مسجد جامع: تفاوت میان نسخه‌ها

اصطلاح مسجد جامع از زمان [[خلیفه دوم]]، به کار می‌رفته است؛ عمر به والیان دستور داد که در مراکز تحت فرمان خود تنها یک مسجد جماعت بر پا کنند و از اقامه نماز جمعه در روستاها جلوگیری نمایند تا وحدت مسلمانان آسیب نبیند.<ref> مقریزی، ج۲، ص۲۴۶.</ref> همچنین در روایت‌های برجای مانده از وی<ref>بحشل، تاریخ واسط، ۱۴۰۶ق، ص۱۷۹.</ref> و [[امام صادق (ع)]]، این اصطلاح به کار رفته است.<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۷۶.</ref> در زمان حضرت علی به [[مسجد کوفه]]، جامع می‌گفتند.<ref> ابن بابویه، ۱۳۸۶، ج۲، ص۵۹۳.</ref>

نخستین مساجد با عنوان مسجد جامع در شهرهای [[بصره]] و [[کوفه]] ساخته شد؛ عتبة بن غزوان در سال ۱۴ق با نی و ساقه گیاهان [[مسجد جامع بصره]] را بنا کرد.<ref> ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.</ref> مسجد کوفه نیز در سال ۱۵ یا ۱۸ق<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۹۳. </ref> ساخته شد.<ref>بلاذری، ص۳۷۸-۳۸۸.</ref> همچنین در قرن نخست قمری، مساجد جامع موصل(۲۰ق)،<ref>بلاذری، ۴۶۵ </ref> تکریت،<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۲، ص۳۹.</ref> [[دمشق]]، [[حمص]] (حدود ۱۴ق)، [[مصر]](۲۱ق)،<ref>ابن عبدالحکم، ۱۴۱۵ق، ص۱۶؛ مقریزی، ج۲، ص۲۴۶.</ref> شمال آفریقا و [[مغرب |مغرب]] (۵۵ق)<ref>بلاذری، ص۳۲۰؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹-۱۴۰۲ق، ج۳، ص۴۶۶؛ مونس، ص۶۷-۶۸.</ref> بنا شدند. در ایران نیز مساجدی ساخته شد که مسجد جامع توج در نزدیکی کازرون به فرمان عثمان بن ابی‌العاص والی [[عمر بن خطاب|عمر]] از آن جمله است.<ref>دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۳۳.</ref>  

مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نامگذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شدند مانند جامع بصره، کوفه، اصفهان، ری، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت.<ref>معروف، ص۳۷۷.</ref> برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، [[جامع حاکم مصر|جامع حاکم]]، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب‌منصبان بودند، شناخته می‌شدند.<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵۲.</ref> همچنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود.<ref>مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵:  بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>  

ساخت مساجد جامع، هزینه‌های هنگفتی  را در پی داشت که در توان مردم عادی نبود از این رو بیشتر با حمایت خلفاء، درباریان، سلاطین و صاحب منصبان ساخته می‌شدند.<ref>مقری، ج۱، ص۳۴۷، ج۲، ص۱۳۴.</ref> همچنین هزینه‌های نگهداری مساجد جامع، سالیانه از [[بیت المال]] تأمین می‌شد [[ابونعیم اصفهانی]] گزارش داده که مخارج جامع یهودیه و نیز مسجد جامع اصفهان تا خلافت [[مهدی عباسی]] در دیوان خراج ثبت می‌شده و شامل حق‌الزحمه متولی، مؤذنان، مخارج فرش و روشنایی بوده است.<ref>ابونعیم اصفهانی، ج۱، ص۱۷-۱۸.</ref>

مسجد جامع، از مشخصه‌های شهرهای اسلامی بود و معمولا در کنار دارالاماره و بازارها در مرکز شهر ساخته می‌شدند. در برخی از شهرها مانند دمشق، فسطاط، اصفهان و [[بلخ]] مساجد جامع در میان بازارها قرار داشتند.<ref> مقدسی، ص۱۹۸-۱۹۹، ۳۹۲، ۴۰۸؛ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.</ref> برخی از نویسندگان پیوستگی مسجد جامع و بازار را نماد تعامل دین و دنیا در زندگی روزمره مسلمانان دانسته‌اند.<ref>دانشنامه جهان اسلام، مدخل جامع، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>  

مساجد جامع نمونه از [[معماری اسلامی]] بودند؛ مأذنه، مناره، صحن، رواق، [[منبر]]، [[محراب]]، مقصوره از اجزای معماری آن به شمار می‌آیند. سابقه ساخت مناره و مقصوره به قرن نخست قمری بازمی‌گردد.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۶۸؛ مونس، ص۱۲۹-۱۳۱: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref> برخی از مساجد جامع بخش‌های دیگری نیز داشتند مثلا جامع ابن طولون داروخانه‎ای داشت.<ref> مقریزی، ۱۲۷۰ق، ج۲، ص۲۶۶: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴..</ref> یا جامع صنعاء، قیروان، دمشق<ref> عش، ص۲۲۸-۲۳۵؛ عواد، ص۲۳۰-۲۳۱، ۲۳۴</ref> و مرو دارای کتابخانه بودند.<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.</ref>  

والیان نیز پس از ورود به مرکز ولایت، نخستین سخنرانی خود را در مسجد جامع شهر ایراد می‌کردند.<ref>مبرد، الکامل، ج۱، ص۳۸۰.</ref> همچنین در زمان‌های بحرانی همچون جنگ که خلیفه احساس قدرت می‌کرد برای تحریک عواطف مذهبی و بسیج نیروهای مردمی در مسجد جامع حضور می‌یافت و [[خطبه]] می‌خواند.<ref>برای نمونه نک: ابن کثیر، ج۶، جزء۱۲، ص۲۰۹. </ref>  

در بحران‌های سیاسی و تغییر نظام حکومت، اولین واکنش‌ها در مساجد جامع بروز می‌کرد<ref>برای نمونه ر. ک: ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۳۱-۳۲.</ref> بسیاری از مطالبات مردم از حکومت، اعتراض‌ها، پخش اعلامیه‌ها و حتی برخی از تحرکات ضد حکومتی و آشوب‌های سیاسی و اجتماعی نیز در مساجد جامع صورت می‌گرفت.<ref> برای نمونه: ر. ک. ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۱۹، ج۱۵، ص۲۰۸.</ref>

مسجد نبوی، مقر حکومت [[پیامبر(ص)]] بود و در همانجا به امور اداری، مالی و قضایی مسلمانان رسیدگی می‌کرد بعدها با تأسیس دارالاماره، دارالخلافه و دیوان‌ها بسیاری از امور اداری به این مراکز منتقل شد. اما امور قضایی همچنان در مساجد جامع پیگیری می‌شد. امام علی(ع) در [[مسجد کوفه]] قضاوت می‌کرد.<ref>ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۷.</ref> و در مساجد جامع قرطبه،<ref>مونس، ص۱۹۹: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref> عمر و عاص <ref>طه ابوسدیره، ص۱۹۰-۱۹۲.</ref> و بصره نیز مجالس [[قضاوت|قضا]] بر پا بوده است.<ref>ماوردی، ص۱۲۲: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>

همچنین در مساجد جامع مکانی بود که در آن اموال یتیمان را به امانت می‌گذاشتند و اموال مسجد را نگهداری می‌کردند.<ref> طه ابوسدیره، ص۲۸-۳۰.</ref> همچنین مسجد جامع عمرو و عاص برای مدتی مقر نگهداری [[بیت المال]] بود.<ref> طه ابوسدیره، ص۲۸-۳۰: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>  

رسیدگی به نیازمندان، مصبت‌زدگان و در راه‌ماندگان از دیگر فعالیت‌های اجتماعی مسجد جامع بود.<ref> مونس، ص۳۸-۳۹.</ref>

  بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref> محافل رسمی درس و بحث در مساجد جامع حلقه و مجلس نام داشت <ref>منیرالدین احمد، ص۲۸۹-۳۰۱. </ref> معمولا در مساجد جامع مشهور مانند [[مسجد اموی|مسجد دمشق]] درس هر استادی در قسمتی خاص برگزار می‌شد که به آن زاویه می‌گفتند.<ref>مقریزی، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۶.</ref> در جامع اموی دمشق حلقه‌هایی علمی چهار مذهب اهل‌سنت بر پا بود و هر مذهب زاویه‌ای مخصوص داشت و حلقه‌هایی برای آموزش‌های قرآنی تشکیل می‌شد.<ref> ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، دار و مکتبة الهلال، ص۲۱۴-۲۲۰.</ref> به گفته ابن جوزی، ابن طاهر در مسجد جامع نیشابور نزدیک به ۱۰۰۰ مجلس املای حدیث بر پا کرده بود<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref> و در [[مسجد جامع اصفهان]] ابوالقاسم طلحی سابقه تشکیل سه هزار مجلس درس را داشت.<ref>ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۸، ص۱۰.</ref>  

با پیدایش و گسترش مدارس در سرزمین‌های اسلامی از فعالیت آموزشی مساجد به تدریج کاسته شد.

حکومت‌ها بر فعالیت‌های مساجد جامع نظارت داشتند و نظارت آنها مانع از فعالیت‌های جدی عالمان امامیه در مساجد جامع می‌شد. حضرت علی(ع) در مسجد کوفه، امام سجاد، امام باقر و امام صادق در [[مسجد نبوی]]، حلقه‌های آموزشی داشتند شیعیان نیز در برخی مساجد جامع، حلقه‌های بحث و [[فتوا]] برقرار می‌کردند که گفته شده بیشتر با [[توریه]] و [[تقیه]] همراه بود.<ref> فیاض، تاریخ التربیه عند الامامیه و اسلافهم من الشیعه بین عهدی الصادق و الطوسی، ۱۹۸۳م، ص۷۶.</ref> اما در دوره [[آل بویه]] با حمایت آنان از شیعیان، برخی از عالمان بزرگ شیعی در مساجد جامع برنامه‌های آموزشی داشتند. چنانکه ابن عقده در مسجد جامع رصافه و نیز [[مسجد براثا|مسجد جامع براثا]] در بغداد، مجلس املای حدیث داشت.<ref>خطیب بغدادی، ج۶، ص۱۴۷-۱۵۹.</ref>

 

همچنین در مساجد جامع آموزش‌های عمومی نیز برگزار می‌شد که جنبه تبلیغی و ترویجی داشت و با وعظ و ارشاد همراه بود.<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۱۳۰-۱۳۲.</ref>