مختار بن ابی‌عبید ثقفی: تفاوت میان نسخه‌ها

درباره شخصیت، قیام و عملکرد مختار نظرات مختلفی وجود دارد و در این باره آثار متعددی نوشته شده است. برخی معتقدند مختار با انگیزه خونخواهی امام حسین(ع) و با اذن [[امام سجاد علیه‌السلام|امام زین‌العابدین(ع)]] قیام کرده است اما برخی دیگر او را شخصیتی قدرت‌طلب می‌دانند که با هدف رسیدن به حکومت قیام کرده است. برخی نیز معتقدند مختار شیعه بود اما در عملکرد او مورد تأیید نیست با این حال اهل جهنم نخواهد بود. منشأ این نظرات، دو دسته روایات است که در آنها مختار ستایش و نکوهش شده است. برخی از رجالیان شیعه همچون [[عبدالله مامقانی]] و [[سید ابوالقاسم خویی|آیت‌الله خویی]] روایات مدح را ترجیح داده‌اند.  

مختار بن ابی‌عبید بن مسعود ثقفی از [[قبیله ثقیف]] بود.<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۶.</ref> پدرش [[ابوعبید ثقفی|ابوعبید]] از [[صحابه]] [[پیامبر(ص)]] بود<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۷.</ref> که در جنگ‌های [[قادسیه]] در زمان [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] کشته شد.<ref>ابن‌اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۱.</ref> جد وی، [[مسعود ثقفی]] از بزرگان [[حجاز]] بوده و به وی لقب عَظیمُ القَرْیَتَیْن داده بودند.<ref> ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۴۰۰.</ref> مادرش [[دومه (مادر مختار)|دومه بنت عمرو بن وهب]] است که [[ابن‌طیفور]] در [[بلاغات النساء (کتاب)|بلاغات النساء]] از وی یاد کرده است.<ref>ابن‌طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ج۱، ص۱۲۸.</ref> به گفته ابن‌اثیر، تاریخ‌نگار قرن هفتم قمری، مختار از صحابه نبود<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۷.</ref> با این حال شرح‌حال او را در اسد الغابه فی معرفة الصحابه از منابع صحابه‌نگاری آورده است.<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۶و۳۴۷.</ref>

کنیه مختار، ابواسحاق<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۶.</ref> و لقبش کَیسان (زیرک و باهوش) بود.<ref>اخبار الدولة العباسیه، ۱۳۹۱ق، ص۱۶۵.</ref> از [[اصبغ بن نباته]] نقل شده هنگامی که مختار طفلی کوچک بود [[امام علی(ع)]] او را بر زانوی خود نشاند و وی را کَیِّس خواند.<ref> خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۸، ص۱۰۲.</ref> بعضی گفته‌اند لقب کیسان برگرفته از نام  [[ابوعمره کیسان|ابوعمره]] مشاور وی بوده است.<ref> نگاه کنید به کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۱۲۸.</ref>

مختار در [[سال اول هجرت]] متولد شد.<ref>ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۷.</ref> گفته‌اند او در ۱۳ سالگی در جنگ جسر از جنگ‌های قادسیه شرکت داشت و در صدد بود تا وارد میدان شود ولی عمویش سعد بن مسعود مانع او شد.<ref> ابن‌نما حلی، ذوب النضار، ۱۴۱۶ق، ص۶۱.</ref> در این جنگ پدر و برادر مختار کشته شدند.<ref> ابن‌حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۲۲۳.</ref>

به گزارش شمس‌الدین ذهبی، مختار در زمان معاویه به [[بصره]] رفت و مردم را به سوی امام حسین(ع) فرا خواند، در این هنگام [[عبیدالله بن زیاد]] که والی بصره از طرف معاویه بود، وی را دستگیر کرد و شلاق زد. مختار پس از آن به [[طائف]] تبعید شد.<ref> ذهبی، سیر اعلام النبلا، ج۳، ص۵۴۴.</ref>

*'''روز عاشورا در زندان''': پس از شهادت مسلم، [[ابن زیاد]] قصد کشتن مختار را داشت که با وساطت [[عمرو بن حریث]] به وی امان داد اما با تازیانه به چشم مختار کوبید و او را زندانی کرد. مختار تا پس از واقعه کربلا در زندان بود.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج‌۶، ص۳۷۷؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۲۹.</ref> پس از [[واقعه کربلا]] با وساطت [[عبدالله بن عمر]] (شوهر صفیه خواهر مختار)<ref> ابن‌اثیر، اسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج‌۴، ص۳۴۷.</ref> نزد [[یزید بن معاویه]] آزاد شد.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۲۹.</ref> بنا بر گزارش‌ عبدالرزاق مقرم هنگامی که اسیران کربلا را به مجلس ابن‌زیاد آوردند، ابن‌زیاد مختار را نیز که زندانی بود احضار کرد. در این جلسه میان مختار و ابن‌زیاد سخنان تندی ردوبدل شد از این رو ابن‌زیاد عصبانی شد و دستور داد مختار را به زندان برگردانند.<ref>مقرم، مقتل الحسین، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۷.</ref> همچنین بنا بر این گزارش مختار پس از شهادت [[عبدالله بن عفیف]] از زندان آزاد شد اما عبیدالله بن زیاد با وی شرط کرد که نباید بیشتر از سه روز در کوفه بماند. عبیدالله پس از شهادت عبدالله بن عفیف خطبه‌ای خواند و در آن به اهل‌بیت پیامبر(ص) ناسزا گفت مختار به وی اعتراض کرد، ابن‌زیاد دوباره او را زندانی کرد اما با شفاعت مجدد عبدالله بن عمر آزاد شد.<ref>مقرم، مقتل الحسین، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۷.</ref>

مختار در [[قیام توابین]] شرکت نکرد، چون قیام را بی‌فایده و [[سلیمان بن صرد خزاعی]] را ناآشنا با فنون و تاکتیک‌های رزمی می‌دانست.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۲۹.</ref> به دنبال شرکت نکردن مختار، ۴۰۰۰ نفر از ۱۶۰۰۰ نفری که با سلیمان بیعت کرده بودند در جنگ شرکت نکردند.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۳۵.</ref> مختار همزمان با قیام توابین به زندان افتاد<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۳۰.</ref> او پس از شکست توابین، به بازماندگان توابین نامه‌ای نوشت و از آنان دلجویی کرد.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۵۱.</ref> سران توابین قصد آزادسازی وی از زندان را داشتند که مختار آنان را برحذر داشت. این بار نیز با وساطت عبدالله بن عمر آزاد شد.<ref> ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج‌۶، ص۵۱.</ref>

درباره رابطه امام سجاد(ع) با مختار گزارش‌ها متفاوت است، بر پایه روایتی که در رجال کشی نقل شده مختار ۲۰۰۰۰ دینار برای امام چهارم فرستاد و او با آن خانه [[عقیل بن ابی‌طالب]] و سایر [[بنی‌هاشم]] که مخروبه شده بود را بازسازی کرد. همچنین پس از آنکه مختار سخنانی را آشکار کرد چهل هزار دینار برای امام سجاد فرستاد اما او آنها را برگرداند.<ref>کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۱۲۸.</ref> او همچنین کنیزی (مادر [[زید بن علی]]) را که ۳۰۰۰۰ درهم خریده بود به [[امام سجاد(ع)]] هدیه کرد.<ref> ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۱۲۴.</ref> بر پایه روایتی دیگر گروهی از سران کوفه نزد امام سجاد(ع) رفتند و درباره مأموریت مختار پرسیدند، امام چهارم آنان را به محمد بن حنفیه ارجاع داد و فرمود:‌ ای عمو اگر غلامی زنگی به ما اهل‌بیت تعصب بورزند بر مردم واجب است او را یاری کنند، در این باره هر چه می‌خواهی انجام ده، من تو را در این امر نماینده قرار دادم.<ref> مجلسی، بحار الانوار، ج‌۴۵، ص۳۶۵.</ref> [[سید ابوالقاسم خویی |آیت‌الله خویی]]<ref> خویی، معجم الرجال، ج۱۸، ص۱۰۰.</ref> و [[عبدالله مامقانی|مامقانی]]<ref> مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۴۹ق، ج۳، ص۲۰۶.</ref> [[قیام مختار]] را با اذن امام زین‌العابدین(ع) می‌دانند.

بنا به برخی روایات مختار مردم را به امامت [[محمد بن حنفیه]] دعوت می‌کرده است.<ref> کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۱۲۸.</ref> از این رو برخی مختار را مؤسس [[کیسانیه]] و پیروانش را کیسانیه می‌نامند.<ref> اخبار الدولة العباسیه، ۱۳۹۱ق، ص۱۶۵.</ref> به گفته آیت‌الله خویی این مطلب درست نیست چرا محمد بن حنفیه ادعای امامت نداشته تا مختار مردم را به سوی او دعوت کند.<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱۸، ص۱۰۱.</ref> همچنین کیسانیه پس از قتل مختار و درگذشت محمد بن حنفیه شکل گرفته است.<ref> معجم رجال الحدیث، ج۱۸، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۲و ۱۰۳.</ref> به گفته مامقانی صرف اینکه لقب مختار کیسان است، دلیل نمی‌شود بر اینکه او بر مذهب کیسانیه باشد.<ref> مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۴۹ق، ج۳، ص ۲۰۵و۲۰۶.</ref>

*امام صادق(ع): مختار بر امام سجاد(ع) دروغ می‌بست.<ref>کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۱۲۵.</ref> به گفته آیت‌الله خویی این حدیث از نظر سندی ضعیف است.<ref> خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۸، ص۹۶.</ref>

*بنا بر روایتی مختار اهل [[جهنم]] است ولی [[امام حسین(ع)]] او را شفاعت می‌کند.<ref> طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج‌۱، ص۴۶۶-۴۶۷.</ref> این روایت از نظر علمای [[علم رجال]] ضعیف است.<ref> خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۸، ص۹۷.</ref> همچنین به گفته مامقانی ورود مختار به جهنم با عادل بودن او سازگار نیست نه با شیعه بودنش. و کسی ادعا نکرده است که مختار عدالت دارد.<ref> مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۴۹ق، ج۳، ص۲۰۶.</ref>

آیت‌الله خویی پس از ذکر روایات مدح و ذم، روایات مدح را ترجیح داده است.<ref> خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۸، ص۹۴.</ref> همچنین این ترجیح به [[سید ابن طاووس]] نیز نسبت داده شده است.<ref> مقامانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۲۰۶.</ref>