</ref>


===دانش و فرهنگ جدید===
===دانش و فرهنگ جدید===
*تأسیس دارالفنون:
*تأسیس دارالفنون:


با توجه به نتایج و رفتار بد زعمای دولت انگلیس نسبت به شاگردانی که در زمان [[عباس­ میرزا]] و سپس در دوره­ [[محمدشاه]] برای تحصیل به انگلیس اعزام شده بودند، امیرکبیر چنین تشخیص داد که تأسیس مدرسه‌ای در خود کشور و استخدام معلم از خارج با صرفه‌تر و مفید‌تر خواهد بود. به ­همین منظور در سال ۱۲۶۶ق مقدمات افتتاح مدرسه‌ای که در آن جوانان ایرانی بتوانند با علوم جدید و صنایع اروپایی آشنایی پیدا کنند فراهم ساخت تا در آنجا مانند مدارس پلی­تکنیک آن زمان تمام علوم و صنایع و فنون نظامی تدریس شود. به ­همین مناسبت اسم مدرسه را دارالفنون گذاشت. در سال اول تأسیس مدرسه مطابق شرح وقایع ­التفاقیه ۱۰۵ نفر شاگرد داشته و در هفت رشته به قرار زیر مشغول تحصیل بودند. ۲۶ نفر توپخانه، ۲۰ نفر طب، ۲۰ نفر پیاده نظام، ۵ نفر سواره نظام، ۱۲ نفر مهندسی، ۷ نفر داروسازی، ۵ نفر معدن­‌شناسی.<ref>آدميت، فريدون؛ امیبرکبیر و ایران، ص ۳۷۱–۳۶۲. </ref>
با توجه به نتایج و رفتار بد زعمای دولت انگلیس نسبت به شاگردانی که در زمان [[عباس­ میرزا]] و سپس در دوره­ [[محمدشاه]] برای تحصیل به انگلیس اعزام شده بودند، امیرکبیر چنین تشخیص داد که تأسیس مدرسه‌ای در خود کشور و استخدام معلم از خارج با صرفه‌تر و مفید‌تر خواهد بود. به ­همین منظور در سال ۱۲۶۶ق مقدمات افتتاح مدرسه‌ای که در آن جوانان ایرانی بتوانند با علوم جدید و صنایع اروپایی آشنایی پیدا کنند فراهم ساخت تا در آنجا مانند مدارس پلی­تکنیک آن زمان تمام علوم و صنایع و فنون نظامی تدریس شود. به ­همین مناسبت اسم مدرسه را دارالفنون گذاشت. در سال اول تأسیس مدرسه مطابق شرح وقایع ­التفاقیه ۱۰۵ نفر شاگرد داشته و در هفت رشته به قرار زیر مشغول تحصیل بودند. ۲۶ نفر توپخانه، ۲۰ نفر طب، ۲۰ نفر پیاده نظام، ۵ نفر سواره نظام، ۱۲ نفر مهندسی، ۷ نفر داروسازی، ۵ نفر معدن­‌شناسی.<ref>آدمیت، فریدون؛ امیبرکبیر و ایران، ص۳۷۱–۳۶۲. </ref>
[[پرونده:تصویری از روزنامه وقایع التفاقیه.jpg|بندانگشتی|تصویری از روزنامه وقایع التفاقیه.]]
[[پرونده:تصویری از روزنامه وقایع التفاقیه.jpg|بندانگشتی|تصویری از روزنامه وقایع التفاقیه.]]
*روزنامه­ وقایع­ التفاقیه:
*روزنامه­ وقایع­ التفاقیه:


امیرکبیر برای بیداری افکار و اطلاع مردم از جریان امور مملکتی تصمیم گرفت روزنامه‌ای در تهران دایر نماید. به­ دستور امیر روزنامه وقایع ­التفاقیه تأسیس یافت. اولین شماره­ی آن در روز جمعه ۵ ربیع­ الثانی۱۲۶۷ق در تهران به اسم روزنامچه­ اخبار دارالخلافه تهران منتشر شد ولی شماره­ دوم بنام روزنامه­ وقایع ­التفاقیه انتشار یافت و بعد‌ها تحت عناوین روزنامه­ دولت علیّه­ ایران، روزنامه­ ایران، روزنامه­ رسمی دولت ایران طبع و توزیع گردید.<ref>آدميت، فريدون؛ امیرکبیر و ایران، ص ۳۸۰-۳۷۲.</ref>
امیرکبیر برای بیداری افکار و اطلاع مردم از جریان امور مملکتی تصمیم گرفت روزنامه‌ای در تهران دایر نماید. به­ دستور امیر روزنامه وقایع ­التفاقیه تأسیس یافت. اولین شماره­ی آن در روز جمعه ۵ ربیع­ الثانی۱۲۶۷ق در تهران به اسم روزنامچه­ اخبار دارالخلافه تهران منتشر شد ولی شماره­ دوم بنام روزنامه­ وقایع ­التفاقیه انتشار یافت و بعد‌ها تحت عناوین روزنامه­ دولت علیه­ ایران، روزنامه­ ایران، روزنامه­ رسمی دولت ایران طبع و توزیع گردید.<ref>آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران، ص۳۸۰-۳۷۲.</ref>


=== سیاست‌های اقتصادی===
=== سیاست‌های اقتصادی===
====صنعت جدید====
====صنعت جدید====
امیر برای فنون غربی ارزش بسزایی قائل بود و به تأثیر اقتصادی آن پی ‌برده بود و یکی از مواد مهم برنامه­ او در ترقی ایران ایجاد صنایع جدید بود. نقشه­ی امیر در بنای صنعت ملی شامل استخراج معادن، ایجاد کارخانه‌های مختلف، استخدام استادان فنی از انگلیس یا پروس، فرستادن صنعت­کاران به روسیه، خرید کارخانه از فرنگ و حمایت از محصولات داخلی بود. به همین خاطر او فرمان آزادی استخراج معادن برای اتباع ایرانی را صادر کرد. و دولت و مردم هر دو به این کار دست زدند. افزایش تولید معادن مستلزم آموزش اصول فنی جدید بود. پس برای مدرسه­ دارالفنون استادان معدن­‌شناس از اطریش استخدام کرد. برای ترقی صنعت از پشتیبانی و کمک به اهل فن هیچ دریغ نمی‌کرد.<ref>آدميت، فريدون؛ امیرکبیر و ایران، ص ۳۹۵–۳۹۱.</ref>
امیر برای فنون غربی ارزش بسزایی قائل بود و به تأثیر اقتصادی آن پی ‌برده بود و یکی از مواد مهم برنامه­ او در ترقی ایران ایجاد صنایع جدید بود. نقشه­ی امیر در بنای صنعت ملی شامل استخراج معادن، ایجاد کارخانه‌های مختلف، استخدام استادان فنی از انگلیس یا پروس، فرستادن صنعت­کاران به روسیه، خرید کارخانه از فرنگ و حمایت از محصولات داخلی بود. به همین خاطر او فرمان آزادی استخراج معادن برای اتباع ایرانی را صادر کرد. و دولت و مردم هر دو به این کار دست زدند. افزایش تولید معادن مستلزم آموزش اصول فنی جدید بود. پس برای مدرسه­ دارالفنون استادان معدن­‌شناس از اطریش استخدام کرد. برای ترقی صنعت از پشتیبانی و کمک به اهل فن هیچ دریغ نمی‌کرد.<ref>آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران، ص۳۹۵–۳۹۱.</ref>


====کشاورزی====
====کشاورزی====
ایمنی اجتماعی و حفظ حقوق کشاورزان دو عامل اصلی ترقی کشاورزی بود. با برانداختن آئین کهنه سیورسات و حمایت از روستائیان، میزان تولید مواد کشاورزی افزایش یافت و کشت محصولات تازه‌ای نیز آغاز گردید. بنای سد ناصری بر رودخانه­ کرخه، ایجاد پل شوش‌‌تر، رواج کشت نیشکر، بنای سد تازه­ گرگان، و زراعت پنبه­ آمریکایی از دیگر کارهای امیرکبیر است.<ref> آدميت، فريدون؛ امیرکبیر و ایران، ص ۴۱۴.</ref>
ایمنی اجتماعی و حفظ حقوق کشاورزان دو عامل اصلی ترقی کشاورزی بود. با برانداختن آئین کهنه سیورسات و حمایت از روستائیان، میزان تولید مواد کشاورزی افزایش یافت و کشت محصولات تازه‌ای نیز آغاز گردید. بنای سد ناصری بر رودخانه­ کرخه، ایجاد پل شوشتر، رواج کشت نیشکر، بنای سد تازه­ گرگان، و زراعت پنبه­ آمریکایی از دیگر کارهای امیرکبیر است.<ref> آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران، ص۴۱۴.</ref>


====اقتصاد ملی در برخورد با اقتصاد استعمار====
====اقتصاد ملی در برخورد با اقتصاد استعمار====
محور سیاست امیر را حمایت اقتصاد ملی می‌ساخت. جوهر اندیشه­ اقتصادی او این بود که صنعت داخلی ترقی پذیرد و صادرات افزایش یابد و بازار کالای فرنگی محدود شود. اساس اقتصاد بازرگانی خارجی ما بر آزادی تجارت قرار گرفته بود اما این وضع زاده­ شده­ طبیعی اقتصاد ایران نبود، بلکه شکست سیاسی نظام سرمایه­ داری انگلیس و روس آن­را بر ما تحمیل کرده بود. ارقام اصلی تجارت ما را واردات و صادرات به سه کشور انگلیس، روسیه و عثمانی تشکیل می‌داد اما از نظر کیفیت و کمیت، تعادل و هماهنگی وجود نداشت. که امیر جلوی این وادرات بی‌رویه را گرفت. مثلا در زمان محمدشاه کالای وارداتی ایران از انگلیس به سالی یک میلیون لیره رسید. بعد از میزان آن کاسته شد و در سال۱۲۶۷ هنگام صدارت امیرکبیر به نصف آن تقلیل یافت.<ref>بينا، علي‌اكبر؛ تاريخ سياسي و ديپلماسي ايران، ص۱۳۴۸.</ref>
محور سیاست امیر را حمایت اقتصاد ملی می‌ساخت. جوهر اندیشه­ اقتصادی او این بود که صنعت داخلی ترقی پذیرد و صادرات افزایش یابد و بازار کالای فرنگی محدود شود. اساس اقتصاد بازرگانی خارجی ما بر آزادی تجارت قرار گرفته بود اما این وضع زاده­ شده­ طبیعی اقتصاد ایران نبود، بلکه شکست سیاسی نظام سرمایه­ داری انگلیس و روس آن­را بر ما تحمیل کرده بود. ارقام اصلی تجارت ما را واردات و صادرات به سه کشور انگلیس، روسیه و عثمانی تشکیل می‌داد اما از نظر کیفیت و کمیت، تعادل و هماهنگی وجود نداشت. که امیر جلوی این وادرات بی‌رویه را گرفت. مثلا در زمان محمدشاه کالای وارداتی ایران از انگلیس به سالی یک میلیون لیره رسید. بعد از میزان آن کاسته شد و در سال۱۲۶۷ هنگام صدارت امیرکبیر به نصف آن تقلیل یافت.<ref>بینا، علی‌اکبر؛ تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، ص۱۳۴۸.</ref>


==تبعید و قتل==
==تبعید و قتل==
خط ۶۶: خط ۶۶:
اصلاحات امیرکبیر موقعیت برخی از سفارتخانه‌ها و درباریان را متزلزل کرد و آن‌ها به امیرکبیر تهمت زدند که انگیزه سلطنت دارد از این رو خواستار عزل وی شدند. همراهی مهدعلیا مادر شاه، اعتمادالدوله و میرزا آقاخان نوری با مخالفین نیز در عزل او موثر بود. این‌چنین بود که آنان ناصرالدین شاه را تحت تاثیر قرار دادند و با این استدلال که امیر قصد توطئه علیه شاه را دارد وی را به عزل امیرکبیر ترغیب کردند. از این رو، حکم عزل امیرکبیر در روز ۱۹ محرم سال ۱۲۶۷ هجری قمری به وی ابلاغ شد. چهار روز پس از آن، میرزا آقاخان نوری به سمت صدارت منصوب شد.
اصلاحات امیرکبیر موقعیت برخی از سفارتخانه‌ها و درباریان را متزلزل کرد و آن‌ها به امیرکبیر تهمت زدند که انگیزه سلطنت دارد از این رو خواستار عزل وی شدند. همراهی مهدعلیا مادر شاه، اعتمادالدوله و میرزا آقاخان نوری با مخالفین نیز در عزل او موثر بود. این‌چنین بود که آنان ناصرالدین شاه را تحت تاثیر قرار دادند و با این استدلال که امیر قصد توطئه علیه شاه را دارد وی را به عزل امیرکبیر ترغیب کردند. از این رو، حکم عزل امیرکبیر در روز ۱۹ محرم سال ۱۲۶۷ هجری قمری به وی ابلاغ شد. چهار روز پس از آن، میرزا آقاخان نوری به سمت صدارت منصوب شد.


امیرکبیر دو روز پس از عزل در بیست و پنج [[محرم]] سال ۱۲۶۸ هجری قمری به [[کاشان]] تبعید شد و در هجدهم دی ‌ماه ۱۲۳۰ هجری شمسی در حمام فین کاشان با بریدن رگ دستانش به قتل رسید.<ref>(رضوی‌نژاد، ۱۳۷۷ صص۱۹-۲۱).</ref> به روایت میرزا محمدجعفرخان، حقایق‌نگار خورموجی در کتاب مشهور «حقایق‌الخبار ناصری» پیکر امیر را روز بعد از قتل ابتدا در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن کردند اما چند ماه بعد، با تلاش همسرش عزت‌الدوله، پیکر امیرکبیر را به [[کربلا]] حمل کردند و در اتاقی که در آن به سوی صحن [[امام حسین (ع)]] باز می‌شود به خاک سپردند.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/events/3/EventsDetail/41/ وبسایت تاریخ ایرانی.]</ref>
امیرکبیر دو روز پس از عزل در بیست و پنج [[محرم]] سال ۱۲۶۸ هجری قمری به [[کاشان]] تبعید شد و در هجدهم دی ‌ماه ۱۲۳۰ هجری شمسی در حمام فین کاشان با بریدن رگ دستانش به قتل رسید.<ref>(رضوی‌نژاد، ۱۳۷۷ صص۱۹-۲۱).</ref> به روایت میرزا محمدجعفرخان، حقایق‌نگار خورموجی در کتاب مشهور «حقایق‌الخبار ناصری» پیکر امیر را روز بعد از قتل ابتدا در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن کردند اما چند ماه بعد، با تلاش همسرش عزت‌الدوله، پیکر امیرکبیر را به [[کربلا]] حمل کردند و در اتاقی که در آن به سوی صحن [[امام حسین(ع)]] باز می‌شود به خاک سپردند.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/events/3/EventsDetail/41/ وبسایت تاریخ ایرانی.]</ref>


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس2}}
{{پانویس۲}}


==منابع==
==منابع==
خط ۸۸: خط ۸۸:
*[http://ketabnak.com/book/3520 دانلود کتاب امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار].
*[http://ketabnak.com/book/3520 دانلود کتاب امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار].
*[http://www.irpdf.com/book-8613.html دانلود کتاب میرزا تقی خان امیرکبیر].
*[http://www.irpdf.com/book-8613.html دانلود کتاب میرزا تقی خان امیرکبیر].
*سید محی الدین خلخالی و سعید تقدیری،مقدمه ای بر معرفی دارالفنون و اقدامات امیرکبیر به روایت منابع و اسناد تاریخی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، بنقل از [http://darolfonoon.oerp.ir/content/%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86%D9%88%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%85%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF-%D8%AF%D8%B1 در سایت دارالفنون ببینید].
*سید محی الدین خلخالی و سعید تقدیری،مقدمه‌ای بر معرفی دارالفنون و اقدامات امیرکبیر به روایت منابع و اسناد تاریخی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، بنقل از [http://darolfonoon.oerp.ir/content/%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%86%D9%88%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D9%85%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF-%D8%AF%D8%B1 در سایت دارالفنون ببینید].
*امیرکبیر و پیشبرد فرهنگی و مذهبی ایران، [http://darolfonoon.oerp.ir/content/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%A8%D8%B1%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 در سایت دارالفنون ببینید].
*امیرکبیر و پیشبرد فرهنگی و مذهبی ایران، [http://darolfonoon.oerp.ir/content/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%A8%D8%B1%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 در سایت دارالفنون ببینید].
*کتابشناسی امیرکبیر. [http://darolfonoon.oerp.ir/content/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A8%DB%8C%D8%B1 در سایت درالفنون ببینید].
*کتابشناسی امیرکبیر. [http://darolfonoon.oerp.ir/content/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A8%DB%8C%D8%B1 در سایت درالفنون ببینید].
Roohish
Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۶٬۰۲۳

ویرایش

برگرفته از «https://fa.wikishia.net/view/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/589406»